Skip to main content

Full text of "Diccionario Español-Ibatan [microform]"

See other formats


Class  ^^^^//  No.ZÍ^/ 

Presented  by 


H.  H.  BARTLETT  COULECTION 
ON  THE  PHILIPPINES  NOl 


'^2l 


DICCIONARta 

ESPAÑOL -IB  AT  Afi 

POR 

VARIOS  PP.  DOMINICOS 
MISIONEROS  DE  LAS  ISLAS  BATANES 


Con  las  licenciad  necesarias. 

S=SSS3n(W«!BS= 


MANiLA 

TIPQ0ÉÁFf Alñpijpiro.  TOMÁS 
■    W4 


't0iM''^-':'Í^W^'-W- 


í  í 


DICCIONARIO 

ESPAÑOL -IB  ATAN 


■^ 


DICCIONARIO 

ESPAÑOL-IB  ATAN 

POR 

VARIOS  PP.  DOMINICOS 

MISIONEROS  DE  LAS  ISLAS  BATANES 


Con  las  licencias  necesarias 


MANILA 

TIPOGRA.PÍA  DE  STO.  TOMÁS 
1914 


PRÓLOGO 


Si  el  honor  de  introducir  á  la  publicidad  mediante 
un  prólogo  el  presente*  "Diccionario  español  ibatán" 
compuesto  por  varios  PP.  Dominicos  misioneros  de 
las  islas  Batanes,  le  ha  cabido  al  que  firma  estas  lí- 
neas, no  es,  por  cierto,  porque  á  la  corporación  domi- 
nicana no  le  sobren  miembros  que  con  más  acierto 
lo  hicieran,  sino  porque  la  suerte  ha  querido  que  el 
que  aquí  aparece  de  prologuista  haya  residido,  como 
gobernador  provincial,  por  espacio  de  unos  dos  años 
en  aquellas  apartadas  islas  precisamente  en  tiempo 
cuando  la  presente  obra  comenzaba  á  tomar  la  forma 
en  que  ahora  sale  á  luz,  y  que  en  el  curso  de  las  rela- 
ciones amistosas  que  con  los  miembros  todos  de  aque- 
lla misión  dominicana  entonces  sostuviera,  haya  te- 
nido ocasión  de  entablar  frecuentes  pláticas  sobre 
materia  filológica  con  el  erudito  Padre  que  había 
tomado  á  su  cargo  la  confección  definitiva  del  dic- 
cionario de  la  lengua  batán.    Y  dicho  esto,  séame 
permitido  echar  una  breve  mirada  retrospectiva  so- 
bre los  antecedentes  de  esta  obra. 
entes      El  evangelio  fué  introducido  en  las  islas  Batanes 
por  primera  vez  en  el  año  1686,  siendo  los  que  lo 
anunciaron  los  PP.  Mateo  González  y  Diegp  Pinero. 
Si  miráramos  solo  la  posibilidad  del  comienzo  de 
la  recolección  de  datos  lingüísticos  en  Batanes,  la 
presteza  con  que  han  procedido  los  misioneros  espa- 
ñoles en  todas  partes  del  país  al  reducir  á  forma 
escrita  los  idiomas  que  encontraron  á  su  llegada. 


f  i 


— 11  — 
abona  la  presunción  de  que  lo  mismo  hicieron  en 
Batanes  y  que,  para  hallar  los  comienzos  de  la  for- 
mación del  vocabulario  batán,  nos  debemos  remon- 
tar al  año  y  á  los  misioneros  que  acabo  de  mencionar. 
El  clima  mortífero,  empero,  de  los  puntos  en  que  la 
misión  estableció  sus  primeros  domicilios,  así  como 
los  naufragios  tan  frecuentes  en  aquellos  mares  pro- 
celosos fueron  causa  de  que  muchos  de  los  prime- 
ros apóstoles  perecieran,  por  lo  que  la  obra  de  la 
evangelización  se  interrumpió  repetidas  veces.     Solo 
unos  cien  años  más  tarde,  es  decir,  en  el  año  1783 
quedó  definitivamente  restablecida  la  Misión  en  la 
isla  de  Batán  y  esto  gracias  á  la  ayuda  eficaz  pres- 
tada por  el  entonces  Capitán  General  de  Filipinas, 
Excmo.  Sr.  Don  José  de  Basco  y  Vargas.     Sin  per- 
juicio, pues,  de  los  estudios  del  idioma  batán  que 
necesariamente  habrán  llevado  á  cabo  los  primeros 
misioneros  ya  mencionados,  así  como  sus  sucesores 
inmediatos,  rio  encuentro  noticia  ninguna  anterior  á 
dicha  restauración  de  1783  que  tenga  referencia  á 
la  formación  del  libro  que  solía  hacerse  en  primer 
lugar  de  cada  nuevo  dialecto,  á  saber,  del  catecismo. 
Solo  después  de  ese  año  oímos  algo  sobre  esto  en  un 
informe  (hasta  ahora  inédito)  que  sobre  el  progreso 
de  la  conquista  espiritual  de  Batanes  escribió  con 
fecha  30  de  Mayo  de  1785  el  Provincial  de  Santo 
Dommgo  en  Manila  Fray  Nicolás  Gora,  á  petición 
del  Gobernador  General  Basco,  quien  lo  transcribió  a 
Madrid  con  fecha  de  l.o  de  Junio  del  mismo  año.d) 


deTrchf^á!"píáí^fe  Sgre^^^^^^  ,e  M.nila.  División 


—  Ill  — 

Refiriéndose,  como  á  informantes  suyos,  á  sus  dos 
subditos  misioneros  en  Batanes,  PP.  Fray  Balthazar 
Calderón  y  Fray  Bartholomé  Artiguez,  él  Provincial 
dice  en  esa  carta  entre  otras  cosas : 

.  "Acerca  de  sjjTs  supersticiones  y  costumbres 
nada  añaden  ano  que  tienen  avisado  y  no  es 
fácil  de  conseguir  tan  presto  la  detestación  de 
ellas  hasta  que  la  luz  vaya  rayando,  como  acaeció 
ya  con  una  mui  principal  mugér  llamada  Inan 
Doni.  Esta  Señora,  de  la  principal  nobleza  de 
la  isla  de  Basay  [Batán],  de  genio  mui  popular 
fue  desde  el  ingreso  de  los  Misioneros  la  que 
mas  á  ella  (i>  se  acercaba  y  de  quien  se  valieron 
para  muchos  asuntos,  especialmente  para  los 
términos  de  la  lengua  de  aquel  pais,  enseñan- 
dolos  con  gran  gusto  y  paciencia.  Luego  que 
vio  á  los  Padres  Misioneros  instruidos  y  dar 
principio  á  la  formación  de  catecismo,  aprendió 
el  rezo  y  pretendió  ser  bautizada." 

El  catecismo  que  aquí  se  menciona  no  debió  de 
haber  tardado  en  terminarse,  ó  perfeccionarse,  dada 
la  gran  actividad  de  los  misioneros  en  los  años  que 
siguieron  á  la  restauración  de  la  misión  de  Batanes. 
En  la  isla  de  Batán  se  fundaron  en  corto  tiempo  11 
iglesias  y  se  extendió  la  evangelización  á  los  habi- 
tantes de  las  demás  islas  del  grupo.  Por  los  años 
de  1800  el  P.  Francisco  de  Paula  Esteban,  quien 
en  1794  había  sucedido  en  la  Vicaría,  visita  como 
primer  misionero  la  isla  de  Itbayat,  punto  habitado 
más  septentrional  del  archipiélago  filipino  y  acce- 
sible desde  Batanes  solo  con  exposición  de  vida.  Por 
toda  ésa  época  el  catecismo  debió  de  haber  estado 

(1)     Así  la  copia;  debe  ser:  "á  ellos". 


—  IV  — 

en  manos  de  aquellos  misioneros  en  forma  manus- 
crita y  haber  sido  objeto,  sin  duda,  de  continuo  per- 
feccionamiento.    El  año  de  su  primera  impresión 
pudiera  bien  haber  sido  el  de  1834,  que  es  el  que 
lleva  por  fecha  el  catecismo  batán  registrado  por 
W.  E.  Retana  en  el  epítome  bibliográfico  al  final  del 
primer  volumen  de  su  "Archivo  del  bibliófilo  fili- 
pino", pág.  51.     La  portada  allí  transcrita  no  da 
nombre  de  autor  ó  autores.     Otro  catecismo  impreso 
lo  registra  el  Dr.  Fr.  Valentín  Marín  y  Morales  en 
el  segundo  tomo  de  su  "Ensayo  de  una  síntesis  de 
los  trabajos  realizados  por  las  corporaciones  reli- 
C        giosas  españolas  de  Filipinas  "(Manila  1901),  pá- 
gina 302,  dando  por  autor  al  P.  Fr.  Nicolás  Castaño 
y  por  fecha  el  año  1840. 

Paralela  á  esta  gradual  formación  del  catecismo 
batán  ha  corrido,  según  todas  las  indicaciones,  la  no 
menos  paulatina  obra  de  un  vocabulario  de  esa 
lengua. 

De  los  dos  primeros  apóstoles  en  Batanes,  de  quie- 
nes ya  tengo  hecho  mérito  arriba,  nos  consta  por 
la  Historia  de  la  Provincia  que  el  P.  Pinero  fué 
dejado  allí  por  su  compañero,  el  P.  Mateo  González, 
mientras  éste  volvía  á  Manila  á  dar  cuenta  de  lo  que 
habían  observado  y  experimentado  en  aquellas  islas 
remotas;  también  nos  consta  que  él  motivo  de  dejar 
al  P.  Pinero  alH  solo  y  en  situación  tan  arriesgada, 
sin  alojamiento  ni  alimentación  adecuados,  á  la  mer- 
ced de  los  naturales  y  con  1^  retirada  poco  menos  que 
cortada,  no  era  otro  sino  que  el  Padre  estudiara  la 
lengua.  Este  curso  práctico  en  el  idioma  batán,  á 
qne  al  P.  Pinero  le  sujetara  su  abnegación,  no  habrá 


—  V  — 

quedado  sin  frutos  en  forma  de  una  colección  de  voca- 
blos y  frases  de  dicha  lengua;  pero  ¿quién  nos  dirá 
si  de  apuntes  semejantes  algo  ha  sobrevivido  á  las 
vicisitudes  á  que,  como  ya  dejo  indicado,  se  vio  ex- 
puesta la  misión  en  tiempos  posteriores?  La  pri- 
mera noticia  positiva  que  encuentro  referente  á  un 
vocabulario  batán  nos  permite  poner  el  comienzo  de 
tal  obra  á  la  salida  del  siglo  dieciocho,  es  decir,  á  la 
misma  época  que  vio  nacer  también  el  catecismo. 
Esa  noticia  es  la  mención  hecha  por  Retana  (op.  cit., 
tomo  II,  pág.  xli)  de  un  manuscrito  existente  en  la 
Biblioteca  Nacional  de  España  (bajo  el  signo  T  302) 
y  cuya  portada,  copiada  á  la  letra,  es  como  sigue : 

"Diccionario  Español  y  Batán,  corregido  por 
el  M.  R.  P.  Fr.  Franco,  de  Paula  Miosero.  des- 
tas  Yslas.  Añadido  y  enmendado  en  muchos 
vocablos  por  el  M.  R.  P.  Fr.  Nicolas  Castaño 
asimismo  Misero,  de  esta  Misión :  y  trasladado 
últimamente  p.^^  el  menor  de  dichas  Misiones,  y 
del  Sag.  Orden...  (borrado;  léase  "de  Predica- 
dores") Fr (borrado;  léase  "José  Faus- 
to") de  Cuevas  Año  de  18  (borrado)  6.  Ybana 
(? — está  borroso)  1.°  de  Mayo. 

De  los  tres  religiosos  que  aquí  se  mencionan,  el  pri- 
mero, P.  Francisco  de  Paula  no  es  otro  que  el  Padre 
del  mismo  nombre  de  quien  tengo  dicho  que  sucedió 
en  la  Vicaría  el  año  1794.  Por  nombrársele  como 
quien  corrigió  el  diccionario,  se  conoce  que  ya  existía 
en  su  tiempo  un  vocabulario  que  necesitaba  ser  corre- 
gido y  es  de  presumir  que  tal  vocabulario  preexis- 
tente trajo  su  origen,  como  el  catecismo,  de  los  años 
inmediatamente  siguientes  al  restablecimiento  de  la 


—  VI  — 

misión  en  1783.     El  segundo  enmendador,  á  quien  la 
portada  nombra,  es  el  mismo  P.  Castaño  ya  mencio- 
nado arriba  como  autor  de  uno  de  los  primeros  cate- 
cismos impresos.     Misionó  en  Batanes  desde  1798 
hasta  mediados  de  1824,  en  que  se  restituyó  á  la 
capital  de  Manila.     "El  14  dé  Agosto  de  1830  se 
le  nombró  Visitador  de  las  islas  Batanes,  y  el  20  del 
idéntico  mes  de  1834  fué  confirmado  Prior  de  este 
convento,  pero  no  ejerció  el  oficio"   (Ocio).     Res- 
pecto al  tercero  basta  la  palabra  "Cuevas"  en  medio 
de  las  borraduras  para  decirnos  desdé  luego  que 
tenemos  delante  al  famoso  P.  José  Fausto  de  Cue- 
vas, bien  conocido  de  los  filólogos  como  autor  del  Arte 
nuevo  de  la  lengua  ibanág,  ciertamente  una  de  las 
mejores  gramáticas  que  nos  legaron  los  misioneros 
españoles  sobre  dialectos  de  este  país.    A  más  de  filó- 
logo era  profundo  filósofo,  excelente  teólogo,  mate- 
mático, astrónomo  y  pintor,  y  escribía  con  suma  faci- 
lidad y  elegancia  sobre  cualquier  materia.     Sobre  él 
el  ya  citado  P.  Ocio  nos  dice  que,  habiendo  doblado 
en  unión  con  otros  padres  el  cabo  de  Buena  Espe- 
ranza, llegó  á  estas  islas  el  1.°  de  Septiembre  de  1813 
y  que  en  1814  ya  aparece  nombrado  Vicario  de  San 
José  de  Ivaná  en  Batanes.    Allí  continuó  hasta  1817, 
año  en  que  pasó  á  la  provincia  de  Cagayán,  donde 
desempeñó  varias  vicarías  hasta  su  muerte  acaecida 
el  27  de  Diciembre  de  1837  en  Aritao.     Estas  notas 
biográficas  sobre  el  P.  Fausto  de  Cuevas  nos  dejan 
ver  claramente  que  el  año  borroso  en  el  título  que 
dejo  copiado  no  puede  ser  otro  que  el  de  1816. 

Para  la  genealogía  de  nuestro  diccionario  es  inte- 
resante la  portada  transcrita,  no  solo  por  indicarnos 


—  VII  — 

ésta  el  primer  comienzo  de  la  obra,  sino  también 
porque  demuestra  como  sucesivas  generaciones  de 
misioneros  han  estado  ocupados  en  el  paulatino  au- 
mento y  mejoramiento  de  la  misma.     Si  á  pesar  de 
tal  continuada  cooperación  el  vocabulario  no  llegó  á 
ser  impreso,  la  causa  se  puede  encontrar,  á  más  de 
la  circunstancia  de  hallarse  la  necesidad  inmediata 
de  los  misioneros  ya  cubierta  con  la  existencia  de  un 
ejemplar  manuscrito  en  cada  una  de  las  cuatro  casas 
parroquiales,  en  el  natural  deseo  de  seguir  enrique- 
ciendo la  obra  hasta  hacer  de  ella  algo  así  como  un 
"thesaurus  linguae  batanicae".    Que  esto  se  ha  ido 
haciendo  efectivamente  por  los  Padres  lo  demuestra 
el  hecho  que,  mientras  el  diccionario  español  y  batán 
de  la  Biblioteca  Nacional  no  tiene  más  que  88  hojas 
de  texto  en  fol.  menor,  con  escritura  espaciada, 
cursiva  y  grande,  el  diccionario  visto  por  mi  en  1908 
en  el  Convento  de  Santo  Domingo  de  Basco  era  un 
manuscrito  en  dos  partes,  español  batán  y  batán  es- 
pañol, de  unas  200  páginas  en  folio  cada  una.     La 
copia  que  se  me  permitió  sacar  de  este  Ms.  y  que  está 
escrita  en  letra  bastante  apretada,  tiene  372  pági- 
nas en  folio. 

Y  habiendo  traido  con  esta  noticia  las  precedentes 
notas  históricas  al  tiempo  de  mis  observaciones  per- 
sonales, puedo  relatar,  á  fuer  de  testigo  presencial, 
como  el  diccionario  manuscrito  de  Santo  Domingo  de 
Basco,  que  acabo  de  mencionar,  vino  á  servir  de  base 
al  volumen  aquí  prologado. 

Hallábase  por  el  tiempo  de  mi  mando  en  aquellas 
islas  (1908  y  1909)  habitada  la  casa  parroquial 
de  la  cabecera  por  dos  venerables  Padres  ancianos, 


.  — ^vm  — 

ambos  del  apellido  de  Gómez.     De  éstos,  el  P.  Ma- 
riano era  el  Vicario  Provincial  y  lo  era  desde  el  año 
1884,  tiempo  suficiente  para  haberse  ganado  justiñr 
cadamente  el  título  de  Cicerón  de  la  lengua  batán 
de  que  gozaba.     Lo  que  más  admiraba  en  él  era,  sin 
embargo,  el  completo  desprecio  ¿e  su  vida  en  el  cum- 
plimiento de  su  deber.     Este  le  imponía  frecuentes 
viajes  en  bote  abierto  á  través  de  aquellos  mares,  los 
más  bravios  y  á  la  par  los  más  traidores  de  Filipinas. 
Solía  el  Padre  Mariano,  lanzares  á  esas  expediciones 
con  un  valor  que  por  cierto  me  sirvió  de  estímulo 
para  emularle,  menos  en  una  ocasión  en  que  solo 
pude  felicitarle  por  haber  sido  recogido  por  la  gente 
desde  la  playa,  y  vuelto  á  la  vida,  después  de  su  su- 
mersión por  bastante  rato  en  las  rompientes  de  los 
arrecifes  de  Ivaná.     Su  compañero  era  el  P.  Juan, 
muy  dado,  no  obstante  sus  achaques,  á  los  estudios 
filológicos.     Dedicaba  los  últimos  años  de  su  vida 
en  Batanes  á  la  revisión,  y  más  que  revisión,  refor- 
mación del  diccionario  en  cwestión.     No  contento  con 
tener  en  esta  labor  á  su  lado  al  acabado  batanista 
P.  Mariano,  celebraba  para  el  mayor  acierto  posible 
de  su  obra  largas  sesiones  con  los  vecinos  de  Basco 
reputados  como  los  más  hábiles  en  el  manejo  de  su 
lengua,  tales  como  el  viejo  Don  Juan  Abad.     Intro- 
dujo en  su  diccionario  el  empleo  de  la  letra  'V"  en 
lugar  de  la  "b  ante-vocálica"  que  se  encuentra  usada 
en  el  manuscrito  uniformemente,  con  lo  cual  contri- 
buyó no  poco  á  la  fidelidad  de  la  imagen  fonética  de 
la  palabra  batán  (lo  que  no  quiere  decir  que  no  quede 
todavía  que  hacer  en  este  respecto).     Añadió,  ade-' 
más,  en  un  apéndice  y  de  su  cosecha  exclusiva,  una 


—  IX  — 

curiosa  colección  de  nombres  de  animales  y  plantas 
de  Batanes,  que  recomendamos  á  la  atención  de  los 
naturalistas  que  á  veces  visitan  aquellas  islas,  por 
si  llegan  á  identificarlos  y  darnos  los  nombres  cien- 
tíficos  correspondientes.     De   deplorar   es   que   al 
P.  Juan  no  le  haya  sido  dado  el  poder  preparar  tam- 
bién para  la  imprenta  la  parte  batán  español  del 
diccionario.     La  muerte  le  quitó  la  pluma  de  la  dili- 
gente mano  y  él,  como  su  compañero,  P.  Mariano, 
ya  están  descansando  de  su  útilísima  vida  en  esta 
tierra.     R.  I.  P. 
ificación      ^^^  antecedentes  de  esta  obra,  tales  como  los  dejo 
la  obra,  aquí  cxpuestos,  demuestran  claramente  que  ella  na- 
ció del  deseo  de  hacer  que  el  verbo  divino  llegue  á 
los  naturales  de  las  islas  Batanes  en  su  propia  len- 
gua.    ¿Cómo  se  hace  ahora  que  á  una  compilación 
de  vocablos  de  interés  aparentemente  tan  circuns- 
crito y  que  llenaba  su  objeto  cumplidamente  en  forma 
manuscrita,  se  le  haya  dado  la  de  un  tomo  esmerada- 
mente impreso?     ¿Tendría  este  vocabulario  una  sig- 
nificación mayor  de  la  que  á  primera  vista  aparece? 
El  interés  que  en  esta  publicación  tiene  desde  luego 
la  ciencia  filológica  me  lo  reservo  tratar  más  tarde. 
De  interés  más  general  serán,  á  mi  modo  de  ver,  en 
primer  término  algunas  palabras  sobre  la  significa- 
ción que  ella  tiene  para  el  pueblo  filipino. 

Para  guardar  en  la  exposición  de  tal  significado 
la  debida  perspectiva  es  claro  que,  si  generalizamos 
en  cuanto  al  círculo  interesado  en  la  obra,  sustitu- 
yendo á  la  pequeña  tribu  batánica  todo  el  pueblo  fili- 
pino, también  debemos  generalizar  en  cuanto  al  ob- 
jeto de  interés,  sustituyendo  al  presente  libro  parti- 

2 


—  X  — 

cular  la  totalidad  de  libros  de  su  especie.     Haciendo 
esto,  encontramos  que  este  diccionario  no  es  sino  el 
novísimo  volumen  de  una  larguísima  serie  de  vocabu- 
larios, artes,  catecismos,  doctrinas,  novenas  y  devo- 
cionarios que  desde  los  tiempos  de  la  conquista  hasta 
esta  fecha  han  ido  elaborando  las  corporaciones  reli- 
giosas en  Filipinas  bajo  circunstancias  más  ó  menos 
análogas  á  las  que  he  querido  esbozar  en  la  primera 
parte  de  este  prólogo.     El  objeto  de  toda  esa  lite- 
ratura ha  sido  siempre  el  mismo:  la  cristianización 
del  pueblo  filipino.     ¿Y  qué  han  ganado  con  ello  los 
filipinos  como  entidad  étnica?     Entre  los  títulos  mo- 
rales que  abonan  la  aspiración  de  los  filipinos  á  for- 
mar una  nacionalidad  propia  no  hay  otro  ninguno 
que  haya  sido  tan  estimado  por  los  que  más  pueden 
contribuir  á  la  realización  de  dicha  aspiración  como 
el  que  reza:  "Los  filipinos  son  el  único  pueblo  cris- 
tiano del  Oriente."     Pues  bien,  la  adquisición  de 
este  título  moral  soberano  la  efectuaron  los  filipinos, 
enseñados  por  los  misioneros  españoles,  no  por  medio 
de  la  lengua  nativa  de  éstos,  el  español,  sino  por  sus 
propias  lenguas  indígenas,  lo  cual  no  hubiera  sido 
posible  sin  el  previo  estudio  de  éstas  por  los  misio- 
neros.   Merece,  por  consiguiente,  el  presente  diccio- 
nario, y  reclamo  para  él,  la  significación  de  uno  de 
los  instrumentos  que  en  conjunto  labraron  buena 
parte  de  la  situación  ventajosa  en  que  están  coloca- 
dos hoy. los  filipinos  en  cuanto  á  sus  aspiraciones  na- 
cionales. 

Creo  de  suficiente  interés  este  punto  para  dete- 
nerme un  momento  más  en  su  discusión. 
Si  satisfechos  pueden  estar  los  misioneros  espa- 


—  XI  — 

ñoles  del  resultado  de  su  obra,  á  los  filipinos  se  les 
puede  felicitar  doblemente  por  que  sus  idiomas  se 
hayan  mostrado  desde  el  principio  ser  sobradamente 
capaces  de  expresar  los  sublimes  conceptos  de  la  fe 
cristiana.  A  un  P.  Quirino  le  faltaron  palabras 
para  alabar  la  claridad,  facilidad  y  copia  del  Ta- 
galog,  y  si  hojeamos  un  catecismo  impreso  en  un 
idioma  vernacular,  observamos  que  los  conceptos  en 
cuya  expresión  hubo  que  recurrir  á  vocablos  espa- 
ñoles se  limitan  á  los  del  ritual  de  la  iglesia.  A  len- 
guas que  tan  cumplidamente  han  servido  de  base 
para  la  educación  religiosa  de  todo  un  pueblo  ¿no  se 
les  debe  suponer  también  la  capacidad  necesaria  para 
servir  de  vehículo  en  la  instrucción  escolar  primaria 
del  mismo?  ¿O  acaso  no  es  su  tal  empleo  condición 
indispensable  para  llegar  en  su  día  á  su  unificación 
y  emancipación  y  así  al  establecimiento  de  la  base 
nacional  sobre  la  cual  la  educación  de  todo  pueblo 
necesariamente  ha  de  descansar?  De  negarse  esto, 
¿no  debiéramos  seguir  maravillándonos  con  Rizal  de 
un  pueblo  cuyo  gobierno  pugnaba  por  conservarle 
su  idioma,  mientras  el  pueblo  mismo  se  esforzaba  en 
despojarse  de  su  nacionalidad? 

Verdad  es  que  existe  una  gran  diversidad  de  dia- 
lectos en  Filipinas,  pero  no  es  menos  verdad  que  ya 
se  halla  en  existencia  un  idioma  filipino  universal 
en  las  islas,  representado  por  la  suma  de  semejanzas 
grandes  y  numerosas  que  á  poco  de  estudiar  esos  dia- 
lectos se  observan  en  su  estructura  gramatical,  en 
su  vocabulario,  en  su  fonética.  Tal  unidad  lingüís- 
tica está  desde  hace  tiempo  reconocida  por  los  filó- 
logos quienes  la  designan  como  "el  grupo  filipino  de 


—  XII  — 

las  lenguas  indonesianas".  Es  un  grupo  con  distin- 
tivos lingüísticos  y  linderos  geográficos  bien  defini- 
bles. Si  existe,  pues,  tal  tronco  común,  y  si  los  di- 
versos dialectos  filipinos  hoy  hablados  no  son  más 
que  otras  tantas  ramificaciones  de  ese  tronco,  causa- 
das por  pasadas  emigraciones,  por  barreras  topográ- 
ficas, por  guerras  y  disidencias  regionales,  etc.,  ¿no 
es  lógico  confiar  en  que,  quitadas  esas  causas,  radi- 
cadas las  tribus  en  domicilios  definitivos,  franquea- 
das las  barreras  por  ferrocarriles,  vapores  y  telé- 
grafos, apaciguadas  esas  guerras  intestinas,  volve- 
rían á  unificarse  esos  dialectos  al  paso  mismo  de  la 
unificación  de  los  que  los  hablan?  ¿Será  el  desarro- 
llo de  la  nación  filipina  y  el  de  la  lengua  filipina  una 
misma  y  sola  cosal? 

Y  aquí  vuelvo  al  diccionario,  punto  de  «rigen  de 
mi  digresión.  Con  su  compilación  hicieron  los  domi- 
nicos posible  la  cristianización  de  los  Batanes.  Con 
su  publicación  en  forma  impresa  facilitan  á  los  jóve- 
nes adelantados  de  aquellas  islas  la  adquisición  de 
la^lengua  española  y,  por  tal  medio,  la  de  una  educa- 
ción superior.  A  los  jóvenes  filipinos  en  general  dan 
un  aliciente  é  instrumento  más  para  el  estudio  de 
sus  lenguas  patrias,  estudio  que,  teniendo  por  objeto 
el  conocimiento  de  si  mismos  y  el  desarrollo  de  una 
nacionalidad  típicamente  filipina,  no  cede  en  impor- 
tancia á  ningún  otro. 

De  entre  la  variedad  de  personas  que  se  verán 
en  el  caso  de  hacer  uso  del  presente  libro  ningún 
grupo  hay  que  le  dará  más  la  bienvenida  que  el  cre- 
ciente número  de  filólogos  que  hacen  del  estudio  de 
las    lenguas    indonesianas    su    provincia    especial. 


—  XIII  — 

Como  buena  parte  del  conocimiento  que  éstos  poseen 
arranca  de  la  literatura  lingüística  que  se  debe  á  los 
misioneros  españoles,  cuyos  artes  y  vocabularios,  ad- 
quiridos muchos  de  ellos  á  precios  elevadísimos,  for- 
man en  larga  fila  en  las  bibliotecas  particulares  de 
aquellos  hombres  de  ciencia,  fácil  es  anticipar  el  in- 
terés con  que  verán  la  aparición  de  este  diccionario 
de  un  idioma  filipino  que  hasta  ahora  era  solo  muy  so- 
meramente conocido  fuera  del  estrechísimo  rincón  del 
mundo  en  que.se  habla.     Así  el  Profesor  Blake,  de 
la  Universidad  de  Baltimore,  al  escribir  sus  nota- 
bles "Contributions  to  comparative  Philippine  gram- 
mar" tuvo  que  contentarse,  para  sus  referencias  al 
idioma  batán,  con  los  escasísimos  y  no  muy  exactos 
datos  que  sobre  dicha  lengua  ha  incorporado  Re- 
tana en  el  segundo  tomo  del  "Archivo  del  biblófilo 
filipino"  (Madrid,  1896).     Asimismo  los  Profesores 
Brandstetter,  de  Lucerna,  y  Conant,  de  la  Univer- 
sidad de  Chicago,  hubieron  que  fundar  sus  respecti- 
vas investigaciones  de  la  lexicología  y  fonología  fili- 
pinas, en  cuanto  se  refieren  al  batán,  sobre  la  estrecha 
base  de  200  vocablos  bataneses  que  el  último  recogió 
de  dos  Batanes  emigrados  en  la  costa  Norte  de  Lu- 
zon.    Se  ve,  pues,  el  afán  que  tiene  la  ciencia,  siem- 
pre progresiva,  de  abarcar  en  sus  investigaciones  el 
idioma  de  aquellas  islas  remotas,  y  se  deducirá  el 
valor  que  para  ella  tendría  ún  libro  que,  como  el 
presente,  le  ofrece  respecto  á  esas  islas,  un  abun- 
dante y  fehaciente  material  para  ulteriores  estudios 
más  acabados.     Hay,  con  todo,  un  punto  respecto  al 
cual  creo  prever  por  parte  de  los  filólogos  extranjeros 
cierta  incertidumbre  y  es  la  ortografía  usada  por  el 


—  XIV  — 

p.  Gómez.  Para  obviar,  en  cuanto  sea  posible,  las 
dudas  que  se  pudieran  originar,  añado  á  continua- 
ción algunas  notas  sobre  la  fonología  batán  y  en  la 
esperanza  que  la  Orden  Dominicana  no  deje  de  brin- 
darnos á  su  tiempo  también  la  publicación  de  la  parte 
batán  español  de  este  diccionario,  cierro  mi  prólogo. 

Otto  Scheerer. 


NOTAS  SOBRE  LA  FONOLOGÍA  DEL  BATAN. 


El  territorio  del  dialecto  batán  (ó  inivatán)  lo 
representa  la  isla  de  Batán  (con  los  pueblos  de  Basco 
ó  Vasay,  Mahatau,  Ivaná  y  Uyugan),  la  de  Sabtang 
(con  el  pueblo  del  mismo  nombre),  y  la  islita  de 
Ivuhos  (tiene  solo  un  pequeño  caserío  de  pastores). 
En  la  isla  de  Itbayat  se  habla  un  dialecto  distinto  si 
bien  aliado.  En  el  territorio  mismo  del  batán  exis- 
ten divergencias  locales  de  pronunciación  y  de  voca- 
bulario, pudiéndose  distinguir  en  general  dos  gru- 
pos :  Basco  por  un  lado,  y  Mahatau,  Ivaná  y  Sabtang 
por  otro. 

Lé^s  particularidades  fonéticas  más  marcadas  del 
batán  se  tratan  brevemente  bajo  los  cuatro  números 
siguientes: 

-L 

Un  sonido  que  en  otros  dialectos  filipinos  aparece 
como  I  toma  en  batán  las  siguientes  formas  distintas : 

a)  ante  vocales  se  convierte  en  la  h  inglesa; 
ejemplos: 

Ilk.  lubid,  cordel  Bat.  huvid 


"  langaUf,  mosca 

>> 

hangau 

"  liLSong,  mortero 

>> 

husung 

"  ulivy  raíz  de  ulidan, 

>> 

anuhed  (obedecer) 

modelo 

"  balaij  casa 

jy 

vahai 

"  6wZan,  luna 

yy 

vulan 

"  ualOy  ocho 

>) 

uaho 

b) 

cerrando  la  sílaba,  se 

convierte  en  la  j'  espa- 

ñola 

con  fricción  enérgica  (1j 

a" 

x"  de  la  Association 

phon etique  internationale") : 

r 

% 


—  XVI —  ■         ■     I 


Ilk.  liieng,  calma  muerta  Bat.  majteng,  lo  que  está 
"    sel4ag,  claridad  de  encalmado. 

luna  "   sejdang,  claridad  de 

"    lipit,  prensar  entre  sol  ó  luna 

dos  objetos.  "   ctjpet,  cubierta  de  li- 

bro. • 

Nótese  el  cambio  del  mismo  sonido  según  su  posi- 
ción en  las  derivaciones  de  una  misma  palabra : 

Bat.  rakúj,  grande,  pero :  karakuhan,  cuerpo 
"   manganuhedf   quien  obedece   ó   cree,   pero: 
anujdan,  lo  que  se  cree. 

IL 

El  sonido  expresado  en  otros  dialectos  filipinos  por 
la  combinación  ng  se  convierte  en  batán,  siempre 
que  esté  en  contacto  con  una  i,  en  el  palatal  español  ñ. 
Ejemplos: 

Ilk.  ngipen,  diente  Bat.  ñipen 

"  tolinga,  oreja  "    tadiña 

"  nangina,  precioso  "   mañina 

Bat.  ngaran,  nombre  "   maiñaran,  tener  nom- 

bre 

En  los  pueblos  fuera  de  Basco  se  palataliza  de 
igual  modo  frecuentemente  la  n;  v.  gr. 

Basco  nanieng,  subida-     Mahatau  nañieng 
mente 
"    nidiman,  Perfecto 
de  dimanen,  lo 
que  es  matado  "       ñidiman 

III. 

Como  se  ha  visto  en  los  anteriores  ejemplos,  la  b 
filipina,  que  es  naturalmente  un  sonido  explosivo, 
se  convierte  en  batán,  ante  vocales,  frecuentemente, 


■^f 


m 


—  xyií  — 

pero  no  siempre,  en  el  sonido  continuado  (ó  frica- 
tivo) V,  que  es  una  consonante  pura,  bilabial.  Sucede 
que  Basco  preserva  la  b  donde  los. demás  pueblos 
dicen  v;  v.  gr. 

Basco  bubuj,  vello  Mahatau  vuvuj 

"      batUy  piedra  "       vatu 

En  cambio  hay  vocablos  que  siempre  retienen  la 
b;  V.  gr. 

Bat.  baratai,  puente  (Ivaná:  tulai) 
"    bagUy  puerco 
"    bedbedy  cinta 
"    abu,  no  hay 

IV. 

La  k  de  otros  dialectos  filipinos  la  convierte  el  ba- 
tán en  la  ch  española  (é  inglesa),  siempre  que  está, 
ó  ha  estado  una  vez,  en  contacto  con  una  i.  Com- 
párense: 

Ilk.  kayo,  madera  Bat.  kayo 

Ibn.  kuk%  uñas  "    kuícu 

"     kiraif  cejas  "    chirai 

"     maki,  pakif  dos  pre-  "   machi,  paehi 
fijos 

Nótese  que  ocurren  en  batán  palabras  que  contie- 
nen esta  ch  sin  mostrar  traza  de  una  i,  y  hay  que 
sospechar  entonces  la  desaparición  de  tal  i  por  sina- 
lefa ú  otra  contracción;  así  machahap  proviene  de 
machiahap,  anchua  de  anu  ichua,  etc. 

O.  SCH. 

N.  B. — El  "Diccionario  Español-Ibatán  se  vende  en 
la  Procuración  General  de  Dominicos,  Manila. 


XVHÍ 


ABREVIATURAS  PRINCIPALES. 


Adv.  , . . ....    Adverbio. 

Conj Conjunción. 

Etc. Et  caetercL 

Id ídem  (lo  mismo.) 

It /¿em  (también.) 

Pas. Pasiva. 

Por  ej Por  ejemplo. 

Pret. Pretérito, 

R. Raíz. 

R-^ Raíces, 

V.  gr Verbi  gratia  (por  ejem- 
plo.) 
Vid ...   Vide  (véase.) 


IN  NOMINE  SANCTÍSSIMAE  TRINITATI8 


DICCIONARIO 

ESPAROL-IBATAN 


Abacá. 
Abad. 

Abadesa. 

Abajo. 

Abalanzarse 
Abalorio. 


Abandona- 
do,  a. 


Abandonar 


Prep.  de  dativo  y  acusativo.  Para  los 
nombres  propios:  di.  Para  los  ape- 
lativos: dii. 

Id. 

Na  manyucuyuciid  du  ani  á  Pápale. — 
R.,  yucLid. 

Nu  manyucuyucud  du  aru  á  Madres. 
— R.,  yucud.  * 

Adv.  -Duabju,  y  du  cagtin.— Hacía  la 
parte  de  abajo:  du  cagtin.  R.,  agtin. 
It  du  cqivavaan. 

hacia  una  persona,  ó  acometer:  Vid. 
Acometer. 

Namuet.  Id.  azul,  mutin.  Id.  encar- 
nado: calsecas:  id.  encarnado  más 
claro  y  grande  que  el  anterior:  odo. 

ó  desamparado. — Chinaman  y  chi- 
narían.—Raíces,  caru  y  arl.  Id.  ó  des- 
cuidado en  sus  obligaciones:  mau- 
laulagen  á  too.— R.,  ulay. 

ó  desamparar.— Mangara,  y  mangari: 


Abandono 
Abanicar 


Abanico. 
Abarata- 

miénto. 
Abaratar. 


Abarcar 


Abarrag^a- 
narse. 

Abarrotar. 


Abastecer. 

Abatanar. 
Abatido^  a, 
Abatir,  se. 


ABA. 

pret.  nang:  pas.  caruan,  y  arian:  pret. 
chinaniún,  y  chinarían.— l\s.,  cara 
y  arí.  Abandonarse  en  sus  obliga- 
ciones: Vid.  el  anterior.  Abandonar 
los  animales  á  las  crías  después  de 
destetadas:  mangjuvus:  pret.  nang: 
pas.  juvusen:  pret.  nijuvus. — R.,  ju- 

ULIS. 

ó  desamparo.— Can,  — R.,  arí. 

á  otro. — Mamaipaid:  pret.  na:  pas.  pai- 

pairen:    pret.    pinaipaid. — R.,    paid. 

Abanicarse:  maipaipaid.  pret.  nai. 
Papa  id. 
Cq/izm/s,— R.,  Jumis. 

Mapajumis:  pret.  na:  pas.  pajumisen: 
pret.  pinajumis.  R.,  jumis.  Ir  aba- 
ratando una  cosa:  mipajumis:  pret. 
mini. 

ó  ceñir  con  los  brazos.  -Vid.  Abrazar. 
Id.  ó  tomar  á  su  cargo  muchos  nego- 
cios: mayanung  su   arru:   pret.  na.\ 
pas.    anunguen:  pret.    inanung.—  W., 
anung.  Id.  ó  juntar:  Vid.  Juntar. 

Mangaiiuqn:  pret.  nang.~V{s.,  iuan. 
El  ó  la  ... :  caiiuan.  Estar  dos  aba- 
rraganados: maichaiivan:  pret.  na/. 

Maijuran,  ó  mangjuran  su  mapia: 
pret.  /ja/  ó  nan^;  pas.  Juranen:  pret. 
nijuran.—R.,  juran. 

Vid.  Dar.  Id.  de  comida:  mandaam: 
pret.  /ía/i;  pas.  daamen:  pret.  nidaam. 
— R.,  daam. 

Mamajpaj:  pret.  na:  pas.  pajpagen. 
pret.  pinajpaj.-n.,  pajpaj. 

Majbu.—R.,  ajbu.  Id.  de  ánimo:  mapao. 
— R.,  apao. 

Vid.  Humillar,  se.  Id.  ó  derribar.  Vid. 
Derribar. 


Abdicar. 

Abeja. 

Abejorro 


Aberración. 
Abertura 

Abestiarse. 
Abierto,  a, 

Abismar 


Abismo. 

Abjuración. 

Abjurar. 


Ablandar. 
Ablución, 


Abnegación. 
Abnegarse. 

A  bobarse. 
Abocar, 


Afeó.  5 

Vid.  Renunciar. 
Pachucan. 

que  hace  casita  de  barro.  -  Dabungan. 
Lo  mismo  se  llama  otro  un  poco  más 
largo  que  escarba  en  la  tierra. — Abe- 
jorro, algo  parecido  al  escarabajo,  que 
está  en  los  Sabidug:  caddelan.     ( 

Capichauao. — R.,  auao  It  casada  nu 
actuctu  nu  tao. — R.,  sada. 

en  general,  ó  grieta.— A/W.  Id,  ó  agu- 
jero: tuliang:  Id.  de  vestido:  vaca. 
Yaca  nu  laylay:  abertura  de  la  camisa. 

Maiabuabubu  su  actuctw  pret.  nai. 
—  R.,  abu. 

puerta  ó  ventana. — Maiuang.—K., 
iuang.  Vacd:  abierta,  camisa  abierta 
etc.:  mavacá.-^.,  vaca. 

ó  hundir  en  el  abismo.  -  Maparagem: 
pret.  na:  pas.  parajmen:  pret.  pinara- 
gem.  R.,  iragem. — Id.  ó  confundir: 
Vid.  Hizmí/Zar.— Abismarse:  Vid.  Hu- 
millarse. 

Carajman .  -  R. ,  iragem . 

Capanadichocod.—R.,  tadichocod. 

Manadichocod.  pret.  na:  pas.  tadicho- 
coran:  pret.  tinadichocoran.~B..f  tadi- 
chocod.— Vid.  Abominar. 

Mangjema  pret.  nang:  pas.  ajmagen: 
pret.  nijma.—R.,  ajma.  Ablandarse: 
majima  pret.  na.— Vid.  Blando. 

en  general.  Capangunguyas,  y  capilab- 
lab.  Rs.,  uyas  y  lablab.  Id.  de  cara: 
capiramon.—R.,  ramón.  Id.  de  ma- 
nos capavanao.~B..t  vanao. 

Capenpen  su  piagen.-  R.,penpeny  pin. 

Mamempen  su  piagen:  pret.  na:  pas. 
penpenen.prei  pinenpen. — R.,  penpen. 

Vid.  Abestiarse. 

ó  asir  con  la   boca.  Manangpaj:  pret. 


6 


A  b  o  c  h  o  r 

nar,  se. 
Abofetear. 


na:  pas.  sangpagen:  pret.  sinangpaj. — 
R.,  sangpaj.  Id.  ó  acercar:  Vid.  Acer- 
car. Abocarse:  Vid.  Juntarse. 
Vid.  Avergonzar,  se. 


Abogar 


Mapitpit:  pret.  mina:  pas.  pitpiten:  pre\. 
pinitpit.  -  K,  pitpit— El  acto  de  abo- 
fetear: capamitpit. 
Abogado,  a,  enjuicio.  Nu  mapayagum.—^.,agum. 
Id.  ó  defensor:  nu  mangagum,  ó  uma- 
giim,  y  nu  mangaJuad.—Rs.,  agum 
y  ajuad. 

ó  defender  en  \mc\o.~ Mapayagum: 
pret.  na:  pas.  payaguman:  pret.  pina- 
yaguman.  R.,  agum.  Id.  ó  auxiliar 
mangagum,  ó  umagum:  pret.  na/?^  ó 
mina:  pas.  aguman:  pret.  inaguman. 
Vid,  Amparar. 

Mapabu.—R.,  abu. 

Vid.  Aniquilar. 

Macabili. — R.,  ca¿>//í . 

Mangabili:  pret.  na/jg'. 
pret.  chinabili. — R.,  cabili. 

Mamsoc:  pret.  /?a/n;  pas.  /psoc,  apsocan 
ó  ipsocan:  pret.  nipsoc,  pinsoc  ó  inip- 
socan.  -  R.,  apsoc.  It.  mapachipsoc: 
pret  na.*  pas.  pachipsocan:  pret  p/7ia- 
nactiipsocan.  It.  maquet:  pret.  /ja."  pas. 
ictiaquei:  prel.  chinaquet.-R.,  aquet. 
It.  mí/o/:  pret.  minilot:  pas.  iloian: 
pret  inilotan.  -  R.,  z/o/. 

el  tiempo.— M/oa/ñnao.-  pret.  mini. - 
R.,  amnao.  It.  mipapia  ii  caoan;  prel. 
/nz/í/.  Rs.,  pza  y  aoa.  It.  mamelcas: 
pret.  na.— R  ,  melcas. 

la  bondad  de  uno.— Mañidamdam  su 
capia  nu  tao:  pret.  na  d  /nzna.-  pas. 
idamdamen:  pret.  inidamdam.  —  R., 
idamdam.  Id.  la  deuda:  Vid.  Pagar. 


A  bólido,  a. 
Abolir. 
Abollado,  a 
Abollar. 

Abominar. 


pas.    cabilien. 


Abonanzar 


Abonar 


Abordar 


Aborras- 
carse 

Aborrecer. 

Aberre- 
cido,  a. 

Aborrecí 
miento. 

Abortar. 


Aborto. 

Abotargarse 

Abotonar. 

Abrasar. 


Abrazadera. 
Abrazar 


Abrazo. 
Abreviar 


Abrigarse 


ABR.  7 

un  barco  á  otro. — Manucnul:  pret.  na 
6  mina:  pas.  tucnulen :  prei.  tinucnul. 
— R.,  íiicnu/.— Abordarse  mutuamen- 
te: maitucnul:  pret  noí.— También  se 
usa  de  este  término  cuando  choca  un 
carro  con  otro,  etc.  etc. 

el  tiempo  —i¥/pa/7í5o:  pret.  mini.—K.y 
ñiso.  It.  mipargjet  ú  caoan. — R  ,  rajet 

Vid.  Afjominar. 

Nipsóc,  pinsoc  é  inipsocan. — R.,  apsoc. 

» 

Apsoc,  Hot  y  caquet.—R.,  aquel 

Manday:  pret.  /lan.— R  ,  asday.  It.  um- 
nas  su  manganac:  pret.  minnas. — 
R.,  anas. 

Capanday.  -B..,  asday. 

Vid.  Hincharse. 

Mamatuñis:  pret.  na:  pas.  batuñisan: 
pret.  binatuñisan.—  R.,  batuñis. 

Mamaso:  prei.  na  pas.  pasogen.  pret. 
pinaso. — R.,  paso.  Abrasarse,  mapaso: 
pret.  na. 

Vid.  Anillo. 

á  una  persona.  -Manguepquep:  pret. 
nang:  pas.  qiiepquepen:  pret.  chinep- 
quep.~R.y  quepquep.— Abrazarse  dos: 
maichépquep:  pret.  nai.  Abrazar  á  un 
objeto  como  para  no  caerse:  manya- 
pet:  pet:  nan:  pas.  yapten:  pret.  niya- 
pet.—R.,  y apet.— Abrazarse  de  este 
modo:  mayapet:  pret.  na  It.  machicu- 
yapit:  pret.  na.  —  R.,  cuyapit. 

Capaichepquep. — R.,  quepquep. 

ó  reducir  á  menos    una  cosa. — Mapai- 
padequey:  pret.  na:  pas.  paipadeque- 
yen:    pret.    pinaipadequey.-R.,    de 
quey.  Id.  ó  dar  prisa.  Vid.  Prisa. 

el  cuerpo  con  más  ropa,  poniendo  una 


8 


Abrigo 


Abril. 
Abrillantar 


Abrir 


ABR. 

camisa  sobre  otra,  un  pantalón  sobre 
otro,   etc. — Mapaitapid  su  ayuayub' 
pret.  na:  pas.  paitapiden:  pret.  pinai- 
tapid.~R ,    iapid.    It.    maijepejepei: 
pret.  nai.—Ry  ajpet  Abrigar  á  otro 
con  manta  ó  sábana,  etc.:  mamunbun: 
pret.  na:  pas.  bunbunan:  pret.  binun- 
bunan.-B..,  bu nbun.— Abrigarse  así: 
maibunbun:  pret.  nai. — Abrigar  á  otro 
del  sol  mangavung:  pret.  nang:  pas. 
avungan:  pret.  inavungan.-R.^aoung. 
Abrigarse  así:  machavung:  pret.  na. 
Abrigar  á  otro  del  aguacero:  mani- 
rung:  pret.  na;  pas.  sirungan:  pret.  sz- 
nimngan.    R.,  strung.  —  Abrigarse  así: 
machisirung:  pret.  na.  Id.  del  viento: 
machivueng:  pret.  na.  -  R.,  ivueng  It. 
machipuel:  pret.  na.  -  R.,  /pe/. 

ó  abrigado  luga r|  de|  la  lluvia.— -Cas/- 
rungan. — R.,  sirung.  Id.  del  sol:  ca 
vungan.-B..,  avung  Id.   de   viento: 
cajtengan.—R.,  ajteng. 

Ichapat  nu  vujan  du  asa  ca  caoan.  It. 
vujan  nu  tagalit 

Mapagnao:  pret.   na:  pas.  pagnaoen: 
pret.  pinágnao.—R.,  agnao. 

puerta,  ventana,  baúl,  cajón,  etc.— Ma- 
ñiuang:  pret.  na:  pas.  mangan:  pret. 
iniuangan.-R.,  /aang'.-- Abrirse  ó  estar 
abiertos:  maíuang:  pret.  na..  Abrir  una 
cosa  de  arriba  abajo  como  partiendo: 
mamaca:  pret.  na:  pas.  vacagen.  pret. 
y/naca.— R.,  yaca.— Abrirse  ó  estar 
abierta  así  una  cosa:  mayaca.  pret.  na. 
Id.  corteza  de  plátano  y  de  árboles,  y 
las  piernas  del  hombre  cuando  se  res- 
bala: majaca  pret.  na.— R.,  Jaca.  Ha- 
cerlas abrir:  manjaca:  pret.  nang:  pas. 

Jacagen:  pret.  nijaca. 


Abrojo 
Abroque - 

larse. 
Abrumado,  a, 


ABU. 

ó  cardo.  —Baruas.  It.  carotong. 
Maisirung:  pret.  nai. — R.,  sirung 


9 


Abrumar. 


Absolución 


Absolver. 


de  trabajo,  etc. — MapaqueJ  y  majiipag. 

— Rs,  paquej  y  jupag.         i* 
Mamaquej:    prét.   na:   pas.   paquejen: 

pret.  pinaquej. — R.,  paquej  It.  mang- 

jupag:  pret.  nang;  pas.Jupaguen:  pret. 

nijupag.~R.,  jupag.  Id.  ó  molestar: 

Vid.  Acongojar, 
de  faltas.— Capaca¿?u.—R.,  abu.--lá.  del 

oñcio:  capacaru  su  anung. — R.,  caru. 
Mapacabu:  pret.  na:  pas.  pacabugen: 

pret.  pinacabu.—R.y   aba.  Id.  á  lino 

de  su  oficio:  mapacaru  su  anung:  pret. 

na:  pas.  pacarugen:  pret.  pinacaru. — 

R.,  caru. 
Mamenpen  su  inaoan  á  mamaiin  su 

tudangu:  pret.  na:  pas.  penpenen:  pret. 

pinenpen. — Rs.,  penpen,  aoa  y  parm. 
de  carne. -Cadinganan  su  viñiay.— 

Rs.,  can  y  y/aí/. 
Apu  vaques. 
Apujacay. — Abuelos  ó  abuelo  y  abuela: 

apuapu. 
ó  hacer  bulto   una   cosa. — Mailulug: 

pret.  naz.— R.,  lulug   Id.  ó  agrandar: 

Vid.  Agrandar. 
Caru.—R.y  ara. 
Aru,  6  racuj.  Vid.  Mucho. 
Miparu:    pret.    mmz.— R.,    am.    Vid. 

Mucho. 

Aburrimlen-  Catnga.—R,  atnga. 
to. 

Vid.  Fastidiar,  se. 

en  general. — Mamarin  su  maraget. 
pret.  na:  pas.pariñen:  pret.  pinarin.— 
R.,  pann.  Id.  de  la  bondad  de  Dios, 
su  gracia,  paciencia,  etc.,  y  también 

2 


Abstenerse. 


Abstinencia 

Abuela. 
Abuelo. 

Abultar 


Abundancia. 

Abundante. 

Abundar. 


Aburrir,  se. 
Abusar, 


10 


Acá. 
Acabar, 


Acaecer. 


A  c  a  e  c  i 
miento. 


ACÁ. 

de  la  de  los  prójimos:  pianarayao  su 
gracia  nu  Dios,  etc.,  pret.  na:  pas.  ra- 
rayaoen:  pret.  nnarayao—R.,  rayao. 
Día. — May  cha  dia:  ven  acá. 
en  general.  Mapatayuca:  pret.  na;  pas. 
patay ucajen:  pret.  pinatayuca. — R  , 
/at/uca.-^ Acabarse  de  hacer  una  cosa 
por  completo:  cumauus:  pret.  cumi- 
nauus.—R.f  cayus.— Mandar  acabarla 
por  completo:  mapacavus;  pret.  na: 
pas.  pacauusen:  pret  pinacavus. — Aca- 
barse una  cosa  consumiéndola:  tu- 
maus:  pret.  tuminaus  pas.  tausan: 
pret.  tinausan.—B..,  iaus—lt  maimen: 
pret. na. — R.  ime/i.  —Mandar  acabarla 
consumiéndola:  mapataus:  pret.  na: 
pas.  patausen,  ó  imenen:  pret.  pina- 
tauSf  ó  inimen. —  Acabarse  una  cosa 
gastándose,  como  la  navaja,  piedra, 
etc.:  mapas:  pret.  /ia:~Acabarla  así: 
mangpus:  pret.  nang:  pas.  apusen: 
pret.  inpus.—Ky  apu*.— Acabar  una 
cosa  con  toda  su  perfección:  mamin- 
san:  pret.  na:  pas.  pinsanen  pret.  pi- 
ninsan. — R.,  pinsan. — Acabarse  una 
cosa  por  consunción  ó  muerte:  mau- 
tan :  pret.  na. — R.,  utan.— Acabarla  así: 
mangutan:  pret.  nang:  pas.  atañen: 
pret.  inutan. — Acabarse  una  cosa  por 
haberse  agotado,  aunque  más  bien  se 
dice  del  líquido,  y  sobre  todo  del 
agua  de  vasijas  ó  estanques:  cumu- 
gad:  pret.  cuminugad.-K,  cagad.— Id. 
candela,  tabaco  etc.:  Vid.  Consumirse. 
Maparin:  pret.  na.  -  R.,  parin.  No  poder 
menos  de  acaecer  una  cosa:  Vid.  In- 
faliblemente. 
Asa  ca  naparin.—B..,  parin. 


ACC. 


11 


Acalorarse, 


Acallar, 


Acanalar. 


Acanti- 
lado, a. 
Acariciar. 

Acarrear. 


Acaso. 

Acatamiento 
Acatar. 

Acatarrarse. 
Acaudalar. 

acaudillar. 


Acceder. 

Accesible. 

Accidente, 


ó  recibir  calor.  Vid.  Insolarse.— lá.  ó  fa- 
tigarse: Vid.  Fatigarse.- lá.  ó  enfa- 
darse: Vid.  Enfadarse. 

ó  hacer  callar.  Mapabjes  du  mililiac. 
pret.  na:  pas.  pabjesen:  pret.  pinabjes. 
R.,  abjes. — Id.  los  niños  que  lloran: 
Manalang:  pret.  na  pas.  salangan: 
pret.  sinalangan.—R.,  salang.  Man- 
dar  acallarlos:  mapasalang.  pret.  na: 
pas.  pasalanguen  pret.  pinasalang. 
— Acallar  ó  apaciguar  á  las  personas: 
Vid.  Apaciguar. 

ó  hacer  canal  en  madera,  etc.  Maniñi- 
sin:  pret.  na:  pas:  sinisiñen.  pret.  sini- 
ñisin. — Rs.  siñisin. — Id.  ó  hacer  cana- 
les para  que  corra  el  agua:  Vid.  Zanja. 

Maguen.— R-y  agüen. 

Mandaddao:    pret:    nan:    pas.    addad- 

daoen:   pret.   ninaddao. — R.,  addao. 
Mungacut:    pret.    nang:    pas.    acaten: 

pret.  inacut.—R.,  acut. — Con  lo  que  se 

acarrea:  paiacutan. 
Adv.  Paru.  Por  si  acaso  ta  an  sacangu. 

— R.,  angu. 
.  Capanganib.    Rs.  anib. 
Umanib:  pret  nima:  pas.  anibén:  pret. 
.  inanib. — R.,  anib. 
Mang ujey :  prei.  nang. — R.,  ngajey. 
MaipulaCy    ó  maianguangu   su   racuj: 

pret.    nai.—R.y   pulac   y   anguangu. 
Maminit  nit:  pret.  na:  pas.  piniten:  pret. 

pininit. — R.,     pinit. — It.     mapaunut: 

pret.    na:    pas.   paunuten     pret..  jo/- 

naunut. — R.,  unut. 
Vid,  Condescender. 
Marajan.—  R.y  rajan: 
ó  desmayo.— Vid.  Desmayo. — Tenerlo: 

Vid.  el  siguiente. 


■> 


12 

Acciden- 
tarse. 
Acecinar. 
L.         Acechar. 


Acedarse. 

Aceite. 

Acelerar. 

Acendrado,  a 

Acendrar. 

Acepillar. 

Aceptar, 


Acequia. 
Acera. 
Acerca, 
Acercar. 


Acero. 
Acertar. 

Acertijo. 

Acibarar 


Acicalar,  se. 
Acido,  a. 
Acierto. 
Aclamar. 
Aclarar 


ACL. 

Macaba:  pret.  na:— R.,  abu.— Vid.  Des- 
mayarse. 

Vid.  Cecina. 

Mangalid:  pret.  nang:  pas.  aliren.  pret. 
inalid.  R.,  alid.  —  lt  mamuuu:  pret. 
na:  pas.  vuvuan:  pret:  vinuvuan. — R., 
uuvu.—l\..  maivuuu  pret.  nai,  etc.  etc. 

Sumilam:  pret.  suminilam,—R  ,  silam, 

Janeng. 

Vid.  Prisa. 

Uyud  á  manamunamu.—K.y  namu. 

Vid.  Limpiar. 

Manepilla:    pret.*  na:    pas     sepillagen: 

pret.  sinepilla.—  R.,  sepilla. 
ó  estar  conforme  con  otro  en  algo.— 

Vid.  Acorde. — Id.  ó  recibir:  Vid.  Re- 
cibir. 
Vid.  Zanja. 

Tadted  nu  vajay. 

de  esto. — Du  cumapet  dia. — R.,  capet. 

Mapasnguen:  pret.    na:  pas.  pasngue- 

nen:  pret  pinasnguen.  —  R.,  asnguen. 

Acercarse:    mipasnguen:    pret.  mini. 
Id. 
Manaju.    pret.  na:  pas.  najiijen:  pret. 

nmq/t/.— R.,  naja. 
Cadunguy,     cabuni   y    casquey..—^., 

dunguy,  buni  y  asquey. 
una  cosa.— Mapacpad:  pret.  na:    pas. 

pacparen:  pret.  pinacpad.—K,  acpad. 

Id.  ó  causar  disgusto  á  alguno:  Vid. 

Entristecer. 
Vid.  Adornar,  se. 
Manlabichit.—K,  labichit 
Capacanan&Ju.—K,  naja. 
Vid.  Aplaudir. 
la  dificultad.— Mapase/rfa/i^:  pret.   na: 

pas.  pasejdanguen:  pret.  pinasejdang. 

— R,  sejdang.^lá.  el   tiempo:    Vid. 


ACÓ. 


13 


Aclimatar,  se 
Acobardar. 

Acocear. 

Acoger,  se 


Acometer. 


Acometí 

miento. 
Acomodarse 


Abonanzar.,  Id.  el  licor  turbio;  ma- 
patnao  pret.  na:  pas.  patnaoen:  pret. 
pinatnao. — R.,  atnao. — Aclararse  ó  es- 
tar claro  dicho  licor:  matnao  pret.  na. 

Vid.  Acostumbrar,  se. 

Vid.  A/nerf/*e/i tor.— Acobardarse;  mipa- 
tajao:    pret.  mini.—R.,  tajao. 

Manarin:  pret.  mina  pas.  sariñan: 
pret.  sinariñan. — R.,  sarin. 

ó  amparar,  se.— Vid.  Amparar,  se.-- Acó 
ger  ú  hospedar:  mapasdep  du  vajay: 
pret.  na:  pas.  pasdepen:  pret.  pinas- 
dep. — R.,  asdep.  —It.  mangjap:  pret. 
nangf:  pas.  ajapen:  pret.  inajap.—B.., 
ajap. — Acogerse  ú  hospedarse:  Vid. 
Albergarle. 

Manbat:  pret.  nan:  pas.  asbaten:  pret. 
sinbat.  -  R.,  as6aí.— Acometerse:  /na- 
isebat.  pret.  /la/.  —Ir  á  acometer  uno  á 
otro  que  está  lejos,  ó  tm  animal  á 
otro  que  también  está  lejos:  maña- 
nan: pret.  na:  pas.  ranunen.  pret.  W- 
na/j¿in.— R.,  /-anu/i.— Acometerse  así: 
mairaniin:  pret.  naz. 

Capanbat — R  ,  asbat. 


al  gusto  de  otro. — Machuniit  du  icha- 
quey  nu  matarec.—Rs.y  unut,  aquey 
y  tarec. 

Acompañar.  Machiuan:  pret.  na.— R.,  iuan.—U.ma- 
chirayay:  pret.  na.. — R.,  rayay.  \ima- 
chadiuatang;pre[.na.—B..,adivatang. 
It.  majerayay:  pret.  na.  -  R.,  rayay. — 
Hacer  acompañar  á  otro:  mapaivan: 
'  pret.  na:  pas.  paiuanen:  pret.  pinai- 

van. — Acompañar  á  rezar:  Vid.  Rezar. 
—Acompañar  á  la  playa  á  uno: 
Vid.  P/a¿/a. 

Acongojar.      Mapalidiat:  pret.    /ía.-   pas.  palidiaten: 


14 


Aconsejar. 


Acontecer. 

Aconteci- 
miento. 

Acopiar. 

Acoquinar, 
se. 

Acordar. 

Acordarse. 

Acorde 


Acornear. 
Acorralar 


Acortar. 

Acosar. 

Acostar. 


ACÓ. 

pret.    pinalidiat.  —  R.,    lidiat  —  lá.    ó 
abrumar:    Vid.    Aftni/nar  ^Acongo- 
jarse: mapao:  pret.  na:  pas.   ichapao: 
prei.  chinapao.—R.,  apao.  It.    maua 
quel:  pret.  na:  pas.   ichavaquel:    pret 
china-  uaquel.     R.,  vaquel. 

Mangonsejo:  pret.  nang:  pas.  conse- 
joan:  pret.  chinonsejoan. — R.,  consejo. 
Id.  ó  excitar:  Vid.  Excitar,— Aconse- 
jarse:  machajes:  pret.  na. — R.,  q/es. 

Vid.  Acaecer. 

Vid:  Acaecimiento. 

Vid.  Juntar,  y  Acumular. 
Vid.  Acobardar,  se. 

é 

Vid.  Decidir 

Manaquem:  pret.  na:  pas.  nacnacmen: 
pret  ninaquem.  —  K,  naqueni. 

estarlo  con  otro  ú  otros.— Manwd,  ó 
maianud  6  machanud:  pret  na,  ó  nai. 
-  R.,  anud. 

Mangulung:  pret.  nangr:  pas  ulunguen: 
pret.  inulung.  — R.,  u/ungr.  —Acor- 
nearse: maiulung:  pret.  nai. 

ó  encerrar  animales  en  corral. — Vid. 
Encerrar.  Id.  ó  reducirá  uno  á  estre- 
chos límites:  níapaspang.  pret.  na: 
pas.  paspangueii:  pret.  pinaspang.— 
R.,  aspang. 

Mapaiñed:  pret.  na  pas.  paiñeren  pret. 
pinaiñed.—R ,  iñed. 

Manlacat:  pret.  nan:  pas.  lacatón:  pret. 
nilacatan.—K,  lacat. 

MapaicheJ:  pret.  na:  pas.  paichejen: 
pret.  pinaichej.—KJchej— Acostarse: 
michej  pret.  m/n/.— Acostarse  dos 
juntos;  maiucnud:  pret.  na/.-  R.,  nc- 
nnrf.  -  Id.  cabezas  con  pies:  maitupdis 


ACT. 


15 


Acotar. 
Acrecentar 


á  michej:  pret.  ¡mi. — R.,  tupáis.-  id- 
en  yerbas  y  cosas  enmarañadas,  así 
como  también  las  aves,  ratones,  cer- 
dos etc.,  en  sus  nidos:  maichetquet- 
pret.  nai.  —  B..,  quetquet. 
Acostumbrar.  Mañiuam:  pret.  na:  pas  iuámen:  pret. 
iniuam.—R.,  luam.— Acostumbrarse: 
maiuam:  pret.  na.- Id.  ó  tener  por  cos- 
tumbre hacer  una  cosa:  michanaua- 
naua:  pret.  mini. — R.,  canaua. 

Vid.  Amojonar. 

Mapaiparacuj,  ó  mapaiparu:  pret.  na: 
pas.  paiparacugen  ó  paiparugen:  pret. 
pinaiparacuj  ó  pinaipam.—BíS.,  racuj 
y  ani. — Acrecentarse:  miparacuj  ó  mi- 
paru:  pret.  mini. — Acrecentarse  ani- 
males: mangyit:  6  mangyet:  pret. 
nang. — R.,  ayit. 

Vid.  Abonar. 

Na  mapagatos.—R.,  gatos. 

Vid.  Cerner. 

ó  hacer  muchas  heridas  o  picaduras. 
—  Manulutuluc:  pret.  mina:  pas.  tulu- 
tuluquen:  pret.  tinututuluc. — R.,  tuluc. 
—Id.  ó  molestar  mucho:  Vid.  Acon- 
gojar. 

Vid.  Acusar. 

ó  purificar. — Vid.  Limpiar. — Id.  ó  acla- 
rar dificultad:  Vid.  Aclarar. 

Vid.  Prisa. 

Vid.  Diligente,  y  Eficaz. 

carnal  tener,  ó  sea  "accessus  maritalis 
ad  feminam  tam  in  rationabilibus 
quam  in  irrationabilibus".  Manama: 
pret.  na:  pas.  ramajen:  pret.  rinama. 
-— R.,  rama.  "Hoc  verbum  et  inter 
eos  péssimum  est".— Cubrir  el  macho 
á  la  hembra  en  los  irracionales:  ma- 
muag:  pret.  na:  pas.   buagan:   pret. 


Acreditar. 
Acreedor. 
Acribar. 
Acribillar 


Acriminar. 
Acrisolar 

Activar. 
Activo,  a. 
Acto 


16 


ACH. 


-Este  término 


binuagan.—R.,  biiag.- 
es  pulcro,  y  lo  usan. 
Actualmente,  ó  en  la  actualidad. — Sichangurí  aii. 
Acuchillar.      Mamiinu:  pret.  na:  pas.  ounujen:  pret. 
vinunu.—Vi.y      yu/iw. —Acuchillarse: 
maivunu:  pret.  nai. 

ó  llegar  Vid.  Llegar. — Id.  ó  socorrer: 
Vid.  Ayudar.  Id.  ó  recurrir:— Vid.  Re- 
currir. 

Vid.  Zanja. 

6  unión  de  opiniones. — Capachanud. 
— R.,  anud.— Id.  ó  resolución:  ca- 
pamsec. — R.,  pesec. 

Du  nguri  au. 

Mapaichepequepej.  pret.  na:  pas.  paiche- 
pequepejen:  pret.  pinaichepequepej, — 
R.,  acpe/. —^Acumularse:  maichepeque- 

pej:  pret.  nai.  Vid.  Juntar,  y  Acre- 
centar. 

Maranum.  -  R.,  danum. 

Maichucutung:  pret.  nai.~K.,  cutung. 


Acudir 


Acueducto. 
Acuerde, 


Acullá. 
Acumular. 


Acuoso,  a. 
A  curru- 
car,  se. 
Acusar. 


Achacar. 
Achantarse. 


Mapajujuya:  pret."  na:    pas.    ipajujuya. 

pret.  pinajuJuya.—R.,  ajuya. 
Maparadin:  pret.  na:   pas.  paradiñan: 

pret.  pinaradiñan.—K,  radin. 
Dimililiac—K,  liac— Id.  ú  ocultarse: 
Vid.  Ocultarse. 
Achacoso,  a,  Magaganiten  á  tao.—R.,  ganit 
Achaque,         ó  enfermedad.  Dactat. 
Achicador       de      agua.— 5oro.— It. 
sapsap. 

Mapaipadequey:  pret.  na:  pas.  paipa- 
dequeyen:  pret.  pinaipadequey.-Ky 
dequey.— Achicarse:  Vid.  Acobardarse. 
—Achicar  ó  quitar  el  agua  de  la  em- 
barcación: maisapsap:  pret.  nai:  pas. 
sapsapan:  pret.  sinapsapan.—R.y 
sapsap. 


pisapsap. — R., 


Achicar. 


Ac  hie  ha 

rrar,  se 
Achuchar, 

Adagio. 

Adalid. 

Adaptarse. 
Adarga. 

Adelantar. 


Adelante 
Adelgazar 


ADE, 

Vid.  Abrasar,  se. 


17 


Además 
Adentro 


ó  hacer  enfadar  á  alguno.  Vid.  Enfadar. 
— Id.  ó  azuzar:  Vid.  Azuzar. 

Deqiietj  á  chirin  á  ráciij  ú  annummuan 
na. — R.,  anmu. 

Nil  maminít,  ó  mapauniit  —Rs.,  pinit. 
y  uniit. 

Vid.  Acomodarse. 

Siriing. — Escudarse  con  ella:  maisi- 
riing:  pret.  nai. 

Mapanma:  pret.  na:  pas.  panumagen: 
pret.  pinaniima.  —  R.,  numa.  —  lá.  ó 
aventajar:  Vid.  Aventajar.  -  Adelan- 
tarse: mipanma:  pret.  mini. 

ir  Manma:  pret.  na.— R.  numa. — En 
adelante:  anchiia. 

cosas  planas,  como  planchas,  tablas,  etc. 
Manaripis:  pret.  na  pas.  taripisen: 
pret:  tinaripis.—  R.y  taripis.— Id.  cosas 
no  planas,  como  palos,  etc.:  mapaii- 
ritec:  pret.  na:  pas.  pauritquen:  pret. 
pinauritec.—R.y  uritec..  Id.  una  cosa 
por  uno  de  sus  extremos,  como  bas- 
tón, palo,  hierro,  etc.:  mandamus: 
pret.  nan:  pas.  damusan.  pret.  nida- 
musan.-  R.,  damus.— Estar  así  adel- 
gazada: undamus:  pret.  mindamiis. 
— Adelgazarse  ó  ponerse  delgado: 
mipagulang:  pret.  mini.—R.,  gu- 
lang. 

de  eso.— Nauri  pa. — It.  asa  pa  dau. 

de  la  casa,  sala,  iglesia,  etc.:  Du  sajad. 
—  Id.  del  cuerpo,  corazón  etc  :  du  iined. 
Du  iragerh  mi  angang:  dentro  de  la 
tinaja.-Tierra  adentro  ó  en  lo  interior, 
á  lo  lejos:  du  sunguet.  -  Mar  adentro: 

du    majaud:—R.,    ajaiid. — También, 
adentro:  sinidut. — R.,  sidiit. 

3 


18 
Aderezar,  se. 

Adeudar. 
Adberir. 


Adición. 
Adicionar. 

Adicto,  a. 
Adiestrar,  se, 

Adivinanza 
Adivinar. 


Adjudicar. 

Adjurar. 
Administrar 


Admirable. 
Admiración 
Admirar,  se. 
Admitir 

Adobar. 

Adoctrinar» 

'  se. ' 
Adolecer 


ADO. 

Vid.  Adornar,  se. — Id.  la  comida:  Vid. 
Cocer,  y  Sazonar 

Mangatos  6  machigatos:  pret.  nan,  ó 
ñachi:  pas.  gatosen:  pret.  nigatos. 
— R.,  gatos. 

Vid.  Pe^ar.— Adherirse  á  la  opinión  de 
otro:  machanud:  pret.  na--K.,aniid. — 
li.  machipanuged:  pret.  na.— R.,  anu- 
ged.-li.  machangay;  pret.  na.— R., 
angay. 

Catapangan. -B..,  tapang. 

Manapang:  pret.  na:  pas.  tapangan: 
pret.  tinapangan:  Vid.  Añadir. 

ser.— Machangay  pret. na—R.,angay. 

6  enseñar.  Vid.  Educar.— lá.  ó  acos- 
tumbrar: Vid.  Acostumbrar,  se. 

Vid.  Acertijo, 

Michadunguy:  prei.  mini:  pas.  idunguy: 
pret.  nidunguy.—h,.,  dunguy.-li.  mi- 
chabuni:  ptei.  mini:  Dñs.  bunien:  pret. 
binuni. — R.,  buni.—lt  sumquey:  pret. 
suminquey:  pas.  asqueyen:  pret.  sin- 
quey.—R.,  asquey. 

Vid.  Z)ar.— Adjudicarse: .  Vid.  Apro- 
piarse. 

Vid.  Conjurar. 

cuidando. — Mangunung:  pret.  nang: 
pas.  unungan:  pret.  inunungan.—R., 
unung. 

Macacnicnin. — R.,  acnin. 

Capichacnin.—K,  acnin. 

Vid.  Maravillar,  se. 

6  aceptar.— Vid.  Aceptar.— Id.  6  con- 
sentir: Vid.  Condescender,  y  Permitir. 

Mangadobo:  pret.  nang:  pas.  adobojen: 
pret.  inadobo.—K.,  adobo. 

Vid.  Instruir,  se. 

ó  padecer  una  eriferiñedad  habitual: 


Adoptar 


Adoptivo,  a. 

Adorable. 

Adoración. 

Adorar. 

Adormecer 


Adornar. 


Adquirir. 
Adrede. 


Adulación. 
Adular. 


ADU.  19 

el  que  la  padece. — Magqganiten  a  tao. 

— R.,  ganit~lá.  6  lenér  algún  defecto 

ó  vicio:  mian  su  carajtqn:  pret.  mini. 

— Rs.,  ian  y  raget 
ó    proh\\&r.^  Mangatay:    pret.    nang: 

pas.  alagan:  pret.  inatayan.  -  R.,atay. 

— Id.  ó  amparar:  Vid.  Amparar. --Id. 

óseguir  una  opinión:  /nac/ianürf;  pret. 

na.—K,anud. 
Inatayan. —R.,  atay. 
Manianiven. — R.,  aní¿). 
Capanganib.—'^.t  anib— Lugar  donde 

se  hace:  panganimri 
Manganib  y  ii/íia/ii6;  prejt.  nang  y  mina: 

pas,  aniven:  pret  ináníb  ~ í{,anib. 
ó   causar  sueño.  -  Mang'a/oc/oc;    pret. 

nang:  pas.  alocloquen:  prei.  inaloclpc. 

— R.,  a/oc/óc-Id.  alniño:  niangújáh: 

prjet.  nang:  pas.  cujánen:  pret  phinu- 

jan.^R.,  cujan.— Adormecerse:    Vid. 

sueño. 
Mapaviavid:  pret.  na:  pas.  paviqviren: 

pret  pinaviavid.—R.y  avid.    It 'rfíüpa- 

capia:  pret.  ría:  pas.  ppcapiajen:  pret. 

pinacqpiá.    R.,  piá.  -  Adornarse:  ma- 

iaviqvid:  pret.  nal 
Macajap:  K^*    ,^a-'  pas.  ajapen:  pret. 

ínq/ap.— R.,   q/ó/)  — Id.  ó  conseguir. 

Vid.  Conseguit. 
Tinutuc.—B..,  tutuc—lt  iniñiod.-R., 

iñiod.—lt  ínyusad  -R.,  y  usad. -Ha- 
cer adrede  una  cosa:  umyusad:  pret. 

minyu$ad:    pas,     yusad:    pret.     f'n- 

yüsad. 
Capasdesdep.—R,  asdep.—lt  cajancjq- 

neng—R.yjaneng' 
Mapasdesdep:  pret  nfiinq:  pas.  pasdes- 
dépen:  pret.  pinasdesdep.    R ,  úsdep. 
— It.  manjanejaneng:  p,ret.  nang:  pas. 


20 

Adulterado,  a 
Adulterar 


Adulto,  a. 
Adusto,  a. 
Advenedizo,  a 
Advenimien- 
to. 
Advenir. 
Adversario,  a. 


ATA. 

Janjanguen:  prel.  nijanejaneng.—  ñ., 

janeng. 
Ñu   nararayao,  6  nu  rinarayao. — R., 

rayao. — Id.  ó  mezclado:  sinaguel.—R., 

saguel. 
el  casado  ó  la  casada.  -  Macagatos  dii 

matarec   su   inaoan:    pret.   /la. —Rs., 

gatos  y  tarec.  -Id.  ó  falsear  una  cosa: 

Vid.  Corromper.— Id.  ó  mezclar.-  Vid. 

Mezclar. 
Matuneng.—R.y  tuneng. 
MalotoloL-  R.,  lotolol. 
.  Vid.  Forastero  y  Extranjero. 
Vid.  Llegada. 


Vid.  Llegar. 

Casubna. — R.,  subna. — It.  cabusoyan. 
— R.,  busoy. 

Advertencia.  Ipapanmu. — R.,  anmu. — II.  ipapatac. 
— R.,  patac.  It.  ivajevajey. — R., 
vajey. 

Advertir  ó  reparar  en  algo.— Ma/i/í//6;  pret.  na: 
pas.  liban:  pret.  tiniban.—l\.y  tidib.^- 
Id.  de  antemano  á  uno  para  que  esté 
dispuesto;  manual:  pret.  na:  pas  /7a- 
/e/j.pret.  inilal. — R.,  ilal.--lá.  ó  avisar; 
mapapanmu: prei.  na:  pas.  ipapanmu: 
pret.  p/'/iapa/i/nu.  — R.,  anmu.— It.  ma- 
papa/ac;  pret. /la;  pas.  í'papatoc;  pret. 
pinqpatac.^R.,  patac. — It.  mamajeva- 
jey:  pret.  na:  pas.  ivajevajey:  pret.  vi- 
najevajey.—R.,  yq/ez/.— Os  advierto  ú 
os  aviso:  capatacan  nio,  ó  capan- 
muan  nio. 

Afable.  Maddaddaoen.—  R.,  addao. — It.   mata- 

noy.— R.,tanoy. 

Afamado,  a.    Maiduvec  su  capia  na. — Rs.,    duvec  y 
pia 

Afán.  Calacam. — R.;  lacam. 


ATI. 


21 


Afanarse. 
Afear, 

Afectación, 
Afectar, 


Afecto, 
Afeitar 


Aferrado,  a, 
Afianzar 


Aficionarse. 
Afilar. 


Manlacam:  pret  na:  pas.  lacaman: 
pret.  nilacaman.—^.,  lacam. 

ó  causar  íealdaá.—Maparauay:  pret. 
na:  pas,  parauayen:  pret.  pinarauay. — 
R.,  rauay.—lá.  ó  reprender:  -Vid. 
Reñir  á  otro,  etc. 

ó  fingimiento. — Turnan. — Id.   ó   senli 
miento  de  una  cosa:  capandidiu.    R., 
didiu. 

ó  fingir.— Vid.  Fingir. — Id.  ó  impresio- 
nar una  cosa,  ó  afectarse  de  ella:  man 
didiu:  pret.  nan:  pas.  didiuen:  pret.  di- 
nidiu. — R  ,  didiu. 

ó  amor.— Arfdao. 

á  otro. — Manriy:  preí.  na  ó  mina:  pas. 
riyan:  prei.  riniyan.^R.,  riy.~  Afei- 
tarse á  sí  mismo:  mairiy:  pret. 
nai. 

en  su  parecer. — Maquejnet  su  ojo. — R., 
quejneí. 

dando  firmeza  á  alguna  cosa. -Mapa- 
cajni:  pret.  na:  pas.  pacajnien:  pret. 
pinacajni.—Y{.,  ajni. — It.  mangnijni: 
pret.  nang:  pas.  ajnijnien:  pret.  n//- 
/líj/i/.  -  It.  cajnien:  pret.  chinajni.—li. 
mapacagsal:  pret.  na:  pas.  pacagsalen: 
pret.  pinacagsal. — R.,  agsal.—  li.  cag- 
salen:  pret.  chinagsal.  Afianzar  ó 
apuntalar:  Vid.  Apuntalar.— Id.  ó 
atrancar:  Vid.  Atrancar.  Afianzarse 
para  no  caer:  mananap:  pret.  na.  -  R., 
nanap.  Lugar  donde  uno  se  afianza, 
pananapan:  pret  p/na.— También, 
afianzarse:  machiyujarang:  pret.  na. 
r-R.,   yujarang. 

Maiuam:  pret.  na;    R.,  iuam. 
Manarem:  pret.  na  ó  mina:  pas.  /arf- 
nien;  pret.  tinarem.-  R.,  tarem. — Ta- 
iadman:  la  piedra  de  afilar. 


f 


22 

Afinar 

Afinidad. 
Afirmar. 

Aflicción. 
Afligir,  se. 

Aflojado,  a. 

Aflojar. 


Aforar. 
Aforrar 


Aforro. 
A  fort u 
nado,  a. 

Afrenta. 


Afrentar. 


AFR. 

Machicharua  du  vojay.—'R.,  dua:-\á. 
ó  cercano:  masnguen.—R.,  asngiien. 

instrumentos  de  cuerda.  -  Maníes:  pret. 
na:  pas.  tiesen:  pret.  tinies. — R.,  ties. 

Pachicharuan  su  vajay.  —  R.,  dua. 

Mangoon:  pret.  nang:  pas.  oonen:  pret. 
moon.— R.,  oon. 

Lidiat—li.  cavaquel.—R.y  vaquel. 

Vid.  Acongojar,  se.  -  Id.  ó  entristecer, 
se.  Vid.  Entristecer,  se. 

Madudu,  majucay  y  majubtu.—Rs., 
dudu,jucay  yjubtu. 

Mapadudu:  pret.  na:  pas.  padudugen: 
pret.  pinadudu. — R.,  dudu.  -  It.  mang- 
jucay:  pret,  náng:  pas.  jucayen:  pret. 
nijucay.-ñ.,  Jucay. —li.  mapajubtu: 
pret.  na:  pas.  pajubtugen:  pret.  pina- 
jubtu.—R,  jubttí. -^ño]arse:  um- 
,  dudu:  pret.  mindudu -li.  umjucay. 
pret.  minjucay.—ll  umjubtu:  pret. 
minjubtu. 

Vid.  Valuar. 

libro,  etc.  -Mangjepet:  pret.  /lan^:  pas. 
ajpeten:  pret.  nijpet.  —  R,  ajpet.—lá. 
ropa  manapid:  pret.  /n/na  pas.  /apz- 
rfa/i:  pret  tinapidan.-R.,  tapid. 

AJP^t  y  tapid. 

Mapiasu  paíac. — R.,  pia.-ld.  en  pesca 
y  cacería  de  pájaros:  masagal.  R., 
sagai 

Caparajet  su  asa  ca  iao  du  ctiirín  an- 
mana  paripariñen.—R.,  rajet  y  parin. 
— It.  capacaru  su  anib  nu  too. -R., 
caru.  -It.  capangtetec.,—R:,  atec. 

Maparajet  su  a^a  ca  tao  du  chirin  an- 
mana  paríparíñen.  pret.  na. -Rs, 
rajety  parin.-lí.  mapacaru  su  anib  nu 
too:  pret. na.,  etc.  elc.—R.,  caru.— Id.  ó 
avergonzar.-^  Vid.     Avergonzar.— Id. 


agí. 


23 


Afrontar, 

Afuera. 
Aguachar,  se, 


Agalla 
Agarradero 

Agarrar 


Agasajar 


Ágil. 
Agitar,  se, 


burlándose   de  uno    Vid.    Burlarse^ 
Afrentarse:  Vid.  Avergonzarse. 

ó  poner  frente  á  frente.-— Vid.  Frente. 
—Id.  ó  arrostrar:  Vid.  Arrostrar. 

Dii  gag  an. 

michalucut. — Id.  todo  el  cuerpo  ó  re- 
petidas veces,— Michalucalucut:  pret. 
mm/.— Rs..  lucut. — Agachar  la  ca- 
beza: michalucuy:  pret.  mini.  R., 
tucuy. 

de  pescado.— Vid.  Branquia. 

6  adonde  uno  se  agarra. — Panaptan. 
— R.,  napet. 

ó  asir  fuertemente. — Mapadpet:  pret. 
na:  pas.  padpeten:  pre\.  pinadpet. — R., 
acípeí.— Agarrar  tirando  de  uno,  ó  de 
una  cosa:  mangudamit:  pret.  nang: 
pas.  cudamiten:  pret.  chinudamit— 
R.,  cudamit.—li.  manavinit;  pret.  na: 
pas.  saviniten:  pret.  sinavihit.—^., 
sauinit.  — Agarrarse  simplemente  á 
una  cosa:  manapet:  pret.  na.— R.,  na- 
pet. -  Id.  abrazándose  á  un  objeto 
como  para  no  caerse:  Vid  Abrazarse 
á  un  objeto,  etc. 

ó  tratar  con  cariño.— Vid;  Acariciar. 
— Id.  con  regalos  ú  otras  muestras  de 
afecto:  mapalao:  pret.  na:  pas.  pa- 
taoen:  pret.  pinaláo.    R.,  alao. 

Masaliuaua.—R.y  saliuaua. 

ó  mover,  se,  con  violencia.—  Vid.  Mo- 
ver,  se. — Id.  ó  sacudir:  Vid.  Sacudir. 
—  Id.  el  líquido  de  una  vasija:  man- 
guyucuyun:  pret.  nang:  pas.  cuyucu- 
yunen:  pret.  chinuyucuyun.—R.,  cu- 
yun.  —  la.  ó  perturbar:  Vid.  Pertur^ 
bar. — Agitarse  po'r  subir  un  monte  ó 
hacer  un  esfuerzo:  ^uma^a:  pret.  gu- 
minaga.—B..,  gaga.—lá.  6  fátigaf-se: 


24 

Agflomerar, 

se. 
Agobiar, 
Agolparse. 
Agonía. 
Agonizar. 
Agorar. 

Agorgojarse 

Agostarse 

Agosto. 
Agotar. 


AGR. 

malidiat  pret.  na.  -  R.,  lidial. 
afanarse:     Vid  afanarse. , 
Vid.  Acumular,  se. 


Id.  ó 


A  gracia 
Agradar 


do,a> 


Agradecer. 


Agradecido,  a 

Agradeci- 
miento. 
Agrado. 

Agrandar. 


ó    causar    molestia.  —Vid,  Acongojar. 
Vid.  Juntarse. 

Capichajedjeran.  —R.,jedjeran. 
Michajedjeran:  pret.  mini.—R.,jedjeran. 
Vid.  Adivinar.—ll    machaniio:    pret. 

na.— R.,  anito. 
la  madera,  arroz,  eic.—Mamec'   pret. 

m/namec  — R.,  amec. 
los  campos.  -Mamseng    pret.  nam.  — 

R.,  amseng.—\á.  las  plantas:  majayu: 

pret.  na:  —  R.,jayu. 
Ichauajo  á  vujan  du  asa  ca  caoan.— 

R.,  aoa. 
Maisapsap   pret.  minai:  pas.  sapsapan: 

pret.  sinapsapan. — R.,  sapsap.—Pisap- 

sap:  con  lo  que  se  achica  ó  agota  el 

agua.    El  de  las  taiayas,  etc.:  soro.   - 

Agotarse  los  ríos  y  fuentes:  mayati 

pret.  na.  -  R.,  yati 
Vid.  Hermoso, 
á  otro.— Mapamia:  pret.   na    pas.  pa- 

miagen:    pret.    pinamia.—R.,   pia.— 

Agradarse  de  una  cosa:  mapacamia 

pret.  na:  pas.  ipacamia:   pret.  p/na- 

camia. 
Mamajes  ó  niages:  pret  na:  pas.  vajsan: 

pret.    uinajsan.—R.,   uajes.—li.    pas. 

ipamajes:  prét.  mz. 
•  iVa  masulib  á  mamajes.  -Rs.,  sa/z7?  y 

yayes. 
Capamajemajes.  -R.,  yq/es 

Ser  diel  agrado  de  uno  una  cojsa.— /pa- 

cam/a:  pret.  pinacamia.—R.,  pía. 
Mapaiparacuj:  pret.  na:  pas.  palpara- 


AGU. 


25 


Agravar 


Agraviado,  a 


Agraviar. 
Agravio. 
Agredir,  se 
Agregar. 
Agriarse. 
Agrietarse. 
Agrio,  a. 
Agruparse. 

Agua. 


cujen:  pret.  pinaiparacuj .    R.,  raciij. 
Id.    en    cuanto   á    lo   ancho:   Vid. 
Ensanchar.  -  Agrandarse:   miparacuj: 
pret.  mini. 

aumentando.  Vid.,  el  anterior.— lá. 
haciendo  una  cosa  más  molesta:  ma- 
paipaiñen:  pret.  na:  pas.  paipaiñenen: 
pret.  pinaipaiñen.-R.,  men.— Id.  ó 
dañar.  Vid.  Donar.— Agravarse  el 
enfermo:  mipaganit:  pret.  mini. — R  , 
ganit.—li.  mipajara:  pret.  mini.-  R., 
Jara.  -Agravarse  las  difícultades:  mi- 
pdsadit:  pret.  mini.  -R  ,  sadit. 

estar,  v.  g.:  por  no  recibir  igual  que 
los  demás,  etc. — Michaichay:  pret. 
mini. — R.,  ichay.  Vid.  Quejoso. 

Vid.  Afrentar. 

Vid.  Afrenta. 

Vid.  Acometer,  se. 

Vid.  Juntar. 

Vid.  Acedarse. 

Miltit:  pret.  minilfit.—R.  altit. 

Vid.  Acido. 

Macpej  su  arru  á  tao:  pret.  no, — R., 
acpej.—ld.  ó  formar  corro:  Vid.  Corro. 

Danum.— Ir  por  agua:  mangay  du  da- 
num:  pret.  na.  -  R.,  angay.—Agwa 
dulce  ó  potable:  danum  á  inumen. — 
R.,  inum.  -  Id.  salada:  danum  á  ma- 
pait.  R.,  pait.—li.  salobre:  danum  á 
maiiinebjaJ.—  R.,  tinebjaj.  Id.  sucia: 
danum  á  matapus,  ó  maupaj  Rs. 
lapus  y  upaj.—  ló.  del  mar:  /aao,  ó 
danum  du  taao. — Brotar  el  agua  de  la 
fuente:  Vid.  Brotar. — Correr  el  agua 
por  río,  etc.:  umuyug:  pret.  minuyug. 
—  R.,  uyug. — Por  donde  corre  el  agua: 
uyugan.— Lo  que  corre  por  el  agua: 
imiyug. — Ir  por  agua  al  mar,  en  ge- 

3 


26 


Aguacero, 
Aguado,  a 


Aguantar. 


AGU. 

neral:  mangay  á  mangjap  su  faao: 
pret.  nang.,  etc.  etc.  — Rs.,  angaij  y 
ajap.—lr  por  agua  al  mar,  sumer 
giendo  la  vasija:  Vid.  Sumergir.-Sacar 
el  agua  del  pozo:  manaid  su  danum: 
pret  na:  pas.  tairen:  pret.  tinaid.  -  R., 
taid. — Hacer  viajes  por  agua  en  tataya 
ó  falúa  para  traer  cal  ó  piedra:  Vid. 
y/q/e.— Caerse  al  aguaí  sumauay  du 
danum:  pret.  suminauay.  R.,  sauay. 
Tirar  á  uno  al  agua:  mapasauay  du 
danum:  pret.  na:  pas  pasauayen: 
pret.  pinasauay. — Coger  agua  con  las 
dos  manos  juntas:  manacnung  su 
danum:  pret.  na  ó  nima:  pas.  sacnun- 
guen:  pret.  sinacnung.—t{.,  sacnung. 
— Id.  id.  con  una  sola:  manucung  su 
danum:  pret.  na:  ó  mina:  pas.  sucun- 
guen:  pret.  sinucung. — R.,  sucung.— 
Coger  agua  con  fabo  de  coco,  etc.:  ma- 
nauu:  pret.  na:  pas.  tamijen:  pret.  ü- 
navu.—R., tavu.  Mezclar  agua  dulce 
con  la  del  mar:  mapaitavay  su  danum 
canu  taao:  pret.  na:  pas.  paitavayen: 
pret.  pinaitavay. -  R.,  tauay. — Dismi- 
nuirse el  agua  de  las  fuentes,  pozos, 
etc.:  macdis:  pret.  na.— R.,  acdis.  Id. 
la  de  las  ollas  que  hierven,  y  agotarse 
la  de  las  fuentes,  pozos,  etc.:  Vid. 
Agotarse  los,  etc.  -  Oler  mal  el  agua  de 
pozos,  etc.,  por  haber  en  ella  hojas  de 
árboles  podridas:  mayaiuun.  pret.  na. 
— R.,  yaivun. 

haber.— Fid.  Llover. 

Maranum.  R.,  dan£zm.— Estar  aguada 
una  cosa:  Vid.  Aguarse.— He^z  más 
claro  ó  aguado  el  chocolate:  caranu- 
ranumen  mo  lí  colate. 

Vid.  Sufrir. 


AGU. 


27 


Aguar 


Agfuardar. 


Agudeza 
Agudo,  a, 

Aguijón 
Aguijonear 


Águila. 
Aguja 


Agujerear. 


el  vino  ú  otro  licor.— Mananum:  pret. 
na:  pas.  danuman:  pret.  dinanii- 
man.  — R.,  rfanu/n.— Aguarse  ó  estar 
aguado:  macadadanum:  pret,  nai. 

Mannanaya:  pret.  minan:  pas.  nanaya- 
jen:  pret.  ninanaya.  -  R  ,  naya. — 
Dicho  á  panaya:  no  puedo  esperar. 
—¿Angu  catnayan  mo?  ¿Qué  esperas? 
—Aguarda  un  poco;  ó  luego,  después: 
anti  pa. 

de  filo. — Catarem. — R.  tarem.~lá.  de 
ingenio:  casulib. — R.,  sulib 

/d^  punía.— Madanuiuc.  R.,  danu- 
tuc. — Id.  de  ingenio:  masulib.  -  R., 
sulib. 

de  abeja,  avispa  etc.,  y  también  pico 
de  gallina,  etc. — Nutuc. 

ó  picar  abeja  etc.  Mamiñit.  pret.  na: 
pas.  suñitén:  pret.  siniiñit.—R.,  suñit. 
—  Id.  gallinas,  etc.:  manuduc:  pret. 
na:  pas.  tuctucan:  pret.  tiniictiican. — 
R.,  üidiic.     Id.  ó  incitar:  Vid.  Incitar. 

Sayay. — Especies:  cangcang,  taya- 
ciiyab,  ñipas,  signit  y  diyin. 

de  coser. — Dayem,  ó  rayem.—\á.  pes 
cado:  yq/az/.— Ojo  déla  aguja:  í/hc/ü- 
z/a/i.— Romperla:  man/zsay  su  dudu- 
yan:  pret.  nan:  etc.  etc.— Romperse: 
malisay:  pret.  na. 

Manuliang:  pret  na.-  pas  tuliangan: 
pret.  tinuliangan—R.,  tuliang.  It. 
manbec:  pret.  na;  pas.  atbequen:  pret. 
tinbec.  R.,\a/¿>ec. — Agujerear  traspa- 
sando de  una  parte  á  otra:  mangajao: 
pret.  nan^:  pas.  q/aoen:  pret.  inajao. 
— R.,  q/ao.  Id.  con  lezna:  mangusus: 
pret.  nan^:  pas.  ususan:  pret.  inusu- 
san. — R.,  nsns. — Id.  con  escoplo:  Vid. 
Escoplo. — Id.  con  gubia,  manadiyun- 


28 


Agujero. 


Aguzar. 

Aherrojar. 
Ahí. 

Ahijado,  a. 
Ah^ar 


Ahinco 

Ahitarse. 
Ahogar 


AHO. 

guny:  pret.  na:  pas.  sadiyiingunguen: 
pret.  sinadiijungiing—  H.,  sadiyiin- 
gung.-  Id.  con  gubia  más  pequeña 
para  los  agujeros  que  hacen  en  las 
talayas,  etc.:  mamajet:  pret.  na:  pas. 
pajtan:  pret.  pina/tan. — R.;  pajeí.  Id. 
con  un  taladro  llamado  Inisisi:  ma- 
musisi:  pret.  na  pas.  biisisien:  pret 
¿>//iMs/s/.  — Agujerear  las  orejas  de  las 
mujeres:  Vid.  Oreja. 

Tiiliang. — Taparlo.:  manengseng:  pret. 
na:  pas.  sengsenguen:  pret.  sineng 
seng. — R.,  sengseng.~Si  después  de 
tapado,  quedan  aún  algunas  ren- 
dijas, el  taparlas:  mandil:  pret.  nan: 
pas.  asditen:  pret.  sindU.~lÍ.,  asdii. 

Mandanutuc:   pret.   nan'  pas.  danuiíi 
quen:  pret.  nidanufuc.—  R.,  danuiuc. 

Vid.  Encadenar. 

Tauri  daii.—De  ahí:  í/h  nguriau. 

Manga  nao  du  timban  —  R.,  anac. 

apadrinando  en  el  bautismo: -Mapa- 
laung;  pret.  na  pas.  palaunguen: 
pret.  pinalaung — R.,  laung.  It.  ma/- 
mangar^ac  du  timban:  pret.  nai.—R., 
anac.  -  Ahijar  adoptando:  Vid.  Adop- 
tar. 

hacer  una  cosa  con.—  Mapauyud:  pret. 
na.'  pas.  pauyuren;  pret.  pinauyud.  - 
R.,  ü^ad.— Desear  con  ahinco  una 
cosa:  Vid.  Afanarse. 

Cuman  su  mangjavas.  pret.  cumñinan, 
etc.  etc. — Rs.,  can  y  javas. 

apretando  la  garganta  con  mano,  ó 
cuerda  sin  colgar  á  uno.— Mamsej 
pret.  nam:  pas.  apsegen:  pret.  pinsej. 
— R.,  apsej — Ahogar  tapando  la  boca 
y  narices:  mañimunii:  pret.  na:  pas. 
imunitan:  pret.  inimunitan.—R.,  imu- 


AHU. 


29 


Ahondar 

Ahora. 

Ahorcar 


Ahorrar. 
Ahuecar. 
Ahumado,  a. 

Ahumar. 


A huyentar 


níY.— Verbales:  caimunitan:  pret.  chi- 
naimunitan. — Ahogarse  de  propósito: 
maiyamut:  pret.  nai,  ó  minai. — R., 
amut.—\á.  por  casualidad:  camofan: 
pret.  ch ina mofan. —R.,  amof.  Id.  con 
el  bocado  de  comida,  ó  sangre  que 
arroja:  mijtan:  pret  iriini:  pas.  caf ta- 
ñan: pret.  chinaJtanan.—R.,  ajtan. — 
Id.  con  la  espina,  t{c.:V\á, Atravesarse 
la  espina,  etc 

Maparajem:  pret  na:  pas.  parajmen: 
pret.  pinarajem  — R ,  irajem. 

Sichanguri,  ó  sichangqya.^ Ahora  mis- 
mo: sichanguriau,  ó  sichangu  gaya. 

colgando  con  cuerda  á  uno.— Manlu- 
dyii  su  iao:  pret.  nan:  pas.  ludyiten: 
pret.  niliidyit. — R.,  tudy it —Ahorcarse 
colgándose  con  cuerda:  mailudyify  y 
maipesej:  pret.  na/.— R.,  apsej. 

Maiinuiniin:  pret.  nai:  pas.  iniüminen: 
pret.  ininuinun.     R.,  inun. 

Vid.  Ensanchar. — Ahuecarse,  ó  enva- 
necerse: Vid.  Ensoberbecerse. 

Chinacsulan  R.,  acsul.-\i.  chinajii- 
ya/í.— R.,  ajub.-li.  chinalieiian. — R., 
alieu. 

Mangsul:  pret.  nang:  pas.  ocsu/a/i;  pret. 
chinacsulan.  R.,  acsul.—\i.  manlieu: 
pret.  na/i:  pas.  alienan:  pret.  inalie- 
ua/i.— R„  a/ze¿i  —Haber  humo:  ma- 
yí/¿):  pret.  /la.— R.,  q/iz¿).— El  que  hace 
el  humo:  mangjub:  pret.  nan^:  pas. 
ajuvan:  pret.  inajuvan  -Ahumarse: 
cacsulan:  pret.  chinacsulan. — It.  cq/«- 
uan:  pret.  chinajuvan.  It.  malieu: 
pret.  /?a. — Oler  á  humo  ó  cosa  ahu- 
mada: maiacucsül:  pret.  na/. 

á  hombres  ó  animales. — Mamuyao: 
pret.  na:  pas.  miyaoen:  pret.  vinuyao. 


30 


Airar. 


Aire. 


Airear 


Airón. 
Airoso,  a, 


Aislar. 


Ajar. 


Ajenjibre 
Ajeno,  a, 

Ajetrear. 

Ajo 

Ajofaina. 

Ajomalar. 


AJO. 

— R..  vuyao. — Id.  ó  espantar:  Vid. 
Espantar. — Id.  ó  desechar  alguna  cosa 
de  sí:  Vid.  Arrojar  ó  echar  de  sí,  etc. 

Mapasuli:  pret.  na:  pas.  pasiilien:  pret. 
pinasuti.—R.,  suli.  -  Airarse:  sumuli: 
pret.  suminuli:  pas.  isuli:  pret.  sinuli. 
It.  lunilot  fS  miíot:  pret.  mini:  pas.  Hot 
6  ilotan:  pret  inilot,  ó  inilotan.—R., 
Hot. 

Salausau. —Haberlo: masalaiisau:  pret. 
na. — Casalausauan:  lugar  donde  co- 
rre el  viento. 

ó  poner  al  aire  una  cosa  --  Manlaylay 
du  casataiisauan:  pret.  nan:  pas.  laij- 
layen:  pret  nitaylay.—R.y  lay  lay. ■  - 
Airearse:  Vid.  Ventearse. 

Vito  á  iiyiid  á  marajem.—R.,  irajem. 

ó  lugar  donde  tiace  mucho  aire.-  -Ca- 
sa/a«saí/an.--- Id.  ó  gallardo:  mavid,  ó 
madmay-  -Rs.,  avid  y  admay. 

Mapataua:  pret.    na:    pas.   pafaiiajen. 
pret.  pinafaua.—R, 
maianii  á  machitaua: 
—  Rs.,  anit  y  tana. 

Maparauay:  pret.  na: 
pret.   pinarauay.  —R. 
deslucir  el  lustre  ó  color  de  una  cosa: 
Vid.  Amortiguar  el  co/or,  etc.  -  Ajarse: 
marauay:  pret.   na.-  -Id.  ó    march  i 

.  tarse:  Vid.  Marchitar,  se. 

Naja. 

ó  diverso,  — Matorec.  -R.,  tarec.  -Id.  ó 
distante.' /nafa/za-  -R.,  uaiia. 

Vid.  Acongojar. 

Ajos  ó  acos. 

Pauanaoan.  -R.,   uanao,--  It.  piramo 
nan-  -R.,  ramón. 

Umajajes  su  ichaquey  á  tangdan:  pret. 
minajages.     Rs  ,  ajes  y  aquey. 


/aí/a.--  Aislarse: 
prei.naiy  ñachi. 

pas.  parauayen: 
rauay.—  lá.  ó 


ALA. 


31 


Ajuar. 
Ajustado,  a. 


Ajustar. 


Ajusticiar. 

Ala 

Alabanza. 
Alabar. 


Alacena. 
Alacrán. 
Alado,  a, 


Uaraiiara  du  vajaij. 

estar  á  uno  un  vestido,  eic.--Machira- 
pia:  pret.  /jo.---R.,  rapia.-  Id.  ú  hom- 
bre de  buen  proceder:  /najDsec— R. 
apsec. 

ó  arreglar  á  lo  justo  una  cosa  -  -Mapa- 
capia:  pret,  na:  pas.  pacapiagen:  pret. 
pinacapia  --R.,  pia-  -Id.  ó  hacer  que 
los  vestidos  sienten  bien  á  uno:  mapa 
rapia:  pret.  na,  pas.  parapiageh:  pret. 
pinarapia.-  R.*  rap/a— Id.  una  cosa  á 
otra  como  en  tablas,  ropa,  papel,  etc., 
para  ensancharla:  mapainap:  pret. 
na:  pas.  painapen:  pret.  pinainap.—  - 
R..  map  -It.  mapaitachip:  pret.  na.- 
pas.  paitachípen:  pret.  pinaitachip.— 
R.,  tachip. — Ajustar  una  tabla,  etc*  á 
otra  en  dindin,  piso,  tataya,  etc.:  /na 
/í//em  pret.  na  pas.  itmen  pret.  /n/- 
/en7. — R.,  , /Yen?.  — It.  menos  propia- 
mente mansen  pret.  minan  pas. 
asenen:  pret.  /nsen.  -  R.,  asen. — Id.  ó 
ajustarse  a  la  ley  iimuniit  du  pidipi- 
dit  pret  minunut  pas.  unutan  pret. 
inunutan.—R,  unut — Ajustar  ó  en- 
cajar una  cosa  en  otra;  Vid.  Encajat. 

Mahdiman  su  tao  ú  Justicia  etc.  etc.: 
Vid.  Matar. 

de  ave  ó  pescado. — Panid. — Id.  del  te- 
cho riyan. — R.,  riy. 

Cadaay.  -  R.,  daay. 

Mandaay  ó  umdaay  pret.  nan  ó  min: 
pas.  daayen:  pret.  nidaay.—l\.,  daay. 
—Alabarse:  maidaay:  pret.  nai:  pas. 
daayen  su  inaoan  na.,  etc. 

Panácsacban. — saqueb. 

Annupit. 

oque  tiene  alas.— Ma/pan/rf  pret.  na/: 
—  R,  panid. 


32 

Alambique. 
Alambre. 
Alancear. 
Alarde 

Alargar. 


Alarido 
Alarmar,  se. 
Alba. 

Albacea. 

Albahaca 

Albaftál. 

Albafill. 

Albedrio. 

Alberca.' 

Albergar. 


Albergue 
Albino,  a. 
Alborada 


Alborotar. 


ALB. 

Pamalayanan—R  ,  balayan. 
Id. 

Vid  Lanza. 

hacer.  -Midaay:  prel.  mini:  pas.  idaay: 
pret  inidaay^ — R.,  daay. 

Mapanaru:  \)ia{.  na:  pas.  panarujen: 
pret.  pinanarii. -R.,  ananí — Id.  las 
mujeres  la  saya  cuando  se  sientan: 
Vid.  Desdoblar.— Alargarse:  cumaru: 
pret.  ciiminaru.    B..  cam. 

de  afligido.— Vid.  Queja,  etc 

Vid.  Maravillar,  se. 

Vid.  A/^orada.  — Lucero  del  alba:  Vid. 
Lucero. 

Pamidiñan  nii  nadiman—Hs.,  vidin  y 
diman. 

Valanoy. 

Ayusan  nu  iñisan.—l^s.,  ayus  é  iñis. 

Nu  maigadagada. — R.,  gadagada. 

Inulay. — R.,  ulay. 

Babao. 

Vid.  Acoger  ú  hospedar. — Albergarse 
rumapit:  pret.  ruminapiU  pas  rapitan 
pret.  rinapitan. — R.,  rapit.  Vid.  Abri- 
garse. 

Rinapitan.-R ,  rapit.  It.  catdaan  á  va- 
jay.—R.,  atda. 

Nu  maidac  su  caracujan  cana  booc  na. 
— Rs.,  idac  y  racuj. 

y  alborear.— Malatiat,  y  maialalay ra. 
pret.  na/. -Rs.,  latiat  y  alalayra.— 
Estos  términos  significan  cuando  to- 
davía está  algo  obscuro.— Cuando 
principia  ya  á  aclarar,  misesejdang. 
-  R.,  sejdang. 

Ramudos:   pret.    ruminudos. — R..   ru- 
dos. -  It.  cumalumchi:  pret.  camina 
lumchi. — R.,  calumchi.—li.  cumaleb- 
queb:  pret.  cuminalebqaeb.—R.,  caleb- 


ALO. 


33 


Alboroto. 
Alborozar. 


Alborozo. 
Alcahuete. 


Alcahuetear- 


Alcanzar 


Alcoba. 

Alcurnia, 

Alcuza. 


queb. — Alborotarse:  sumiili:  pret.  sa- 

minuli. — R.,  sulL— Id.  ó  gritar:  Vírf. 

Gritar.  v 

Carados,  calumchi  y  calebqueb. — R.* 
rudos. 

Mapayayac:  pret.  na:  pas. payayaquen: 
pret.  pinayayac. — R.,  ayac. — It.  tna- 
pasoyot.  pret.  na:  pas.  pasoyoten  pret. 
pinasoyof. — R,,  sóyot. — Alborozarse: 
may  ayac,  y  masoyosoyot    pret.  na. 

Cayayac,  y  casoyot — Rs.,  ayac  y  soyot. 

Casarayan.  —Tenerlo:  maichasarayan. 
pret.  nai. — ^¿Eres  acaso  alcahuete  de 
ellos?  ¿casarayan  da  para  imo? 

Mapasulsul  du  mavaques  á  mamarin 
su  marajet.  pret  na.  pas  pasulsulen. 
pret.  pinasulsul. — Rs  ,  sulsul,  parin  y 
rajet. 

al  que  va  delante. — Madas:  pret.  na.~ 
R.,  arfas.— It.  majupbit:  pret.  na.  — R, 
jupbit  -  Id.  ó  llegar  á  tiempo  á  alguna 
parte:  771  acac/as  pret.  na.— Id.  ó  coger 
á  alguno  in  fraganti  en  alguna  cosa: 
mangdas  pret.  nang  pas.  adasan: 
pret.  indasan. —Id.  ó  bajar  lo  que 
está  en  alto:  mapagtin:  pret.  na:  pas. 
pagtiñen:  pret.  pinagtin.  R.,  agtin.— 
Id.  ó  coger  alguna  cosa  que  está  alta: 
Vid.  Conseguir  ó  alcanzar,  etc.— Id.  ó 
bastar:  Vid.  Bastar. — Id.  ó  conseguir: 
Vid.  Conseguir.-^Ko  alcanzar  la  se- 
milla cuando  están  sembrando:  dima- 
caneí.— Alcanzar;  macanet:  pret.  na. 
— R.,  anet 

Macliaoa. — R.,  aoa.— Hacerla:  maima- 
chimachaoa:  pret.  nai. 

linaje  ó  antepasados. — Apuapu,  iñaiña- 
puan. 

Panajuran  su  janeng. — R ,  sajud, 

5 


34 

Aldaba. 
Aldea. 
Alderredor. 
Alear 


Alegar. 
Alegrar,  se. 
Alegría. 
Alejar. 


Alentar. 


Alero. 
Alerta 

Aletargar. 


Aletear. 

Aleve 

Alevosía. 

Alfaide. 

Alfarero,  a. 

Alfefilque. 

Alfiler. 


ALF. 

Valat  nu  pantao. 

Dequey  á  idi 

Du  umdwun.-B..ydivun. 

ó  sacudir  las  alas  las  aves,  eic.—Mai- 
uauacuac  ú  manuc:  pret.  nai. — R., 
uacuac. 

Vid.  Decir. 

Vid.  Alborozar,  se. 

Vid.  Alborozo. 

Maparayi:  pret.  na:  pas.  parayien:  pret. 
pinarayi.—B..,  rayi. — It.  mapavaua: 
pret.  na:  pas.  pavauagen:  pret.  pina- 
vaua. — R.,  vaua.-  It.  mapataua:  pret. 
na:  pas.  patauagen:  pret.  pinataua.— 
R.,  totza.— Alejarse:  miparayU  mipa- 
vaua,  y  mipataua:  pret.  mini.— 11  cii- 
maru:  pret.  cuminaru.  R.,  caru.— 
Alejarse  en  el  mar;  mipajaud: 
pret.  mini, — R.,  ajaud.-  It.  macajaud: 
pret.  na. 

Macainaoa:  pret.  na. — R.,  aoa.— It. 
uminaoa:  pret.  mininaoa.-  Id.  ó  ani- 
mar: Vid.  Animar  ó  dar  brío. — Alen- 
tarse ó  cobrar  fuerza:  macainainaoa: 
pret.  na. 

Riyan.~-R.,riy. 

estar. — Mailal:  pret.  /la..— R.,  ilai—ll 
cailalen  mo. 

Mapaiabuabu  su  actuctu  nu  ao:  pret. 
na:  pas.  paiabuabugen:  pret.  pinaia- 
buabu.—n.t    a¿)ü. -Aletargarse:    ma 
iabuabubusu  actuctu  nu  tao:  pret.  nai. 

Vid.  Alear. 

y  alevoso.  -  iVu   mangutap.—R.j  utap. 

Capangutap. — R.,  wfap. 

Catana. 

Nu  maibaban§a.—Ri,  banga. 

Magaganiten  á  too.— R.,  ganit. 

Id.-^También:  padedpet — R.,  adpet. 


ALL 


35 


Algarabía, 
Algodón. 


Alguno,  a. 
Alioaido,  a, 


Aliarse. 

Alioates. 
Aliento 


Aligerar 


Alimentar 


Alimento. 


algarada  ó  algazara.— Vid.  Alboroto, 

Day  i: — Quitarle  la  pepita:  mañivutuj, 
pret.  na:  pas.  iuutujan:  pret.  í/ií.—R., 
yu/íi/ -r-Entresacarlo  para  limpiarlo, 
etc.:  manutdut  su  day  i:  pret.  na:  pas, 
dutduten:  pret.  nidutdut. — R.,  dutdut. 
— It.  mamucjad  su  day  i:  pret.  na:  pas. 
vucjaren:  prei.  vinucjad.  —  R.,  vucjad, 
— Apalearlo  para  limpiarlo:  mamado. 
pret.  na:  pas.  padogen:  pret.  pinado, 
— R.,pado. 

U caduan. 

ó  débü.—MacaJa»  ó  maganit — Rs.,  caja 
y  ganit—lá.  ó  abatido:  mapao.—B.., 
apao. 

Vid.  Juntarse. — Id.  para  pelear:  maita- 
gum  á  macharap:  pret.  na/.— Rs.,  ta- 
gum  y  arap. 

Sup//." Usarlos:  manupit  pret.  na:  pas. 
supiten:  pret.  sinupit. 

ó  respiración:  Cainaoa,  ó  /naoa.— R., 
aoa.— Id.  de  la  boca:  diñaay.— Tener- 
lo bueno  ó  malo:  mauuyuc  anmana 
masdep  su  diñaay. — Rs.,  vuyuc  y 
asdep. 

ó  hacer  ligera  una  cosa  quitando  parte 
de  la  carga:  Mapapao:  pret.  na:  pas. 
papaoen:  pret.  pinapao.—R..  apao.  Id. 
ó  acelerar:  Vid.  Prisa. — Id.  ó  aliviar: 
Vid.  Aliviar. 

ódar  alimento."ilfapaca/i:  pret.  na  pas. 
pacanen:  pret.  pinacan:  R.,  can. — It. 
mandaam:  pret.  nan  pas.  daamen: 
pret.  nidaam.  R.,  daam.  Id.  ó  engor- 
dar. Vid.  Engordar, — Id  ó  nutrir  ó 
dar  fuerzas  él  alimento:  mapayii: 
pret.  ña:  pas.  payiten.  pret.  pinayit.^ 
R.,  ayit. 

Cañen.— R.,  can. 


36 
Aliñar. 

Alisar. 


Aliviar. 


Alivio. 
Alma. 


Almagre. 


Almendro, 
Almidonar. 

Almirez. 

Almohada. 

Almorranas 

Almorzar. 

Almuerzo. 

Alocado,  a, 

Alojar. 

Alojamiento. 

Alpiste. 

Alquilar. 

Alquiler, 


AXQ. 

Vid.  Adornar.— Id.  6  aderezar  la  co- 
mida: Vid.   Guisar  y   Sazonar. 

Mangujas:  prel  nang:  pas.  iijasew  prel. 
inujas.—  R.,  ujas.~li.  mamara:  pret. 
na:  pas.  vurajen:  pret.  vinura.  -  R  , 
vara. 

Mapaidamnay:  pret.  na:  pas.  paidam- 
nayen:  pret  pinaidamnay.  -R.,  dam- 
nay. — Id.  ó  aligeran— Vid.  Aligerar. 
—Aliviarse:  mipaidamnay  ó  mai- 
damnay :  prei  mini  ynai.-ld.  el  en- 
fermo:— Vid.  Mejorar. 

Caidamnayan. — R.,  damnay. 

Pajad. — It.  caluludy  aunque  es  menos 
usado.-  Pajapajad,  Maman  a  los  gajos 
ó  partes  de  naranja  y  á  las  partes  de 
la  piedra  que  es  fácil  de  partirse  por 
sus  venas  ó  adhesiones. 

Vuridao.  Pintar  con  él:  mamuridao: 
pret.  na:  pas.  vuridaoen.  pret.  vinu- 
ridao. 

á  rbol. — Sabidug. 

Mangalmidon:  pret.  na:  pas.  almido- 
nan: preX.  inalmidonan. — R.,  almidón. 

Panujtujan.—R.,  tujtuj. 

Jangnan,  y  pungan. 

Cavayan  nu  dadausan. — Rs.,  vaya  y 
daus.—li.  cadia. 

Rumiag:  pret.  ruminiag.  pas.  riaguen: 
pret.  riniag.—R.y  riag. 

Cariag  ó  riaguen.— R.^  riag. 

esiar.— Mimaja:  pret.  mini. — R.,  maja. 

Vid.  Acoflfe/-.  Alojarse:  Vid.  Albergarse. 

Vid.  Albergue. 

Raut. 

Mañivujung:  pret.  na:  pas.  ivujungan: 
pret.  inivujungan. — R.,  iuujung. 

flete  ó  precio.— Ipañivujung. — R.,  ivu 
¡iing. 


ALZ. 


37 


Alquitara. 
Alrededor, 
Altanero,  a. 
Alterar 


Altercado. 
Altercar. 

Alternar 


Altivo,  a. 
Alto,  a. 


Altura, 
Alumbrar. 


Alzado,  a, 
Alzar,  . 


Vid.  Alambique. 

Vid.  Alderredor. 

Malotolot~K,  lotolot. 

cambiar  ó  mudar.  -  Mamdis;  pret 
nam:  pas.  abdisen:  pret  bindis.—R., 
abdis. — Alterarse  en  el  sentido  dicho: 
mabdis:  pret.  na.— Id.  ó  enojarse:  Vid. 

Airarse. — Alterar  de  orden  de  cosas: 
Vid.   Invertir. -Id.  orden,   paz,   etc.: 

Vid.  Perturbar, 

Capisusubna. — R.,  subna. 

Maisusubna  du  chirin:  pret.  naz.— R., 

subna. 

dos.— Maiuuivujud:  pret.  nai.—K.,  vu- 

jud.—h.    maitaitadi:   pret.    naí.— R., 

tadi.  -  It.  maitubtubjas:  pret.  nai.  -  R., 

tubjas.  -  Si  son  tres  ó  más:  mavujuvu- 

jud  y  maitatadi:  pret.  na.— It.  matua- 

tubjas:  pret.  na. 
Y'id.  Altanero. 
en  general;  —Macaran^. — R.,.carang. — 

Id.  persona,  árboles  y  plantas:  mada- 

cauy.—R.,  dacauy.— Persona  alta    y 

delgada:  mádacauy,  y  matalivanos. — 

R.,  talivanos 
en  general.— Cacaran^'. — R.,  carang.— 

Id.  de  hombres,   árboles  y  plantas: 

cadacauy.—R.,  dacauy. 
Manojo:  pret.  na:  pas.  sojojen:  pret.  si 

no/o.— R  ,  sojo — ^It.    manuliat:   pret. 

na:  pas.  suliatan:  prel.  sinulialan. — 

R.,     suliat. — Alumbrarse:     maisojo: 

pret.  nai. 
ó  remontado.  -Mauulao. — R.,  vulao. — 

It.  sumaluc. — R.,  saluc. 
algo  en  alto.— Vid.  Levantar  en  alto. 

—Id.  algo  del  suelo:  mangatcat:  pret. 

nang:  pas.  catcaten:  pret.  chinatcat.— 

R.,    catcat. — It.     mangjagnat:    pret. 


38 


Allá. 
Allanar 


Allegado,  a, 

Allegar. 

AUi. 

Ama 

Amable. 
Amado,  a. 

Amaestrar, 

Amagar. 

Amainar 


AMA. 

nang:  pas.  Jagnaten:  pret  nijagnat. 
—  R.,  jagnat— Alzar  algo  del  suelo  y 
llevarlo  á  otra  parte:  mangnat:  pret. 
nang:  pas.  anaten:  pret.  innat — R., 
anat. — Alzar  al  acostado:  mapaiuan- 
gun:  pret.  na:  pas.  paivangunen:  pret. 
pinaivangun.—R,  vangun. — Alzarse 

.   el  acostado:  maivangun:  pret.  nal, — 
Id.  ó  rebelarse:  Vid.  Amotinarse. 

Du  nguríao. 

la  [ierra.— Manacu:  pret.  mina:  pas. 
sacugen:  pret.  sinacu.—R.,  sacu.—li. 
maparatay:  pret.  na:  pas.  paratayen: 
pret.  pinaratay.—R.,  ratay.—ll  ma- 
paitanatanap:  pret.  na:  pas.  paitana- 
tanapen:  pret.  pinaitanatanap. — R., 
tanap.-^ld.  dificultades:  mapasunung: 
pret.  na:  pas.  pasunungúen:  pret.  jdí 
nasunung.—R.,  sunimg.— Allanarse: 
Vid.  Conformarse. 

ó  pariente. — Lipas.  ^It.  masnguen.— 
R.,—'asnguen. 

Vid.  Juntar. — Allegarse:  Vid.  Acercarse. 

Turi  dao. 

ó  señora.  -Apu  -Id.  de  leche:  nu  ma- 
pasusu.-  R.,  susu. 

Maddaddaoen.—K,  addao. 

Ichaddao.  -  R ,  addao. — Muy  a mado 
mío:  uyud  co  á  ichaddao. 

6  enseñar.— Vid.  Educar— Id.  6  acos- 
tumbrar: Vid.  Acostumbrar. 

Mangananaua:  pret.  nang:  pas.  ana- 
nauagen:  pret.  inananaua.  —  R.,  ana- 
naua. 

el  viento  cuando  se  navega. — 
Mangjeteng  y  majteng:  pret..  nang,  y 
na:-  R.,  q/Yengr  —It.  cumaja  daña  ú 
salausau:  pret.  cuminaja. — R.,  caja. — 
Id.  el  tiempo:  Vid.  Abonanzar,  etc. 


Amalgama. 
A  m  a  1  g  a- 

mar,  se. 
Amamantar. 

Amanee- 

barse. 
Amanecer. 
Amansar,  se. 

Amante. 
Amafiarse. 

Amar. 


Amargo,  a. 
Amargoso, 
Amari- 
llento, a. 
Amarillo,  a. 

Amarradura. 
Amarrar. 


AMA. 

Vid.  Mezcla. 
Vid.  Mezclar,  se. 


39 


Mapasusu:  pret.  na:  pas.  pasusugen: 

pret.  pinasusu. — R.,  susu. 
Vid.  Abarraganarse. 

Vid.  Alborada. 

bestias.— Vid.  Acostumbrar,  se. — Id.  al 
hombre  encolerizado:  Vid.  Apaciguar. 

Nu  maddao.—B..,  addao. 

Masulib  á  mamarin  su  tudangíi:  pret. 
na.— Rs.,  sulib  y  parin. 

Maddao:  pret.  na:  pas.  addaoen  é  ichad- 
dao:  pret.  niddao,  y  chinaddao. — R., 
aí/í/ao. —Amarse  mutuamente:  mi- 
chaddao:  pret.  mini. 

Macpad. — R.,  acpad, 

fruta.— Pa/iac. 

ó  de  rostro  descolorido.— Masíz/ao. — 
R.,  sujao. 

Nijama. — R.,  yama.— Volverse  ama- 
rillo una  cosa:  manyujama:  pret.  nan. 

Capáyaqueyaqued. — R.,  yaqued. 

Manyaqued:  pret.  nan:  pas.  yacden: 
pret.  niyaqued. — R.,  yaqued. — Id. 
hombre  ó  animal:  mapaquedqued: 
pret.  na:  pas.  paquedqueren  pret.  pi- 
naquedqued.  —  R.,  quedqued. —  Id. 
atando  pies  ó  manos:  mamajud:  pret. 
na:  pas.  vajuren  pret.  vinajud.  R., 
vajud. — Id.  con  venda,  faja,  cordel, 
etc.:  mamedbed:  pret.  na:  pas.  bedbe- 
ren:  pret.  binedbed.—  R.,  bedbed. — Id. 
lefia,  etc.  haciendo  atados:  Vid.  Atar. 
— Id.  la  boca  de  una  tinaja,  banga, 
etc.,  poniendo  un  papel  ú  otra  cosa 
encima:  mamaiches:  pret,  na:  pas.  vai- 
chesen:  pret.  uinaiches.—'K.,  vaiches. 


40 


Amasar 


Ambición. 
Ambicionar. 

Ambicioso,  a^ 
Ambiente 
Ambos  á  dos. 
Amedrentar 


Amenaza. 

Amenazar 

Amigo. 


AMI. 

— Amarrar  ó  poner  amarraduras  á  ti- 
naja, damajuana,  tibor,  etc.:  manga- 
juas:  pret.  nang:  pas.  cajuasen:  pret. 
chinajuas. — R.,  cajuas.  — Amarrar  ca- 
jón, baúl,  lío  de  petate,  etc ,  ó  cual- 
quier objeto  para  llevarlo  á  otra  parte: 
mangajut:  pret.  nang:  pas.  cajufan: 
pret.  chinajutan.  ~-R.,cajut.  —Id.  apre- 
tadamente: mfimichej  su  caliesen: 
pret.  na:  pas.  vichejen:  pret.  vinichej. 
— Rs.,  vichej  y  ties.  It.  maniesá  ma- 
michej:  pret.  na:  pas.  Viesen:  pret.  ti- 
mes.— Rs.,  ties  y  vichej. — Amarrar 
vaca,  etc.:  mañitan:  pret.  na;  pas.  ita- 
nan:  pret.  initanan.-R..  itan.-Con 
lo  que  se  amarra  techos  de  casas,  cer- 
cos, etc  :  yaqueyaqued  é  iniílut.  R  , 
iz/íií.-— Éste  es  más  usado. 

pan.  Manesdes:  pret.  na.  pas.  desdesen: 
pret.  dinesdes.-  R  ,  desdes.— Id.  tierra 
para  hacer  bangas,  etc.:  manyara: 
pret.  nan:  pas.  y urajen:  pret.  niyura. 
— R.,  yura.~\á  cal  y  arena:  Vid.  Cal. 

Cagum. — R.,  agum. 

Magum:  pret.  na:  pas.  payaguman: 
prel.  pinayag aman  —R  agum. 

Magum.— R.,  agum. 

Salausuu. 

Sira  á  dadua. 

Mangamumu:  pret.  nang:  pas.  amu- 
mugen:  pret  inamumu.—R.,  amu. 
Amedrentarse:  mamu:  pret.  na  6 
mina:  pas.  ichamu:  pret.  chinama. 

Capangananaua  y  capangamumu.— 
R.,  ananaua  y  amu. 

6  amagar.-— Amagar.  -Id.  ó  amedren- 
tar: Viá.  Amedrentar. 

ó  amiga.  Cacaddao.~R.,  addao.—Si 
de  malla  amistad:  caiivan. — R.,  ivan. 


AMO. 


41 


Amilanarse. 
Amioorar. 

Amistad, 
i^mnistiar 
Amo 

A  m  o  d  o  • 
rrar,  se. 
Amohinarse. 
Amojonar 


Amoladera 

Amolar. 

Amoldarse. 

Amonestar. 


Amontonar. 


Vid.  Acobardarse. 

Vid.     Achicar. — Aminorarse:    mipade- 
qiiey:  pret.  minL-R.y  deqiiey. 
Capichaddao.—R.,  addao. 
Vid.  Perdonar, 
ó  señor.  -  Apu. 
Vid.  Aletargar,  se. 

Vid.  Enfadarse. 

las  tierras,  mapangay  su  tay linead  nii 
panda  mi  taqaey:  pret.  na;  pB».  pan- 
gayen:  pret.  pinangúy.—  R.y  angay, 
— It.  /nd/n/as;  pret;  /ia/?i:  pas.  abtasan: 
pret.  6i/jíasa/i.— Rv,  abtas—llmangiii 
ñis:  pret.  nan:  pas.  niñisan :  prei.  ni 
niñisan. — R.  niñis. 

ó  piedra  de  amolar.— 7Wman  6  talad 
man.—R.,tarem. 

Vid.  Afilar. 

Vid.  Conformarse. 

Vid.  Advertir  ó  aoisar  -  Id.  á  los  que 
se  casan:  manauatauag:  pret.  na:  pas. 
itauatauag:  pret.  tinauataiiag.—  R., 
tauag. 

Mangadipunpun:  prét.  nang:  pas.  adi- 
punpiinen:  ^pret^  inadipunpun. — R., 
adipunpun. — li.  mangnpu:  pret.  nang: 
pas.  upiijen:  pret.  inlipü.—R.^  upu^^rr^ 
It.,  managputo:  préi.na:  pas.  tagpuéo- 

Jen:  pret.  iinagpulo.—R.,  tagpulOr 
Para  amontonar  tierra,  se  usa  más 
bien  este  último.  -  Estar  amontonadas 
las  cosas:  madipunpuné  maupu  y  mai- 
tagpulo:  p^ret.  na.  Formar  montón  de 
una  sola  cosa  v  g,:  el  excremento  de  la 
vaca¿  un  pedazo  graéde  de  masa,  etc.: 
managpusuj:  pret.  na:  pas.  ragpmu^ 

jen:  pret  rinagpusn/.^^R.t  ragpusuj. — 
Estar  amoníonQáfKmalfagpustij:  pret. 

6 


42 


Amor. 
Amor  seco. 
A  m  o  r  a- 
tado,  a. 
Amortajar. 


Amorte- 

cido,  a, 
Amortiguar, 


Amoscarse. 
Am  o  s  t  a 

zar,  se. 
Amotinar. 


Amover. 
Amparar. 


AMP. 

naz.  -  Formar  montón  arreglado  de 
lefia:  manalao  su  cayu:  pret.  na:  pas. 
ralaoen:  pret*  rinalao, — R.,  ralao, 

Addao. — Id.  recíproco:  michaddao. 

Morsico. 

Mangulimaiim.  —  K.,  culimatim. 

Manlaylay  du  nadiman:  pret.  nan:  pas. 
laylayen:  pret.  nilaylayan. — Rs.,  lay- 
lay  y  diman. 

6  privado  de  sentido, — Macaba. — R., 
abu. 

en  general. — Vid.  Debilitar. — Id.  la  luz 
delámpara, quinqué,  etc.,--il/apací/dep: 
pret.  na:  pas.  pacudepen:  pret.  pinacu- 
dep.—R., ciidep-  It  mapacuriap:  pret. 
na:  pas.  pacuriapen:  pret.  pinacuriap. 
R.,  curíap. — Amortiguarse:  cumudep: 
pret.  cuminudep.—li.  cumuriap:  pret 
cuminuriap.—Amorilgúar  el  color  ó 
lustre  de  una  cosa:  mamnas:  pret. 
nam:  pas.  abnasan:  pret,  binnasan. 
—  R.,  abnas.  —  lt  mangyuvaya:  pret. 
nang:  pas.  yuvayajen:  pret.  niyuuaya. 
~  R.,  z^uyaz/a.-r Amortiguarse,  etc: 
mabnas:  pret.  na:— li.  may uuay a- 
pret.  na. 

Vid.  Enfadarse. 

Vid.  Enfadar,  se. 

Mapasulsulsu  machisubna  du  manyu- 
cuyucud:  pret.  na:  pas.  pasiilsulen: 
pret.  pinasulsul.—Rs.,  sulsiil,  subna  y 
z/z/ciid.— Amotinarse:  maianit  á  ma- 
chisubna du  manyucuyücud."  R.,  anit. 
~lt.  magalsa:  pret.  na.-  R.,  alsa. 

Mapacaru  su  anung:  pret.  na:  pas.  pa- 
carugen:  pret  pinacaru.—R.f  caru. 

Mangagum  ó  umagum:  pret.  minang 


ANO. 


43 


Amparo. 


Ampliar. 
Ampolla 


Amputar. 

Añade, 
Análogo,  a. 
Anca 

Ancianidad. 
Ancianoi  a, 


Ancla, 
Ancho,  a. 


ó  mina:  pas.  aguman:  pret.  ina- 
guman. — R.,  agum.  —  It.  manga- 
juad:  pret.  nang:  pas.  iiajuad:  pret. 
niiajuad — R.,  ajiiad.  It.  managum: 
pret.  na:  pas.  taguman:  pret.  tinagu- 
man. — R.^tagum.  ll  manlaung:pvet 
na:  pas.  laungan  pret.  nilaungan. — 
R.,  /au/igí.— Ampararse:  machagum: 
pret.  mina.  —  U.  machajiiad:  pret. 
na. 

Pachaguman  y  pachajiiaran. — It.  ca- 
pangagiim  y  capangajuad.--Rs.,  agum. 
y  ajuad. 
V'\á.  Añadir. 

ó  botella.— Deguez/  d  didiao. — Tener 
ampollas  ó  hinchazones  en  cualquier 
parle  del  cuerpo:  umyatec.  pret.  min 
—  R.,  yafec. — Ampolla  de  quemadura: 
javutuc.—lá.  de  rozadura:  abto.  Le- 
vantarse ampolla  en  alguna  parte  del 
cuerpo  por  quemadura,  azote,  etc : 
iimlavutnong:  pret.  minlavutnong. — 
R.,  lavutnong.—lt.  umjubung:  pret. 
minjiibung.  -  R.,jubung.—lt.  umjavu- 
tuc:  pret.  minjavutuc.     Pi.,jauutuc. 

MamutuJ:  pret.  na  pas.  putiijan:  pret. 
pinutujan.  -  R.,  putuj. 

ó  pato.- Mutung. 

Maialit.~R.,  alit 

de  animal.  -  Atang,  ó  suag. 

Camalquem.—K.y  alquem 

de  40  años.  -Sumaiched  su  tuvuan.— 
Rs.,  saiched  y  touo. — De  50  para 
arriba:  malquem:  plural:  mangalquem. 
— R.,  alquem.— Muy  viejo:  cutan. 

ó  ancora. -Sadí/íY.— Levantar  anclas: 
Vid.  Levantar^  etc. 

en  superficies  como  tablas,  paños,  etc. 
—Mauvung.^R.y  uvung.  — Id.  en  con- 


44 


ANE. 


AndAmio. 


Andar. 


cavidades,  agujeros,  casas,  calles,  etc.: 
maraJaua.r->R.,  rajaua. — Ancho  en 
ropas:  mabiiong.  —  R.,  bilong.  —Ancho 
ó  grueso,  como  palo,  etc.,  que  no  cabe 
en  una  concavidad  ó  agujero:  masa- 
Jet.  -R.,  sajet. 

Baratay  y  vadag.—Hsícerlo:  mamara- 
tayy  y  maioqdag.  prel.  na,  y  nai  pas. 
baratayan,  y  vadagan:  pret.  binarata- 
yariy  y  uinadagan.-^Con  lo  que  se 
hace  ipamaratay,  é  ipamadag. 

Umayan¡\:  pret.  minayam.—R.,  ayam. 
Dii  cay  am  co,  navuya  co  ú  avang:  an- 
dando, vi  el  barco.— Andar  á  gatas 
sin  hincar  las  rodillas  en  tierra: /ntíí- 
nucunucuj  pret  nai. — R., /íi/cí//.  —  Id. 
id.  hincándolas:  mayiinujunus:  prel. 
nai.— B..,  junas. — Id.  arrastrando  lodo 
el  cuerpo  con  el  pecho  y  vientre:  mi 
chadidinas:  pret.  m//?/.— R.,  dinas.-z- 
Id.  ó  ir  por  tierra  á  una  parte:  mana- 
quey  pret.  mina, — Rs.,taquey.  —  \á. 
braceando:  Vid.  Bracear.  -  Andar  per- 
niabierto: niadaiy[a««d:  prel.  na. -R., 
rfa^auaíí.-^Principiar  á  andar  los  ni- 
ños cayéndose:  umduáng:  pret  min- 
diiang.-Rtduang^ 
Andariego,  a,  ó  que  anda  mucho.  —  Nu  may  it  á  uma- 
yam.  Rs.,  ayit  y  ayam.— Id.  ó  que 
vá  de  una  parte  á  otra:  nu  maividi- 
vidi.—R.y  vidi. 

de  Santos.— Id.  Andas  ó  angarillas:  sa- 
dag.  Hacerlas:  manadag:  pret.  na: 
pas.  sadaguen:  pret  si nadag 

Lamit. 

Cajanas.  -  R.,  janas. 

ó  sumergir,  se.— Vid.  Sumergir,  se.-  Id. 
ó  inundar:  mapa/anas  preL  n&:  pas. 
pajantésen ;  pret.  pinajanas. — R.  Janas. 


Andas 


Andrajo. 
Aiiegaoién. 
Anegar,  se, 


Jim, 


4d 


Angarillas. 
Angosto,  a, 


Anguila. 

A  ngulo. 

Angustia. 

Angustiar,  se 

Anhelar. 

Anhelo. 

Anidar. 

Anillo 


Animal 


Animar 


-^  Anegarle    ó    inundarse:  Janasan: 
pret.  nijanas 
Vid.  Anda&. 

en  superficies  como  ropas,   tablas,  te- 
las, eic.^  Maidid.-^  R.,  idid— En  con- 
cavidades,  como   canales,    agujeros, 
etc.,  yen  caminos:  masupit.  M^^su- 
pií.  — Habla  ado  de  ropas,  sombreros 
y  zapatos:  77ia$q/e/.     R.,  sajet^Si  de 
solo  ropas,  también  se  dice:  mabtes- 
-  R.,  abtes. 
Tuna. 
Aruyuan. 
Vid.  Aflicción. 
Vid.  Acongojar,  se. 
Vid.  Afanarse. 
Vid   Afán 

Mivajay  sir^ú  manumanuc  jpreLmini. 
^R.^uajay. 

del  dedo.— Gadang,    Id.  de  tibdas  que 
póneii  en  la  nariz  á  las  vacas:  ajuja. 
Id.  de  cuchillo,  ó  sea  la  abrazadera 
de  hierro  ó  bejuco  que  le  ponen:  lú- 
date Ponérselo:  mam  idat    pret.   na. 
pas.mdatan   preí  uinidatan. 
irracional,   en    general. — Fm¿a^v-^R>, 
viay. — El  macho:   maloco.—B..,  loco. 
—  La  hembra:  mavinayi,  —  R.,  uinayi. 
Animal  grandecito  que:  ya  no  mama: 
juvus.  i 

ó  dar  v'ida.-r-Mamiay  pret.  na:  pas. 
viay  en.  pret.  uiniay.  R,  viay.  -  Id. 
ó  dar  vigor  ó  fuerzas:  mapayit:  pret 
na  pas.  payiten'prei.  piftayit:'^^., 
ayit.  —Animarse  ó  vigorizarse:  mipa- 
yit:  pret.  mini.— Animar  ó  iofuhdir 
valor:  mapangdengdet  pret.  na:  pas. 
pangdengdeten:  pret.  pinan^d€ít¿idit. 
R.,  angdet.—\i,  mapaqueaquey:  pret. 


46 


Animoso,  a. 

Anifiarse. 
Aniquilar. 


Aniteria. 

Anito. 
Aniver- 
sario, a. 
Anoche- 
Anocliecer. 


Anonadar. 

Ansia 

Antafto 

Anteanoche. 

Anteayer, 

Anteceder 


ANT. 

na:  pas.  paqueaqueyen:  pret.  pinaque- 
aqiieij. — R.,  aquey.~ Animarse  ó  co- 
brar brío:  maiñedenguedet:  pret.  nai: 
•  R.,  angdet-li.  maipangdet:  pret. 
minai — Id.  ó  decitiirse:  Vid.  Deci- 
dirse. 

Mangdei.—  R.y  angdet.~lá.  ó  que  tiene 
fuerzas: /na¿///. — R.,  ayit. 

Mipadequey:  pret.  mini.  —  R.,  dequey. 

Mapabu:  pret.  na:  pas.  pabugen:  pret* 
pinabu.  -R.  a£>u.— Aniquilarse:  mai- 
pabii:  pret.  na/.— Aniquilar  ó  arruinar 
Vid.  Arruinar. 

Capachanito.—R..  anito.  El  que  la 
hace:  machanító:  pret.  na. 

Id. 

Nu  pariñen  du  mangday  su  aoan.—Rs., 
parin,  aday  y  aoa. 

Ca/ep,  ó  camajep. — R.,  djep. 

Misarisari:  pret.  mini.~R.,  sari. — Al 
anochecer:  du  capisarisari.  —  Anochece 
ya:  sumitnan  daña  á  misarisari.— Ser 
un  poco  más  de  noche,  ó  sea.  hacia 
las  7  ó  las  8:  du  camasairem.—R., 
sairem. — Masairem:  dicha  hora. 

Vid.  An/giiz7ar.— Anonadarse:  Vid.  Hu- 
millarse. 

ó  deseo  vehemente. — Lacam.  -Id.  ó 
fatiga:  lidiat 

ó  el  año  pasado. -Caminsaoan.  R., 
aoa.— Si  hace  tres  años:  ickatdo  na  á 
caoan.—Si  hace  cuatro  ichapat  na  á 
caoan,  etc.  etc. 

Caminsajep.- R ,  ajep.  Si  hace  tres 
noches   ichatdo  na  á  cajep,  etc.,  etc. 

Cáasa. — Anteayer  por  la  tarde:  camina- 
cuyab.—R.,  cuyab. 

ó  preceder.— Mipanma;  pret.  mini.— 
R.,  numa. 


ANZ. 


47 


Antecesor. 

Antena. 
Antepasados 
Antepecho. 
A  n  t  e  p  o  - 

'  ner,  se. 
Anterior. 
Antes 


Anticipar,  se. 
Antig^ualla. 
Antigua- 
mente. 
Antiguo,  a. 


Antipatía. 
A  n  t  o  j  a 

dizo,  a. 
Antojo. 
Antorclia. 
Anual. 
Anublarse. 
Anudar. 


Anular. 

Anular 

Anunciar. 

Anuncio. 

Anzuelo. 


Manama,  ~l\.,  numa.—E\  antecesor: 
manuma  canimo. 

Ipdatan. 

Vid.  Alcurnia 

Ngalab. 

Vid  Adelantar,  se  Id.  ó  preferir  Vid. 
Preferir. 

Manama.— R.,  numa. 

ó  endenantes.  — CaíYz.-— Antes  de:  ca- 
nam  nu,  ónanma  can.—Canam  nu,  ó 
nanma  can  cauyab:  antes  de  cenar.— 
Rs.,  numa  y  uyab.  ~  Naipanma  canau: 
antes  de  eso.  Caichua  pa:  antes  de 
ahora,  ó  antiguamente. 

Vid.  Adelantar,  se. 

Adaan  á  dadacay. 

Caichua.  It.  dupinanman  sia  nu  arao. 
— R,  numa. 

Adaan  -Serlo:  maiadaan  pret.  nai. 
— Antiguo  uvi,  arroz,  maíz  y  toda 
clase  de  semilla-:  mauaac.—R.,  vaac. 

Apsoc— Tenerla:  Vid.  Abominar. 

Nu  majojo.-^  R.  jojo. 

Cajojo.—R.Jojo. 

Spjo,  y  suliat 

Mangday  su  aoan. — Rs.,  aday  y  aoa. 

Maidedemdem:  pret.  nai.—R.,  demdem. 

Mananung:   pret   na:  pas.  tanunguen: 

pret.     tinanung. — R.,      tanung—lá. 

como  las  mujeres  el  moño:  mamita- 
juj  pret.  na   pas.  vitajugen:  pret.  ui- 

nítajuj.  —  R.,  vitajuj. 
Vid.  Aniquilar, 
dedo—  A  bu  su  ngaran. 
Vid.  Advertir  ó  avisar. 
Vid.  Advertencia. 
Sairin. — Pescar  con  él:  manairin:  pret. 

na. — Hacerlo:  maísairin.  pret.  na:  pas. 


48 

Añadidura. 
Añadir 


Añejo,  a. 
Añejarse 


Añil 
Afto. 


Apabullar. 
Apacentar. 

Apacible. 
Apaciguar. 


A?  A. 

sairimn:  prel    sinairin: — Parmiriñan: 
talaya  para  pescar  con  anzuelo. 

Catapangan.  R.,  tapang.—ll.  carapan. 
— R.,  yapa.— Vid.  el  siguiente. 

una  cosa  á  otra  para  alargarla.— Ma/ra- 
pang:  pret.  na:  pas.  tapangan:  pret. 
linapangan.—R.,  tapáng. — Id.  una 
cosa  á  otra  que  sean  de  la  misma  es 
pecie,  como  si  hay  poco  aceite  en  una 
vasija  y  se  manda  poner  más,  poco 
vino,  poca  agua,  poco  arroz,  etc.;  ma- 
napa  pret.  na:  pas.  rapaan:  pret.  ri- 
napaan.—R.,  rapa.— Lo  que  se  añade: 
ipanapa.— Añadir  másá  un  amarrado 
de  cualquier  cosa,  como  manojo»  de 
tabaco,  arroz,  etc.:  manyaming:  prét. 
nan:  pas.  yaminguew.  pret.  niyavung. 
—  R:,  yauung, — Id.  lo  que  falta,  como 
cuando  están  sembrando,  y  no  íes 
llégala  semilla:  Vid.  Complelar,  v.  gr.: 
la  siembra,  etc. 

Vid.  Antiguo. 

una  cosa  en  general. — Mapaiadaan: 
pret.  nai.—R.,  adaan: — Id.  uvi,  arroz, 
maíz  y  toda  clase  de  semillas; /TMpcí/- 
paac:  pret.  na. — R.,  uaac. 

Id.,  ó  paoay. 

Aoan.  Asa  ca  caoan:  un  año.— El  año 
pasado:  caminsaóan.  Este  año;  si- 
siaoan.— El  año  que  viene:  an  naoan. 
ó  du  manaudi  á  aoan,  ó  da  manam 
á  aoa/i.— ¿Cuantos  años  tienes?  ¿Pira 
ú  aoan  /no?-  R.,  aoa. 

Vid.  Aplastar. 

Mapaual:  pret  na:  pa$*  paaalen:  prel 
pinaual. — R..  paüai 

Matanoy.    R.,  to/ioi/. 

Mamunao:  pret  na:  pasvpunaoam  pofel. 
pi/aiíiíao.^R.     pii/iao.— Apaciguarse: 


APA. 


49 


rnaipiinao:  prel.  na/.— Apaciguar  ó  re- 
conciliar desavenidos:  Vid.  Reconci- 
liar Apaciguar  al  niño  cuando  lioi^a: 
Vid.  Niño. — También  apaciguar,  prin- 
cipalmente á  los  niños:  ajiiajuqiien: 
pret.  inaJuajuc.,—R.,  ajuajuc.-- Ap&e'i^ 
guar,  se,  ó  tranquilizar:  Vid  Tranqui- 
lizar, se. 

Apadrinar.  Vid.  Ahijar.— lá.  ó  defender:  Vid.  Am- 
parar. , 

Apag^ar  el  fuego  de  quemas  de  casas  ó  campos. 

— Maitaoa:  pret.  nai:  pas.  taoaan:  pret. 
tinaoaan.—R.,taoa.-'lá.  el  fuego  con 
agua:  manbuy:  pret.  nan:  pas.  asbii- 
ijan:  pret.  sinbiiyan.  —  R  ,  asbuy.  —Ad- 
jetivos verbales:  casbuyan:  pret  chi- 
nasbuyan.  Apagar  el  fuego  del  ho- 
gar, candelas,  velón,  etc.:  mangusep; 
pret.  nang:  pas.  aspan:  pret.  inuspan. 
— R.,  ízsep. -Apagarse,  etc.:  mausep: 
pret.  na. 

Apalabrarse  dos  á  una  com^—Maivaivajey:  pret. 
nai. — R.,  vajey  —CuBnáó  son  más: 
michácavajey:  pret.  mini. 

Apalear,  en  general,  ó  castigar.— Manq/o;  prel. 

na:  pas.  tajojen:  pret.  tina/o. — R.,  tajo. 
-4 It.  mangjupag  mi  tajo:  pret.  nang: 
pas.  jupagiien:  pret.  nijupag. — R., 
jiipag. — Apalear  con  bejuco:  manim- 
liid:  pret.  na:  pas  simluren:  pret.  si- 
nimlud.— R.,  simlud.  Id.  con  palo, 
mamajpaj  nii  cayu:  pret.  /la:  pas. 
pajpajen:  pret.  pinajpaj.—K,  pajpaj.— 
Id  ó  azotar:  Vid.  itzotor.  — Id.  ó  sacu- 
dir ropas  con  palo  ó  vara:  mamajpaj 
nu  cayii  pret.  na:  etc.— Si  es  con  be- 
juco; manimlud:  pret.  na  ,  etc. 

Apafiar  ó  tomar.— Vid.  Coger  ó  tomar.     Id.  ó 

componer:  Vid.  Componer.— \d.  ó  ra- 

7 


5Ó 


I  ' 


Acarar 


Aparato 


AptLteúér. 


Apak'ejé.f. 

ApánfíétítAa;. 
ApaHar. 


>■  I 


n     !>! 


-;  !    a  .:>! 


M 


piñarrVid.  fíapmar.-^Apañarse:  Vid. 
Amañarse. 
ó  recibir  eii  las  manos,  pañuelo,  falda, 
etc.    Manála:  pret.  «a    pas.  talagen  ■ 
pret.  tinala.^R.,  tala, 
ó  pompa.-^Virf,  Pompa, 
ó  íguialar  urid  cosa  ái  oirá. —Mapaialia- 
Mt:  pret.  na  pas.  paiaUaliten:  pret.  />/- 
naíaUalit '  R:.  aft7.  — ^ Apa  rearse:  ínoi- 
dfibang:   pret.  naiV^^R.,  dubang.     It 
tumidudua:   pret.    tuminiduduai—l^., 
dua.^  ^     ■      ■   ■  •■•^'1''' 

Túmuao  6  tnitutamn  prfet.  tuminuao  ó 
*  mitíituiuao.    vR.^  íiiaQ.— Apa recerse  en 
figura  humana:  mitutnao  á  tiimaga- 
jníío.   Vid '  Asomar. 
Vid.  Prepatar,  ^  > 
ó  arreó.  -  UaMiiara. 
Catitiban.-'U..  tidibi   < 
Mapasiay:  pret.moí  pais,  pasiayen:  pret. 
pinasiay. — R.,    .s«iz/.-Hlt.    mapataua: 
préf .  na  •  pas.  patauagen:  pretu  pimt-f 
tatia."-B..ytaua.í -It  ^núpavaua:  pret. 
na;  pías,  ipapauo^en^ pret.  pinavaua.— 
B..miua. — It.  ¿namosin:  pret.  nd;  patí..' 
pbsfñen.'  pret. ' pínpsin.-  -R.,  posin-  - 
Iti  mapaco/Tir  pret»  ná.-  pas.  pacarugen: 
preti  pinacaru.',*R.,carn  —Apartar  del 
i  camino   algún  estorbo:  mapadichan: 
pret.  na;  pas^  padichanen:  prei.  pina- 
■  diékán.^-'E..4  ■  <//c/iah.— It.  mapaditdit: 
pret.  na.'  pas.  paditdiien:  pret.  p/na- 
cííídí^."'-- R  i  ditdit^  '-Apa  rtarse  del  ca  - 
ovino»  ó  Hacer  paso:  umdichan:  pret. 
mm."- 'It^  umdiiditt  pret  min.—Apar- 
tari   6 -poner    apartet  alguna    cosa: 
'mkpatáreá^  pret**  no;-  pas.  patadquen: 
prcli:  pinatdrec.^-*^B.>i ■  toree. — Idi?'  tm 
pfilo>(j[ué' é^topba  pnícl»  camino:  man- 


J5»  F  K 


m 


ApaiPto. 
Apasionarse 


Apearse; 
Apedrear. 


Apelar. 


Apelmazar 

Apellido, 

Apenas. 


Aperci- 
bir, se. 

Apesadum- 
brar, se. 

Apesa- 
rado, a. 

Apestar 


Apetecer. 
Apilar. 
A  pifiado )  a. 


nusn^us:  pret  ñan:  pas:  /i«s/ii/sQflríPf|ít- 
niiiMsnü«.^«R.yWi*/ius.— Apartarse  de 
.  «áa  coseii  matsiay  ó  machisiay:  pret. 
iiflíV  Ój  naúhUr-íi.  mipauaua,  ó  mi- 
pataua:  pret  mini -^-l^.  machiposin: 
pmi.na¿'r4t.cumaru:  pret.  mmMu^ni^- 

Catadcan:  ,     :  '!.---nü, :■:;;-:  a, 

ú^  divapr."-Maddao:  pas.  addaoen,  ó 
íc/ia</¿ao:  pret.  niddao,  6  chinaddao. 
— rR-M  addao.  -inld.  ó  enfadarse:  Vid. 
Enfadarse,'  ■. 

Gi$mtim  pret.  gumintin  -  R.  agr/zn. 

Mfif/ísíd.  prer,  /la/i:  pás.  adsiden:  pret. 
dinsid.-*'K.y     adsid.r-tAi.  ,  :tmiagel^i4: 
prel  nang:  píís.  agchiden:  pret.  dz7i^ 
chid.—K*agchid.  -inamc^ 

Magdao  su  justicia,  du  manitq  ^4^  tripu- 
nal:  pret  tíang:  pas.  acdaoen:  pret. 
chingdao. — Rjs.,  acdqo  y  a/u. 

ó  comprimir.— Vid.  Comprimir. 

Icharua  nu  ngaran.—B-,  dua. 

Majójo.'"B^.,  jojo.  Majójo  á  di  maca 
tungtung  ú  ayuciyub  du  a$a  ca  lay- 
lay:  apenas  alcanzó  la  tela  Rara¿  upa 
camisa. 

Vid.  ¡Preparar,  5^.— Id.  ó  advertir  ló 
repa rar:  V'xú\  Advertir,  etc 

Vid;  Entristecer,  se. 

Mapao.,-"B..,  apao. 

ó    contagiar.— il/a/iznayan.*    pret.    na: 
pas.   inavanen:  pret    ininc^ji^any-c^., 
ininauan.r —Id.  ó  despedir  raal,   ' 
mavuyuc:  pret.  /la.— R.,  vuyuc. 

Vid.  Desear. 

Vid.  Amontonar.  v^rci  t 

Masagensénir^'R,,  sagmsen. 


'  1 1'  ¿  \ 


52 
Apiñar. 


Apiparse. 
Apisonar 


Aplacar,  se. 

Aplanar. 
Aplastar. 


Aplaudir. 

Aplaüso-v 

Aplazar. 

Aplicar 


A  pocarse. 
Apodar. 


Apoderarse 


APO. 

Mangpej  6  managensen:  pret.    nang: 
pavS.  acpejen  ó  sagensenen:  prel.  ching- 
pej  ó  sinagensen.-'  Rs.,  acpej  y  sagen 
se/i.- "Apiñarse    macpej  ó  maisagen- 
sen:  pret.  na. 

Ciiman  su  mangjauas;  pret.  caminan. 
—  Rs.,  can  y  javas. 
la  calzada,  etc.  con  pisón.- Mamison: 
pret.  /ja:  pas.  pisonan:  pret.  piniso- 
nan.—  R.,  pisón.— \á.  nn  cerco  des- 
pués de  puestas  las  estacas,  ó  un 
hoyo  donde  se  ha  echado  tierra: 
mansen:  pret.  nan:  pas.  asenen:  prel. 
mse/i.  — R.,  asen. 

Vid.  Apaciguar, se.— Id.  al  niño  cuando 
llora:— Vid   Niño. 
Vid.  Allanai^. 

Mamita:  pret.  na.*  pas.  pitagen:   pret. 
pinita.    R  y   piia.—U.   manmi:    prel. 
nan:  pas.    atmien:    pret    ünmi.  —  W, 
almi.— Id.  contra  la  pared  una  bote 
lia,  etc.:  mapagchid:  pret.  na:    pas. 
pagchiden:  pret.  pinagcliid.—l\.,  ag- 
chid 
Mandadaay;  pret.  nan:  pas.  dadaagen: 
pret.  nidadaay.—R.,  daag 
Capandadaay.  ~  R.,  daay. 
Vid.  Diferir. 

ó  poner.— Mapangay:  pret.  na;  pas. 
pangayen:  pret.  pinangay.—R.,  an  - 
gay.  -Id.  6  destinar  una  cosa  para  un 
fin:  Vid.  Designar.— Aplicarse:  maca- 
pang tu:  pret  na.—R.,pangtu. 
Vid.  Acobardarse. 

Manyungaran:  pret.  nan.  pas.  yunga- 

ranan:  pret.  niyungaranan.—  B..,  yu- 

ngaran. 

de  una  cosa  que  está  junto  á  otra  del 

mismo  ladrón,  como  parte  de  una  se- 


Apolillarse 

A  po  1  tr  o 

narse. 
Aporcar. 

Aporrear. 
Aportar 

Aportillar. 


Aposentar. 

Aposento. 
Apostar 


Apostasia 

Apóstata 

Apostatar. 

Apostema. 
Apoyar 


Apoyo 


APO.  53 

mentera,  ó  de  una  cosa  dividida  en 
partes,  apodejí^arse  de  la  que  á  él  no 
le  {oca.— Manapas:  pret.  na:  pas.  ra- 
pasan:  pret.  rinapasan.—  R,  rapas.— 
Id.  ó.  tomar:  Vid.  Coger.  Id.  ó  robar: 
Vid.  Robar. 

en  general. — Vid.  Agorgojarse.—\á. 
ropa:  mauged:  pret.  na.    R.,  iiged 

Mipatalacac:  pret.   mz/i¿.— R.,  íalacac. 

Manaimn  pret.  mina:  pas.  tavunan: 
pret  finavunan.     R.,  favun. 

Vid.  Apalear. 

á  un  lugar.— Maca/*ajDz7.*  pret. /la.-R, 
rapit. 

Manuliang  du  gqdagada  pret.  na;  pas. 
tuliangan:  pret.  tinuUangan.  ~  R.,  tii- 
liang. 

Vid  Acoger  A  hospedar,  etc. -Aposen- 
tarse: Vid.  Albergarse. 

Vid.  Alcoba. 

ó  pactar  entre  var'vQs.—Mamosta  pret. 
na:  pas  postagen:  pret  pinosta.—íi., 
posta.-  Id.  ó  poner:  Vid.  Poner. 

Capachisiay  du  religión.    R.,  s/oí/ 

Nu  machisiay  du  religión.— R.,  siay. 

Machisiay  du.  religión:  pret.  na.  -  R., 
siay 

Vid.  Divieso. 

ó  favorecer.— Vid.  A/njoaraA— Id.  ó  es- 
tribar una  cosa  en  otra:  mapanadsad: 
pret,  na  pas.  panadsaren:  pret.  pina- 
nadsad.-R.,  sadsad.  Apoyarse  con 
el  pié  en  tierra:  sumadsad  pret.  5//- 
minadsad.  -  Id.  ó  afianzarse  en  algo: 
Vid.  Afianzarse.  -Apoyar,  se,  ó  recos- 
tar, se:  Vid.  Recostar,  se. 

de  una  cosa  en  otra.  -  Panadsaran. — 
R.,  sadsad. — Id.  donde  uno  se  afianza: 


pananapan.—B.it  nanap.— Id.  donde 
se  recuesta:  panadngan.--R,  nareng. 

Apreoiable.     Maddaédaoen.  -R.  addao. 

Apreeiar.  ^iá.  Anmr.^^ld.  estimar  ó  hacer  caso: 
V  mdiñ^íii/ai/aya;  preti/ía/i:  pas.  z/flfya- 
ijauagen:  pr«l. úiyaváyava.—Rt  yava. 
li.  ciitííhia:  pretcuminmai^auqm- 
magen:  pret  chinma.—K,  quema.— 
láv  ó  poner  precio:  Vid.  Tañar,  < 

Aprehender.    Vid.  Agarrar. 

Apremiar.  Mamiispus:  pret  na:  pas.  puspusan.: 
pret.  piniispusan.—¥{.,  puspas. 

Aprender.        Machinanau:  pret.  na.— R.,  «a/iflií  r«r- 

:!  Pachiriáüan  la  escuela,  cartilla  ó  li 

bro  donde  se  aprende. 

Apresar  ó  asir.— Vid.  Agarrar.— id.. 6  aprisíio 

nariWid.  Encadenar  ó  poner  ele. 

Aprestar,  se.  Vid,  Preparar,  se. 

Apr  es  u-      Vid.  Pma 
rar,  se. 

Apretadora;  es  decir,  lo  que  se  mete  en  una  con- 
cavidad ó  agujero,  ó  puertas,  venta- 
nas, eto^Masagf^í.  R.,  saget. — Sí  se 
refiere  á  la  misma  concavidad  ó  agu- 
jeroi  etc.:  Vid;  il/ifl^os/o.^HaWaqdo 
"de,  toda  cltise  de  ropas:  Vid.  ángío^fo. 

Apretar  ó  estrechar.  -  Vid:  Estrecha f,-*-\ú.  co/í 

una  ó  dos  manos,  como  quien  cierra 
la  tapadera^  ó  aprieta  el  cepillo  contra 
la  madera,  ó  la  manó  al  escribir:  iiicr- 
padmis:  pret.  na:  pas.  padmisen:  pret. 
...  \  pinadmis—R  ,  admis.—  li.,  m'apayi- 
diid:  pret.  na:  pas  payidiiren:  pret.  pi- 
nayidiid.  R.,  ^idí'/d.— Id.algoen  una 
eosahueca,  para  que  quepa  más  en 
ellia:  Vid;  A¿e«/ar— Id.  estirando  cín- 
glalo, envoltorio,  ligas,  etc.,  y  también 
templar  inslrumento  de  cuerdaí  Vid. 
Estitar  amarraduras,  etc.    Id.  ó  res- 


ATU< 


55 


.  Aprisa. 
Aprisco  ^ 
Aprisionar. 
AproI>ar' 


Apropiarse. 
Aprovechar, 

se. 
Aproximar^ 

se. 
Aptitud. 
Apto,  a. 
Apüestoi  a, 
Apuntalar. 

Apuntar 


Apuftalar. 
Apufiar 


iññiv'.'Vid.  AstFingiri^lá.  6  apiñar: 
Vid.  Aprnarl -^Id.  ó  estrujar:  Vid.  Es- 
/ríi/flr;'^Id.  ó  afligir:  Vid.  Acongojar. 

Su  macalu. — R.,  ctSw. 

Vajay  nu  viñiay .  ^  >  s  •  * ; 

Vid.  Encadenar  6  pimer,  etc. 

ó  calificar  de  buena  ana  cosa.  Manga- 
prueba:  pvei  ñang:  pns.  apruebaan: 
pret  inúpruebaan :^lt  mapacamia: 
ptet  ría:  pas.  ipacamía^  pret.  pinaca- 
mia.  -  R.,  jDí'a.-i-^Id.  ó  asentir  á  la  pe- 
ticióh  de  uno:  Vid,  Asentir. 

Vid.  ApodeMrse.  ' 

Mamia:  pret.  na:\  pas:  ipaihia:  pret. 
pmamiá,-^R^,  pía. 

Vid,  Acercar,  se.  ^  ' 

Capachinmu.—^R,  anmu.  , 

Machinmu^-^R.,  anmu. 

Vid.  Hermoso. 

Manulac:  pret.  na  pas.  tulaquen:  pret. 
tinulac.~E..y  tulac.  ^^    ? 

al  h\ancxii'*'Mangananeng:  pret.  nang: 
pas.  anan§an:  pret.  manan^a/t.***Ri, 
ananeng.—lV mapanaju:  pret  narras. 
panajujen:  pret  pinanaju.  -  R.,  nq/«. 
^-At)untar  con  el  dedo:  manungdo: 
prét.  na;  pas.  tungdogen:  pret.  íz- 
nungdo.  R.,  tungdo.^-^ld.  en  el  libro: 
maitulás:  pret  naiV  paé.  tulasart.'ppei: 
tinuinsán.^R.y  tulas.-^ld.  ó  señalar: 
mahaffáncqd:  pret.  na;  pas.  tayunca- 
ran:  piiet.  tináyuncaran. — R.ífííiEíi^ün- 
cad.  **Idi  ó  empezar  á  manifestarse 
algo:  íumnao.^  pret.  tuminuao.^-R., 
iuao. -Id.  ó  insinuar:  Vid.  Advertir  6 
avisar. 

Wid.  Acuchillar. 

ó  coger  nna  cosa  cerrando  la  mano,  ó 


56 


Apuñear. 
Apurar 


Apuro 

Aquejar 
Aquel, 


Aquí. 

Aquietar,  se- 
Ara. 
Arador 
Arafla. 


Arafiar. 


Arañazo. 
Arar. 


ARA. 

un  puñado  de  una  coss^.  —  Manguem- 
quem  pret.  na:  pas.  qiiemqueman: 
pret.  chinemqueman.  —  R.,  quem- 
qiiem. 

Manultu:  pret  na  pas.  sultujen:  pret. 
sinultu.—R.,  sultu. 

ó  purificar.— Vid.  L/mpíar— Id.  ó  ave- 
riguar: Vid.  Averiguar. — Id.  ó  acabar, 
una  cosa,  agotándola:  mapataus:  pret. 
na:  psis.  patauseñ:  pret.  pinataus.—R., 
taus.—lá.  ó  molestar:  Vid.  Acongojar. 
—Apurarse  Vid.  Acongojarse. 

ó  aflicción.— Líd/aí.  -  It.  cauaqiiel.-^R., 
vaquel. 

ó  afligir.— Vid.  Acongojar. 

aquelTa,^aquello:  Í/W.  — Aquese,  sa,  so: 
uri  ó  au. — Aqueste,  to,  ta:  nguya. — It. 
aquese;  n/awa.— Aquel:  asm.— Aquel 
hombre:  ni/ too  asiu. 

Día.  Aquí  mismo:  diaya.— Aquí  está: 
too  día. 

Vid.  Apaciguar,  se. 

Id.  ó  batu  nu  altar. 

(gusanillo).  -  Ca£/ao. 

Jajaua  —\á.  grande  que  á  veces  va 
cargada  con  un  zurrón  blanco:  ca- 
camau.—lá.  grande  negra  que  se 
halla  en  las  sementeras:  jajaua  nu 
avang. 

Mangalamu:  pret.  nang  pas.  calamu- 
jen:  pret.  ctiinalamu.—R.,  calamu. — 
Arañarse    niichacalamu:  pret  mini. 

Capangalamü  -  R  ,  calamu. 

Magarado  pret.  na  pas.  aradogen: 
pret.  marado.— R.,  arodo.— Dar  la  úl- 
tima mano  de  arado,  donde  ponen  lo 
que  siembran:  maguiras'  pret.  na: 
pas.  guirasen:  pret.  niguiras.^B.,, 
güiras. 


AKI. 


57 


Arbitro. 
Árbol. 


Arboleda 

Arca. 

Arcabuz. 

Arcadas. 

Arcilla, 

Archivar. 

Arco 


Arder 


Ardid 

Ardor. 
Ardoroso,  a. 
Arduo,  a, 
Arena. 


Arenal. 

Arete. 

Argamasa 

Argolla. 


Argüir. 
Arigue, 


Asa  ca  Juez  á  pinidi  da  mi   maididi- 
ma/i,— Rs.,  pidi  y  diman. 
Cayu, — Cortar    árboles:     maniinguej. 
pret.  na:  pas.  hingjen     pret.   tinun- 
guej. — R.,  tunguej. 
Cacayuan.—R.y  cayu. 
Lacasan. 
Vid.  Escopeta. 
dar.  Vid.  Bascas  (tener.) 
(tierra). — Apja. 
Vid.  Guardar. 

Id. -Arco  iris:   rayañirang^  dicen  en 
Basay.  — En    Ivaná:   angalirang.  — Id. 
de  la  flecha:  ipamana. — R.,  pana, 
en     general.  -  Vid.     Incendiaise.—lá. 
una    cosa    echando    llamas:    umni- 
ñas:  pret.   mini. — Hacerla  arder  así 
caniñasen:  pret.  chinaniñas.  -  R.,  ni- 
ñas.—Id.  candela,  lámpara,  etc.  ma- 
viay  pa  ú  candela^  etc.:  pret.  na. — 
R.,  uiay. 
ó     engaño. — Vid.     Engaño. — Id.      ó 
trampa.  Vid.  Trampa. 
Vid.  Calor. 
Macujat.—R.,  cujat. 
Masadit. — R.,  sadit. 

Anay.—lr  por  ella:  manganay:  pret. 
nang.  -Echarla  en  alguna  parte:  anu- 
yan: pret.  inanayan. 
Canayan.—R ,  anay. 
Juvay. 

Chinyudáamed.—R.,  chyud.— nacerla' 
Vid.  Cal,  amasar,  etc. 
Id.  -Argolla  de  hierro  ó  bejuco  que  po- 
nen á  los  bolos,  isuanes,  etc :  Yidat. 
— Ponerla:  mamidat:  pret.  na:  pas. 
uidatan:  pret.  uinidatan. 
Vid.  Altercar, 
ó  harigue:  Parey. 


58  ARQ. 

Arisco,  a.  Madilao.'—R^dilao.  -  It.  Malachilachao. 
■^  R.,  lachao. 

Arma.  yuju. 

Armarse.        Maivuju:  pret.  /la/.— R ,  vujii. 

Armarlo.         Vid.  Alacena. 

Armonía.  ó  concordia. — Vid.  Concordia.— Esiar 
en  armonía:  Vid.  Acorde. 

Aro.  de  hierro  ó  bejuco  para  barriles,  ba- 

nastas» etc.:  A  Mi/,— Ponerlo:  mamdit: 
pret.  na:  pas.  abditen:  pret.  bindit. 

Aromático,  a.  Masdep  su  angut.—R.,  asdep. 

Arqueado,  a-  Maocui,  mavajucun,  maijuc,  mabjuc,  y 
majucut-^yiá.  el  siguiente  para  saber 
usar  cada  uno  de  estos  términos. 

Arquear  en  general.  -  Mapaocuí/;  pret.  na:  pas. 

paocugen:  pret.  pinaocug. — R.,  ocug. 
— It.  mamajucun:  pret.  na:  pas.  uaju- 
cunen:  pret.  vinajucun.—R.,  vajucun. 
— Arquear  cosas  fáciles  de  hacerlo: 
mañijuc:  pret.  na:  pas.  ijuquen:  pret. 
inijuc.  —  R.,  ijuc— Id.  lo  que  ha  de 
servir  para  anzuelo  ó  cosa  semejante: 
mamjuc:  pret.  nam:  pas.  abjuquen: 
pret.  binjuc.  —  R.,  abjuc.—  lá.  un 
poco  una  cosa:  mangjucut:  pret.  nang: 
pas.  jucuten:  pret.  nijucut.—R.,  ju- 
cut. — Id.  una  cosa  repetidas  veces  ha- 
ciéndola volver  á  su  lugar  cada  vez: 
rfíansudmc:  pret.  nan:  pas.  adsudsu- 
quen:  pret.  dinsudsuc.-^R.,  adsudsuc. 
—  Arquearse  natural  ó  violentamente 
como  caña,  bejuco,  etc.,  volviéndose 
después  á  su  lugar:  madsudsuc  pret. 
na.  Arquearse  en  general:  umu- 
cug.  pret.  minucug. — ^ít.  maivajucun: 
pret.  nai. — Id.  una  cosa  con  dificul- 
tad, como  caña  gruesa,  etc.: /nasanu/: 
pret.  na.— R.,  sanut.—lá.  ó  doblarse 
el  fílo  de  navaja,  plomo,  y  las  ramas 


ARR. 


59 


Arrabal 


Arraigar 


de  árboles  por  mucha  fruta;  mauid: 

pret.  na.— R.,  auíd. 
ó  rancho. — Dequey  á  cavajayan. — R., 

vajay. 
Arracimada    fruta,  como  plátanos,  eic.—Mayaoung 

su  asi.—B^.,  yavung. 
ó  echar  raíces.  -Umyamut:  pret.  min. 

—  R,  yamut — ^^Arraigarse  ó  estable- 
cerse en  un  iugar:  Vid.  Avecindarse. 

Arrancar  de  raíz  árbol,  etc.. — Mamagut  pret. 
na:  pas.  vaguten:  pret.  vinagui.—^R., 
vagut — Id.  cogon,  yerbas,  plumas  de 
aves,  pelo  de  la  cabeza,  etc.:  mamut- 
¿?ü/:  pret.  na:  pas.  butbuten:  pret.  bi- 
niitbut.—R.,  butbut.— Id.  algo  con  pa- 
lanca: manual:  pret.  mina:  pas.  sua- 
fen:  pret.  smuaf.— R,  snaí.— Arrancar 
despegando:  Vid.  Despegar. — Arran- 
car clavos,  etc.:  Vid.  Clavo.— lá.  el 
cogon  de  los  techos:  Vid.  Caerse.  -  Id- 
la  hoja  y  fruta  del  árbol:  Vid.:  Caerse. 

—  Id.  los  pelos  de  la  barba  con  pin- 
zas, y  también  la  yerba  cuando  comen 
la  vaca,  caballo,  cabra,  etc.:  Vid.  Co- 
mer la  vaca,  cabra,  etc.  Id.  tiras  de 
corteza  de  árboles,  plátanos,  etc.  desde 
arriba  hasta  abajo:  mangacaac:  pret. 
nang:  pas.  acaaquen:  pret.  inacaac.  — 
R.,  acaac. 

Taguncad  nu  capichacovót  nu  fao.— R., 
covot 

en  gener&l.—Manarayao:  pret.  na  pas. 
rarayaoen.  pret.  rinarayao.—R.,  ra- 
yao.—lá.  tapias.  -  Manloyo:  pret.  nan: 
pas.  loyojen  pret.  niloyo. — R.,  layo. — 
It.  manleday  ó  manludoy:  pret  nan: 
pas.  aldayen  ó  aldoyen  pret.  nilday 
ó  n/7rfo¿/.  — Rs.,  alday  y  aldoy.  Estar 
arrasadas  ó  caerse:  maloyo,  y  malday: 


Arras. 


Arrasar 


'60 


▲nrasoar,  se 
Arrastrar 


Arrear. 
Arrebañar. 

Arrebatar. 
Arrebujar. 


Arreciar 


Arrecife. 
Arredrar,  se. 
Arreglar. 


ARR. 

pret.  na:  ó  mina. — Arrasar  techos: 
mangava:  pret.  nang:  pas.  cava  jen: 
pret.  chinava.—  R.,  cava.—  It.  manlasa: 
pret.  nan:  pas.  lasajen:  pret.  nilasa. — 
R.,  lasa. — Estar  arrasados  ó  caerse: 
macava  y  malasa:  pret.  na. 
Vid.  Rascar,  se. 

palo,  carreta,  etc  . — Mangurugiid:  prét. 
nang:  pas.  guniguren:  pret.  niguru- 
giid. — R.,    gurugud.—  li.   mandamos. 
pret.  nan:  pas.  dainosen:  pret.  nidai- 
nos. — R.,  dainos. — Id.  por  mar  made- 
ros, etc.  mannunuy:  pret.  nan:  pas. 
nuniiyen:  pret.  ninunuy.—R.,  nunuij. 
—Id.  embarcación:  Vid.  Embarcación. 
— Id.  la  corriente  de  mar  ó  de  río  al- 
gún objeto:  manliud:  pret.  nan:  pas. 
iliiid  pret.   niliud.—R.,  liud. — Arras- 
trarse por  el  suelo:  umdinas:  pret.  min. 
R.,  dinas— \á.  id.  las  culebras,  yerbas, 
etc.:  rumangan:  pret.  ruminangan.  — 
R.,  rangan. — El  pecado  te  arrastrará 
al  infíerno:  netneten  na  imo  nii  gatos 
du  infierno.    R.,  netnet. 
Y'iá.  Prisa. 

Mandad  su  rajarajan:  pret.  nan:  pas. 
duren:    pret.    nidiid.~K.,    diid. 
Vid.  Rapiñar. 

Mangosocoso-  pret.  nang  pas.  cosocoso- 
gen:  pret.  nicosocoso. — R.,  coso. — 
Arrebujarse  Vid.  Abrigarse. 
el  viento:  Mipayii  ú  salaiisau:  pret. 
m/n/.— R.,  ay it. —Id.  dolor:  mipaiñen: 
pret.  /níH/. — R  ,  iñen. 
Lait. 

Vid.  Amedrentar,  se. 
Mapacapia:  pret.   ncr  pas.   pacapiagerí 
prei.  pinacapia.  f{.,—pia     Id.  ú  orde- 
nar: Vid.  Ordenar. 


ARR. 


61 


Arrellanarse  Vid.  Sentarse. 

Arremangar  saya  ó  vestido,  etc.  Mamadenden:  pret: 
na:  pas.  uadendenen:  pret.  uinadenden. 
— R.,  vadenden.  -  li.  mangjenjen:  pret. 
nang:  pas.  jenjenen:  pret  nijenj en. — 
R.,/enJen. — It.  manguesques  6  mang- 
jesjes:  pret.  nang:  pas.  quesquesen  ó 
jesjesen  pvet  chinesques,  ó  nijesjes. — 
Rs.,  quesques  y  jesjes. — Id.  ó  levantar 
por  completo  saya  ó  vestido:  mamaui: 
pret.  na:  pas.  vaulen  pret.  vinaul, — 
R,  yau/.— Arremangarse,  ó  estar  arre 
mangada  una  cosa:  mavadenden,  ma- 
jenjeny  maquesques,  niajesjes  y  ma- 
vauh  pret.  na. 
Vid.  Acometer. 
Vid.  Amontonarse  ó  Acumularse. 


Arremeter 

Arremoli- 
narse. 

Arrendar. 

Arrepenti- 
miento. 

Arrepentirse 


Arrestar. 
Arriar 


Arriba. 


Vid.  Alquilar. 

Capanejsej  y  cauaqueli—Yis.,  sejsej  y 
vaquel.. 

Manejsej.  pret.  na  pas.  ipanejsej:  pret. 
pinanejsej.  R.,  sejsej.— U.  mauaquel: 
pret.  na:  pas.  ichauaquel:  pret.  china- 
vaquel. — R.,  uaquel.—U.  iñinen:  pret. 
iní. — R.,  iñen. 

Vid.  Apmíona/*.— Arrestarse.  Vid.  Atre- 
verse. 

la  vela.— Mapasapas:  pret.  na":  pas.  pa- 
sapasen:  pret.  pinasapas.  —R.,  pasa- 
pas.— Id.  la  bandera  ó  cosa  igual: 
mangulut:  pret.  na  pas.  ululan:  pret. 
imilutan.  R.,  í//í/í. — II.  manguyus: 
pret.  nang:  pas.  uyusan.  —  R,  uyus. 

Du  tojos,  y  du  ata.  -Hacia  la  parte  de 
arriba:  du  calacdang  y  du  iñatu.— 
Rs  ,  lacdany  y  atu. — Llevar  una  cosa 
hacia  la  parte  de  arriba  de  un  lugar: 
manlacdang  pret.  na/j  pas,  ilacdang : 


62 


Arribar 

Arriesgarse. 
Arrimar,  se, 


Arrinconar. 


Arrodear. 
Arrodillarse 


Arrogante. 
Arrogarse 
Arrojar 


ARR. 

pret.  inüacdang. — Ir  hacia  la  parte  de 
arriba  de  un  lugar:  liimacdang:  pret. 
lutninacdang. 

á  un  lugar.  -  Vid.  Aportar.—  Volver  de 
arribada:.  Vid.  Regresar. 

Vid.  Atreverse. 

ó  acercar,  se.  — Vid.  Acercar,  se.  -Id.  ó 
apoyar,  se.  Vid.  Apoyar,  se.  — Id  una 
cosa  á  la  pared:  mapasqued:  pret.  na: 
pas.  pasqueren.  pret.  pinasqued.—B. , 
asqued.— Arrimarse  á  id.:  mipasqued: 
pret.  mini.  -  Arrimar  una  cosa  á  otra, 
ó  hacer  que  se  toquen  juntándolas, 
y  arrimarse  dos  cosas  juntándose: 
Vid.  Tocar. 

Vid.  Arrimará  la  pared  -  I-d.  ó  reducir 
á  uno  á  estrechos  límites:  Vid.  Aco- 
rralar 

Vid   Rodear. 

Dumugód  pret.  duminugad.—ü.,  du- 
god.—lá.  con  los  brazos  en  cruz.-  Du- 
mogod  á  maidedpa:  pret.  nai  -  R., 
apda.  — Hacer  arrodillar:  mapadugod: 
pret.  na:  pas.  padugoren:  pret.-  pina- 
dugod. 

Malotolot  y  mapanis. -Rs.,  lotolot  y 
pañis. 

la  facultad  ó  jurisdicción  de  otro:  Vid. 
Usurpar,  etc. 

en  general.— il/azpü/a;  pret  na  pas. 
ipuja:  pret.  pinuJa.—R.,  pitja.—lá,  6 
echar  de  sí  una  cosa:  mapasalaii: 
pret  na:  pas.  pasalaiten:  prei.  pinasa- 
lait,  -  R.,  salait.  -li  mapauacdit:  pret. 
na:  pas.  pauacditen:  pret.  pinauacdit. 
R.,  uacdíY. -Arrojar  una  cosa  hacia 
arriba:  mapatudem:  pret.  na:  pas. 
patudmen:  pret.  pinatudem. — R.,  tu- 
dem.  —  ld.  una  cosa  del  borde  ú  ori- 


ARK. 


63 


Arrojo 
Arrollar 


Arromadi- 
zarse. 
Arropar,  se. 
Arrope 

Arrostrar. 

Arroyo. 
Arroz. 


lia  de  banco,  mesa,  etc.:  mamitdas: 
pret.  na  pas.  iñtdasen:  pret.  vinitdas. 
— R.,  vitdas.-  Estar  así  tirada  ó  arro- 
jada: mavitdas.  pret.  na.  Id.  á  uno 
de  casa,  silla,  etc.:  mandin:  pret.  na: 
pas.  asd/nen:  pret.  Sí/ídi/i.—R.,  asdin. 
—  Id.  el  mar  algo  á  tierra:  madindin: 
pret.  na.  R.,  dindin. —  ll  macayauat: 
pret.  na. — R.,  yavat.—\\..  madajdaj: 
pret. /la. — R.,  rfo/dq/.  -  Id.  lo  que  se 
tiene  en  la  boca:  mangjiia:  pret.  nang: 
pas.  ijiia:  pret.  nz/ua.— R.,yua. -Id.  el 
agua  de  la  jarra,  etc.:  manda:  pret. 
nan:  pas.  addugen:  pret.  niddu. — R., 
adcÍM.— Arrojar  á  uno  de  un  sitio:  Vid. 
Caerse.  -  Tirarse  ó  arrojarse  de  un  lu- 
gar: maidiogtos:  pret. /lai.— R.,  agtos. — 
Arrojarse  contra  uno:  Vid.  Acometer. 

ó  atrevimiento.— Capaca/i/í.—R.,  anit. 

estampas,  petate,  ropa,  etc.  -  Mangjoon: 
pret.  nang:  pas.  joonen:  pret.  nijoon. 
— R.,  yoon.— Id.  ó  enrollar:  Vid.  En- 
rollar.— Id.  ó  llevar  rodando  algo  el 
agua:  Vid.  Lleuar  algo  la  avenida. — 
Id.  ó  desbaratar  al  enemigo:  Vid. 
Ganar. 

Mangujey:  pret.  na:  ó  /n/na.— R., 
ngujey. 

Vid.  Abrigarse. 

ó  zumo  de  la  caña-azúcar  bien  cocido. 
—Pulut 

Macangdet  á  mandidiu:  pret.  na. — Rs., 
angdet  y  didiu. 

Vid.  Río. 

Paray, — Recogerlo  en  la  sementera: 
manyani:  pret.  nan:  pas.  yanien:  pret. 
n/z/an/.— R.,  yani. — Arroz  con  cascara 
mezclado  con  limpio,  ó  sean  granzas: 
yata. 


64 
Arruga 


Arrugar. 


Arruinar. 
Arrullar 


Artejo. 
Arteria 
,  Artesa. 
Articular 


Articulo. 

Artifice. 

Asa. 


ASA. 

Caparayan.     R.,  paraij. 

de  papel,  pergamino,  etc.*- Cosocoso. 
— Id.  de  la  piel  de  los  viejos:  aijes.  - 
Id.  que  queda  en  el  cuerpo  por  haber 
estado  echado,  etc.,  abii. 

papel,  pergamino,  etc.  Mangosocoso: 
prei.  nang  pas.  cosocosogeniprei.chi- 
nosocoso  R.,  coso.— Arrugarse  papel 
etc.:  macosocoso:  pret.  na.  Id.  la  cara 
de  los  viejos:  iimaijes:  pret.  minayes  — 
R.,  ayes.— Michay ayes  daña  ñ  pisñi  na: 
ya  tiene  arrugada  la  cara. — Id.  ropa 
ó  papel. /íiic/iaya/zc/iesgí/es; pret.  mini. 
— R.,  valichesques.—lá.  las  hojas  de 
los  árboles:  maisadiyiungung:  pret. 
na/.— R.,  sadiyiungiing.— Id.  las  se- 
millas: cumbei:  pret.,  cuminhef.—R., 
acbet. 

Vid.  Arrasar 

ó  enamorar.  Vid  Galantear.— lá.  al 
niño  adormeciéndole.  Vid.  Ador 
mecer,  etc. 

Cavungjiian  -  R.,  vungjii. 

ó  vena.  — Uyat. 

Jauíang 

ó  pronunciar  las  palabras  con  claridad. 
Mangununiing  su  maliac:  pret.  nang. 
pas.  nnunungan:  pret.  inununungan 
R.,  ununiing. 

Ainguej. — Id.  de  los  dedos:  Vid.  Artejo. 

Nil  minamarin  sia  —R.,  parin. 

de  cualquier  cosa. — Pamundanan.—R.. 
pandan. — Id.  de  pocilio  ó  jicara:  pas/. 
Id.  de  bejuco  para  tinajas,  etc.  y 
también  la  que  se  pone  en  las  narices 
de  la  vaca:  ajuja.  — nacerla:  manga- 
Juja:  pret.  nang:  pas.  ajujan:  pret.  ina- 
jujan.— Desprenderse  el  asa  de  po- 
cilio: mapuis:   pret.  na.— R.,  puis.— 


ASE. 


65 


Asadura. 
Asaetear. 

Asalariar 
Asaltar. 


Asalto. 
Asar. 


Ascendiente. 
Asco. 


Ascua. 
Aseado,  a. 

Asear,  se. 
Asechanza 

Asegurar, 
Asemejarse. 


Asentaderas 
Asentar 


Desprenderla:  mamáis:  piel,  na:  pas. 
puisen:  pret.  piniiis. 
Uneuned  nu  viñiay.—R.,  uiay. 
Mamaria:  pret.  na    pas  panaan    pret. 
piríanaan—K,  pana. 
Vid.  Jornal,  darlo. 

en  guerra.  Mandiing:  pret  na:  pas.  as- 
dunguen:  pret  siadung.—  R.,  asdiing. 
— la.  6  sobrevenir  una  cosa  dé  re- 
pente: Vid.  Sobrevenir. 
Casdung.—R.,  asdung. 
Mamaso    pret.  na:  pas.  pasogen:  pret. 
pinaso.-R.,  paso.  — Id.  en  un   hoyo 
abierto  en  tierra  uvi,  camote:  después 
de  bien  calentado  dicho  hoyo  y  qui- 
tado el  fuego,  poner  el  uvi,  etc.  y  cu- 
brirlo con  tierra:  manucol:  pret.  na: 
pas.  sucolan:prei.simicolan.--R,  siicol. 
Vid.  Alcurnia. 

tenerlo,  ó   dar  asco  cualquier   cosa. 
mangbaba:  pret.  nang:  pas.  ichababa: 
pret.  chinababa.—R.,  baba. 
ó  brasa. — Inmaya. 

Manamunamu,  y  marajos.  -  Rs.,  namii 
y  rajos. 

Vic?.  Adornar,  se. 

Cautap  á  maparajet  da  /oro.— Ponerla. • 
Vid.  Dañar. 
Vid.  Afianzar— \á    afirmando:   maca- 
vata:  pret.  na. — R.,  imta.—\á.  ó  apri- 
sionar: Vid.  Encadenaré  poner,  etc. 
Machalit:  pret.  na.     R.,  álit. — Casi  ase- 
mejarse una  cosa  á  otra:  machitbin. 
pret.  na.— R.,  atbin.  -  Vid.  Igualar. 
ó  nalgas.  Vid.  Anca,  nalga. 
ó  poner  á  uno  en  un  asiento.  Mapa- 
disna:  pret.  na:  pas.  padisnagen:  pret. 
pinadisna.—R.,  disna.—lá.   en  el  li- 
bro. Vid.  Apuntar,  etc. 

9 


66 
Asentir 


Aseo. 

Aserrar. 

Asesinar. 

Asesino. 
Asfl^ar,  se. 
Asi, 


Asiento. 
Asignar 


Asilo. 
Asidero. 
Asir.  se. 

Asistir 

Asmático,  a. 
Asociarse. 

Asolar. 


ASO. 

á  la  opinión  de  otro.  Vid.  Adherirse,  etc. 
— Id.  á  la  petición  de  uno:  manuneng: 
pret.  na:  pas.  ituneng:  pret.  tinuneng 
— R.,  tuneng—li.  mactu:  pret.  na;  pas. 
ichaciu:  pret.  chinactu—R.,  actii.  It. 
piagen:  pret.  pinia. — R ,  pia. 

Canamunamu,  y  carajos.    Rs.  namu 
V  rajos. 

Mangalagal:  pret.  na;  pas.  galagalen: 
pret.  giiinalagal. — R.,  galagal. 

Mandiman  su  tao:  pret.  na:  pas.  dima- 
nen: pret.  nidiman.—ñ.,  diman. 

Nu  mandiman  su  tao.— R,  diman. 

Vid.  Ahogar^  se. 

en  la  semejanza:  Acma  sao. — No  lo  ha- 
gas así:  cuanen  mo  aua  sao.— Hazlo 
como  éste:  cacmagen  mo  su  nguya.  - 
Déjalo  así:  cuanay  napa.  -  Así  como: 
acma  su...— Así  es:  yaoen.—li.  nuged; 
poco  usado  es  este  término,  y  usan  con 
más  frecuencia  la  palabra  oon. — Así 
es:  maiñuja  aua:  es  decir:  ni  más  ni 
menos;  así  es.— R.,  nu/a.— Siendo  así, 
ó  si  es  así:  á  nu  nauri. 

Disnaan.—R.,  disna. 

á  uno  á  una  parte. — Vid.  Enviar.  -  Id. 
algo  para  alguna  cosa,  como  pensión 
á  una  persona,  dinero  para  algo,  etc.: 
Vid.  Designar. 

Pachaguman.  —  ñ.,  agum. 

Vid.  Agarradero. 

Vid.    Agarrar,  se.— Id.   ó  coger:   Vid. 

Coger, 
ó    concurrir;   Vid.    Concurrir.  -Id.    ó 
ayudar:  Vid.  Ayudar. 

Maiseset — R.,  seset. 

Vid.  Compañía  (formar). — Id.  ó  jun- 
tarse: Vid.  Juntarse. 

Vid.  Arrasar. 


Asolear. 


Asomar 


Asombrar,  se. 

Asombro. 

Asomó 

Asosegar,  se. 

Aspa. 

Aspar. 

Aspavientos 

Aspecto. 
Áspero,  a. 


Aspersión. 
Aspirar. 

Asqueroso,  a. 

Asta 


Astilla. 
Astillero. 
A  stringir. 

Astro. 


AST.  67 

Manacay  6  inanracay:  pret.  na:  pas. 
racayan:  pret.  rinacayan.—R.,  racay. 
— Mandar  poner  al  sol:  maparacay: 
pret.  na:  pas.  paracayen:  pret.  pina- 
racay. 

6  aparecer  una  cosa  en  el  horizonte. — 
Sumamurang:  pret.  suminamurang. 
— R.,  sami/ra/í^.— Asomarse  á  la  ven- 
tana, balcón,  etc.:  tiimiñi:  pret  tuiJtU 
niñi—K,  tiñi. 

Wá.  Maravillar^  se. 

Capichacnin. —  R.,  acnin. 

óseñal.  — Vid.  .Se/ía/. — Id.  ó  sospecha: 
Vid.  Sospecha. 

Vid.  Apaciguarse. 

Pamitipitan. — R.,  pitipit 

Mamitipit:  pret.  na.  pas.  pitipiten:  pret. 
pinitipit^R.,  pitipit 

hacer.— Mapavuya  su  capichacnin  na: 
pret.  na.*  elé..^Rs.,  yiiz/a  y  acnin. 

Catitiban. — R.,  tidib. 

Mapayas. -R.,  payas.— Hcer  una  cosa 
áspera:  mamayas  pret.  na:  pas.  pa- 
yasan:  prei.  pinayasan. — Id.  ó  rigu- 
roso: Vid.  Riguroso. 

Pinasacuy.—R.,  sacuy. 

Vid.  Alentar— Id.  á  grandes  cosas:  Vid. 
Desear. 

ó  sucio.- Marudit.—R.,rudit. — Id,  ó 
que  causa  asco:  mangbaba.  -  R.,  baba. 

ó  palo  en  que  se  pone  la  bandera. — 
Pamanderan.  -  Id.  de  lanza:  pecpecan. 
— R.,  pecpec:  -  It.  cateng tengan.— Asia 
6  cuerno:  Vid.  Cuerno. 

Vaan. — Hacerla:  maivaan:  pret.  nai. 

Payavangan.  —  R.,  auang. 

Mangbeng:  pret.  nang:  .pas.  acbenguen: 
pret.  chinbeng.—R.,  acbeng. 

Vitugen. 


68 

Asti*ólogo,  a. 
Astuto,  a. 

Asueto. 

Asumir. 

Asunto 
Asustadizo,  a 
Asustar,  se. 
Atabal. 
Atacar. 
Atado 


Atajar 


Atajo 

Atalaya. 
Atalayar. 


Atafier. 
Ataque. 


ATA. 

Nil  mangalid  dii  uiiugen. — R.,  alid. 
Nu  masiilib.  á  manguiap.—  \\s.,  siilih 
y  uiap. 

Capijaai.— Tenerlo:  iiujaai:  prel.  mini. 
— R,yaa/. 
Mangjap:  pret.  nang:  pas.  ajapen:  prel. 

inajap  —  R.,  ajap. 
ó  tratado.:  ¡pichacauajeg.—  W  ,  vajey. 

.  Macnicninen.    R.,  acnin. 
Vid.  Maravillar,  se. 
Dequey  á  ladivang. 
Vid.  Acometer. 

de  leña.,  etc.  -  Abtec. — Hacerlo  mam- 
tec:  pret.  nam:  pas.  abtequen:  prel. 
¿)//i/ec.— Atado  de  tabaco:  hedhed,  ó 
binedbed. 
el  paso  de  uno.— Mamalai:  pret.  na; 
pas,  valaten:  pret.  vinalat.  R.,  ¿;a/a/. 
ualaten  ú  chirín:  atajar  ó  cortar  la 
palabra  deUque  habla.— Id.  el  fuego 
en  las  quemas:  Vid.  Apagar.— lá.  el 
agua  det  río,  ó  ser  detenido  por  algún 
temporal:  mamnet  pret.  nam;  pas. 
apneian:  pret.  pinnetan.  R  ,  ap/ie/. — 
Chinapneian  sira  ú  ¡sabtang  nu  capa- 
ñi&oaya:  los  de  Sabtang  atajados  ó 
detenidos  en  su  Isla  por  éste,  mal 
tiempo. 

de  camino.— Machasng lien  á  rarajan. 
— R.,  asngiien. 

Paitalamaran.—ñ.,  talamad. 

Mitalamad:  pret.  mini:  pas.  talamaren: 
pret.  tinalamad.—K,  talamad.— li. 
mitayayan:  pret.  mini:  pas.  tay ayu- 
nan: pret.  tinayayanan.—l\.,  iayayan, 
-Id.  ó  espiar  las  acciones  de  uno: 
Vid.  Afisbar. 

Vid.  Concernir. 

Capanbat.—K,  asbat 


ATE. 


69 


Atar. 


Atarantar. 


Atarearse. 

Atarraya 
Atascar,  se, 


Ataúd, 
ataviar,  se. 
A  t  e  m  o  r  i 

zar,  se. 
Atenazar. 

Atención. 
Atender. 


Atenerse. 
Atentar. 


Vid.  Amarrar. — Id.  cosas  como  lefia, 
ele.  para  cargarlas    haciendo  atados: 
mamiec:    prel.   nam.    pas    abtequen 
pret.  bintec. — R.,  abtec. 

Mapaichauao:  prel.  na  pas.  paicha- 
uaoen  pret.  pinaichauao. — R. , aiiao. — 
II.  Mapaichagal:  pret.  na:  pas.  paicha- 
galen:  pret.  pinaichagal.—R.,  agal. — 
Atarantarse:  michaiiao  y  michagal: 
pret.  mini. 

Maitrabajo  su  mangjanas:  pret.  nai., 
etc.,  etc, — R.,  ¡anas. 

Sajaqueb. 

ú  obstruir,  se. — Vid.  Obstruir,  se. — 
Atascar  una  cosa  en  el  lodo:  manle- 
dep  du  Juta:  pret.  nan:  pas.  aldepen: 
pret.  nildep.  R  ,  aldep.—U.  manajep 
dujuia:  pret.  na:  pas.  tajpen:  pret.  ti- 
naJep.~K.,  fq/ep —Atascarse:  maldep 
du   juta:   prel.   na.~lt.    matajep  du 

Juta:  pret.  na. 

Cajón  nu  nadiman. — R.,  diman. 

Vid.  Adornar,  se' 

Vid  Amedrentar,  se. 

Manupit:  pret.  na:  pas.  supiten:  pret. 
sinupit. — R.,  supit. 

Capangamilin.—R.,  amilin. 

á  lo  que  se  dice.— Man^amí/zn;  pret. 
nang:  pas.  amiiiñen:  pret.  inamilin.  — 
R.,  amilin.—  Id.  ú  oir.  Vid  Oir. — Id.  ó 
tener  cuidado:  manidib:  pret.  na:  pas. 
tiban:  pret.  tiniban—R.,  tidib. 

Vid.  Adherirse. 

contra  alguno. — Maguey  á  mamarinsu 
níarajet  du  tao:  pret.  na: — Rs.,  aquey 
y  parin.  Id.  ó  palpar  y  reconocer 
por  el  tacto  lo  que  no  se  vé.^Vid, 
Tentar. 


70 

Atento,  a 
Atenuar. 
Aterrar,  se. 
Atesorar. 
Atestar. 


Atestiguar. 


Atezado,  a. 
Atildar. 

Atinar. 

Atisbar. 

Atizar 


Atole 


ATO. 

ócorlés.  —  Vid.  Cortés. 

ódisihínuiralguna  cosa.  -Vid.  Achicar. 

Vid.  Amedrentar,  se 

Maipulacsu  racuj:  pret.  na/  —  R.,  piilac. 

ó  henchir  alguna  cosa  hueca  apre- 
tando lo  qué  se  mete  en  ella.— Ma/io- 
disín:  pret.  na:  pas.  radisinen:  pret. 
rinadisin.  R.,  radisin. — It.  mamised: 
pret.  na:  pas.  pisden:  pret.  pinised.  — 
R.,  pised:  —Atestar  un  hoyo  ó  pozo  con 
tierra  ó  brozas:  Vid.  Cegar,  etc.— Id.  ó 
testificar:  Vid.  el  siguiente. 

Maitestigo:  pret.  /?a/.  -  R.,  testigo.  -  \[. 
macaidamdam:  pret.  /?a.  — R.,  idam- 
dam. 

Mauajeng.-^R.  uajeng. 

ó  censurar.  -Vid.  Censurar. — Atildar, 
se,  ó  adornar,  se:— Vid.  Adornar,  se 

Vid.  Acertar. 

Vid.  Acechar. 

el  fuego  haciéndolo  nuevo  ó  dándole 
más  fuerza  por  estar  amortiguado  — 
Mangatung:  pret.  nang:  pas.  atungiien: 
pret.  inatung.  R.,  atnng.  —  lá.,  id. 
añadiéndole  más  combustible  man- 
ijungnb:  pret.  nan:  pas.  yungban- 
pret.  niyungban.—fi.,  yiingub — Id. 
el  fuego  haciéndolo  mayor  ma- 
pangiet:  pret.  na:  pas.  pangieten:  pret. 
pinangiet.  -  R.,  ay  it.— Id.  i  a  llama  de 
un  quinqué,  etc.:  mapaniñas  pret.  na: 
pas.  paniñasen:  pret.  pinaniñas.-W., 
niñas. -ló.  paliza:  Vid  Apalear!- lá. 
bofetón:  Vid.  Bofetada,  dar. — Id  pun- 
tapié: Vid.  Puntapié,  dar. 

Inavusang.  —Hacerlo:     mangavusang 
pret.  nang:    pas.    auusanguen:   pret. 
inavusang  -  R.,  avusang.—\t  mang- 
yuguiug:  pret.  nang:  pas,  yuguiuguen: 


Atolón- 
drar,  se. 

Atollar,  se. 

At  onte  - 
oer,  se. 

Atontar,  se. 

Atormentar. 


Atosigar,  se. 
Atracar, 


Atraer 


A{t  r  a  g  a  n 

tarse. 
Atrancar 


Atrás. 


ATR.  71 

pret.  niyuguiug.~R,  yuguiíig.^li- 
¡nangajiigug  pret.  nang:  pas.  ajugir 
guen:  pret.  inajugug.—K,  ajugug. — 
Atole  muy  espeso,  mezcla  de  camote 
//  sudi:  amay. 
Vid.  Atarantar,  se. 

Vid.  Atascar,  se. 


Vid  Atarantar,  se. 

Vid,  Aco/ip'q/a/'.— Atormentarse:  mapa^ 
lidiat  su  inaoan  na:  pret.  na:  pas.  pa- 
lidiaten:  pret.  pinalídiat.—Rs.,  lidiat 
y  aoa. 

Vid.  Emponzañar,  se. 

una  embarcación  á  tierra. — Mañied: 
pret.  na  pas.  chieren:  pret.  cfiinied.— 
R.,  c/í zed.— Mandar  atracar:  mapa- 
chied:  prel.  na:  pas.  pachieren:  pret. 
pinachied.    Id.    una  embarcación    á 

.otra  Vid.  Acerca/*. -  Atracarse:  Vid. 
Apiparse. 

con  halagos  á  animales.— Ma/igyaz/a. 
pret.  nang  pas.  Jayajen:  pret.  nijaya. 
~R.,jaya.—ld.  á  hombres  con  razo- 
nes, halagos,  etc:  mapaqueaquey: 
pret.  na:  pas.  paqueaqueyen:  preí. 
pinaqueaquey.'-Ú.y  aquey -li.  manga- 

Juajuc:  pret.  nang:  pas.  ajuajuquen: 
pret.  inaJuq/uc.—R  ,  ajuajuc.  — Tam- 
bién se  puede  usar  del  mangjaya,  etc. 

Vid.  Atravesarse  la  espina,  etc. 

la  puerta,  ventana, etc.— Mama/af:  pret. 
na:  pas.  valaten:  pret.  uinalat.—Y{., 
ualat.  It.  manajtaj:  pret.  na  pas.  /ay- 
/o/an:  pret.  tinajtajan.  K,  tajtaj. ' 

Du  dichod.  ~  Andar  hacia   atrás  como 


72 


ATR. 


Atrasarse 
Atravesar 


el    cangrejo     mipaiso:   pret.    mini. 
R.,  iso. 
ó  quedarse  airas— Maimiidi:  prel.   na 

-   R.,  naiidi. 
algo  en  medio  de  alguna   cosa  —Ma- 
paibatbat  ó  mamatbat:  pret,  na:  pas. 
paibatbaten,     ó    batbaten:    pret.    p/- 
naibatbaf,  6  binatbat. — R.,  batbat.—U. 
mapauatday    pret.  na.-  pas.  pavatda 
yen:  pret.  pinaimtday. — R.,  vatday. — 
Atravesarse  algo,  etc.:  maibatbat:  pret! 
na/.  -  It,  maiuatday:  pret.  na/— Atra 
vesar  camino:  mamatas  dii  asa  ca  ra- 
rajan:  pret.  na:  pas.  tmtasen:  pret.  ¿>/- 
naías.— R.,  imtas. — Id.  ó  terciar  una 
cosa  al  pecho:  maisadin    pret.  nai.  — 
R.,  sarfin.— Hacerlo  á  oiro:  manadin: 
pret.  na   pas.  sadiñen:  pret.  sinadin. 
—Atravesar  una    cosa  con    barrena: 
Vid.  Barrenar. — Id.  algo  con  clavo,  ó 
á  alguno  con  lanza,  etc :  Vid.  Traspa- 
sar.— Id.  río,  canal,  etc.:  nmiabutang, 
ó  mamtang,  ó  umtang:  pret.  nai,  nam 
ó  nim:  pas.  abtanguen:  pret.  bintang. 
— R.,  abtang  — ^ Atravesarse  la  espina, 
etc.,  en  la  faringe:  catujangañ:  pret. 
chinatujangan.—R.,  titjang. 

Macanit  pret.  na  pas.  canitan  pret. 
chinanitan. — R..  anit. — No  atreverse 
por  miedo:  majumis  aua'  pret.  na.— 
K^Juuus.— No  atreverse  por  respeto 
ó  temor  reverencial:  macanit  aua: 
pret.  na. 
Atrevido,  a.  Nu  macanit. — R.,  an¿7.  — Id.  ó  inso- 
lente: Vid.  Insolente. 

Capacanii.—R ,  anit. 

la  culpa  á  otro.— Maparadin:  pret  na: 
pas  paradiñan:  pret*  pinaradiñan.—ñ., 
radin. — It    mapagapu  su    gatos   nu 


Atreverse. 


Atrevimiento 
Atribuir 


AULL. 


n 


Atribular,  se 
Atrición. 

Atril. 
Atrincherar. 


Atronar, 
Atrepellar, 

Atrocidad 
Atroz 


Atufarse. 
Aturdir,  se. 
Atusar. 


Audacia. 
Audáz; 
Auditorio. 
Aullar. 


tao:  pret.  na:  pñSí  payapugen:  preti  pt^ 
nayapu. — It.  mapacugatos,  pre  I  na, 
pas.  pácagatosen:  pret.  pinábúigwtoi. 
—Atribuirse  facultades  ó  jurisdtó- 
ción:— Vid.  Usurpar,  etc. 

Vid.  Acongojar,  se.  ■   >    sf-^ 

Capanejsej.  -It.  cauaquel.  -W.\v'mí- 
quel.  j'-.'íomfi- 

Pasapatan  su  libro.  ~R.  saptífe  --íx      = 

Mamajauuau:  pret.  ná:  pas.  vajauva- 
uan:  pret.  vinajauvau. — R.,  vájauvau. 
"It.  mangongo--prei.nan: país,  ifongú- 
jen:  pret.  niyongo."—^.,  yoñgó>       s  " 

ó  hacer  gran  rmáo.-^ Mapacahbqaeb: 
pret»  na:  pas  pacalebqueben:  pret.  pi- 
nacaiebqueb. ~  Vid.  Alborotar.  m 

pasando  encima  de  oti'o  pisoteándolo. 
— Maníalas:  pret.  nff/i:  pas.  láleamti 
preí.  nilalas.  —  Hi^  talas. 

ó  crueldad.— Ca/oto/oí,  calotod^fcapm^ 
nis.  -  R.,  lotolot,  lotod  y  pañis:      «u^* 

ó  cruel.— ilía/oío/of.^R.,  lotolot. r^-^Ui 
mapanis.  — R.,  pan/s.— Átrozí  6  muy 
grande:  uyud  á  racuj.  ^    r 

Vid.  Enfadarse. 

Vid.  Atarantar,  se. 

con  la  mano  hombre  ó  animales»  en 
todas  direcciones;  ~il/a/níoicrsa  pret 
na  pas.  viviasen:  pret.  viniuias. — R., 
vivias. — Id.  hombre  ó  animales  en 
una  dirección,  como  pasando  la  meno 
por  él  lomo,  etc.:  mangamblud  pret. 
nang.  pas.  amblaran:  pret.  inainblu^ 
ran. — R.,  amblad. 

Vid.  Atrevimiento. 

Vid.  Atrevido. 

Nu  manñguey. — R.,  adñguey. 

Maiñolngol:  pret.  nai:  pas.  ngolngolen- 
pret.  niñolngol.^-ngolngol.. 


f.  :.¡  ?  í  ■>  ■ 


ID 


74 
Ai|iii«iitar.  se 

Aumento. 
Aún. 

Aunar,  se. 
Aunque. 
Aurora. 
Ausentarse. 


Autor,  ra. 

Autoridad. 

Autorlaar. 

Auzilar. 

AuMlio. 

Avalorar. 
Avaricia. 
Avariolar. 
Avaro,  a. 
Avasallar 


Ave. 
Avecindarse 


Avenida 


Avenir. 


Aventajar. 


Aventador 


-Id.  ó  añadir:  Vid. 


AVE. 

.  Vid.  Acrecentar,  se.- 

Añadir. 

Vid.  Añadidura. 

Toopa  diuara  si  Juan:  aún  no  ha  lle- 
gado Juan. 
Vid.  Juntar,  se. 
Ara  nu. 
Vid.  Alborada. 
Si  de  persona.— Machisiay:  prel.  na.  — 

R.,  siay.— Si  de  lugar:  cumaru:  pret. 

cuminaru.-^K,  cara. 
Vid.  Artífice. 

Nu  manyucuyucud.—K,  yucud. 
Vid.  Asentir  á  la  petición  de  uno. — Id. 

ó  aprobar:  Vid.  Aproi^ar. 
óamparar. — Vid.  Amparar.— Id.  ó  ayu- 
dar: Vid.  Ayudar. 
Vid.     Amparo.— lá.    6     ayuda:    Vid. 

Ayuda. 
óavaluar.— Vid.  Tasar. 
Vid.  Ambición. 
Vid.  Ambicionar. 
Vid.  Ambicioso 
ó  someter  á  obediencia. 

pret.  nai  pas.  penpenen:  prel. 

pcn.^R.,  penpen. 
Manumahuc. 
ó  establecerse  en  un  lugar.— Machipa- 

dron:  pret.  na.— Id.  ó  acercarse:  Vid. 

Acercarse 
haber.  -  Miraranum:    pret.    mmi.— R., 

danum. 
Vid.  Apaciguar  desavenidos.-- Avenirse 

mipipipia:  prel.  /n/nz.  -R.,  pia. 
Manyuua:  pret.  nan:  pas.  yuvan:  pret. 

niyuvan. — R.,    yuva,—\\..     manadib: 

pret.  na:  pas.  sadiban:  pret.  sinadiban. 

—  R.,  sadib. 
de  palay. — Büao. 


Mamenpen: 
pinen- 


AYU. 


78 


Aventar. 

Aventura. 

Aventurarse- 
Avergonzar 


Averia. 

Averiarse 

Averiguar. 


Aversión 

Avezar,  se. 
Ávido,  a, 
Avieso,  a. 
Avilantez. 
Avinagra- 
do, a. 
Avinagrarse 
Avisado,  a, 
Avisar. 
Aviso. 
Avispa. 
Avivar,  se. 

»Ay! 

Ayer. 


Ayo,  aya. 

Ayuda. 

Ayudar. 


Maiuacuat:  pret.  nai:  pas.  uacuacan: 
pret.  niuacuacan.    R.,  uacuac. 

Asa  ca  naparín  á  macacnicnini-—^s., 
parín  y  acnin. 

Vid.  Atreverse^ 

á  otro. — Mapasnec:  pret.  na:  pas.  pas- 
nequen:  pret.  pinasnec.  R.,  a$nm. — 
Avergonzarse  masnec:  pret.  mina: 
pas.  ichasnec:  pret.  chinasnec. 

Cararayao.  —  R . ,  rayao.    ' 

Mararayao:  pret.  na  — -R.,  rayao, 

Mapaspaspang:  pret.  na:  pas.  paspas- 
panguen:  pret  pinaspaspang.—^t  as- 
pang.-it  mancascad:  pret.  nan:  pas. 
ascascaren:  pret.  si/icascad.— R ,  asead. 

ú'ojeríza.—Apsoc  ó  i7o/.  -Tenerla  Vid. 
Abominar, 

Vid.  Acostumbrar,  se. 

Nu  manlacam.—B.t  lacam 

Maraget  á  too.— R.,  /n^e/. 

Vid.  Atrevimiento. 

Masilam. — R-,  silaih' 

Sumilam:  pret.  suminilam  — R.,  silam' 

ó  prudente.— Mapscc—R.,  apscc. 

Vid.  Advertir. 

Vid.  Advertencia. 

Tapipi. 

Vid.  Pr/sa,  ¿/arto,  y  darse.  Avivar  el 
fuego:  Vid.  Atizar. 

¡AnanayI-^E\  que  se  queja:  machana- 
nay:  pret.  na. 

Cacuyab. — R.,  cuyab.  Ayer  por  la 
tarde:  camacuyab.  -Ayer  por  la  ma- 
ñana: cacuyab  camavecjas.  — Esta 
misma  tarde:  sictiamacuyab. 

Nu  mangunungdu  mutdej.--R.,  unung. 

Casiduny.'-K.,sidung,-\á  ó  lav«ttvfi:/a. 

Manidung,  ó  sumidung:  pret.  na  ó  su- 


AytUfar. 

Ayuno,  a,  > 
Ayunta 

miento 
4yustar 


76  AZU. 

minidung:  pas.  sidunguen:  pret, sini 
•  d'ii/igf.— R.,  s/dtí/igf.— Ayudarse  unos 
&  otros: maisisidung:  pret.  nai-  -Ayu- 
darse mutuamente  en  las  sementeras: 
mayojo:  pret.  mina-- R,'  gojo;'^-li. 
machijo- pret  na. 

Mayuyunar.   pret.  na:  pas.  ayuyuna- 
íiB/ií  pret.  niyuyunar. — R.,  ayunar. 
óestar  enay  unas.-iVu  dipaangan.-R  ,can 
ó  junta    de    persona. — Cacpejan.    R/, 

acpej. 
ó  unir  dos  extremos  de  cuerda  ó  hilo 
formando  nudo.-  A/apa/7apangr  pret. 
na:  pas.  paüapanguen:  pret.  pinaita 
pang.—R.,  tapang. — Id.  sin  formar 
nudo,  sino  á  modo  de  tejido,  mq/?i- 
líí/u;  pret.  na:  pas.  tiutiuen:  pret. 
tiniutiu.  —  R,,  tiütiu.  Ayustar  una 
cosa  á  o|ra  para  ensancharla:  Vid. 
AJustar  una  cosa,  etc. 

Azada»^  Id. 

Azafate.  Vid.  Cesto. 

Azafrán.  Ja/na.— Tubérculo,  cuyo  jugo  amarillo 

1 1  sirve  para  da  r  color  á  la  comida.. 

Azor,  aíye..—Sagay. 

Azorarse.        Yiá.  Asustarse. 

Azotar.  Mañiplot:  pret.  na;  pas.  iplotan. '  prel. 

iniplotan. — R.,  /p/o/.~Mandar  agiotar: 
mapañiplot:  prei.  na:  pas.  pañiplotan: 
pret. pinañiplótan  —  Azolav  ó  apalear: 
Vid.  Apalear: 

Azote.  Pañiplot.—K,  iplot. 

Azotea,  ó  tmtalán.—lá. 

Azocar.         ;  Id.— También  li/nu/iaa/ias.—  R.,  unos. 

Azuela  délos  batanes.— Caud/  á  pinangayan 

suuasay.—R.,angay. 

A^iWl.  Id.—También: /«niag'a/z7.    R.^fagalit. 

•azuzar-  al  perico.— Mapauísu/s;  pret.  na;  pas. 

pauisümn:  pret.  pinauisuis."B..tUÍsuis. 


mmmmm 


m 


77 


Baba. 
Babear. 

Bacalao 
Bacía, 
Bácfa 
Báculo. 

Bache. 
Bachiller,  ra, 


Badajo. 

Bagazo. 

Baguio.. 

Bahía. 

Bailar. 


Bajada. 

Bajamar. 

Bajaque 


Bajaquillo 
Bajar. 


Ngajay. 

Minangajiay:  prel.  miniñangaJag.—K, 
ngajay. 

Id.     . 

ó  palangana.  —Pavanaoan. — R.,  uanao. 

Vid.  Orinal. 

Saiched. —Usarlo:  manaiched:  pret. 
mma.— Id.  largo  de  viejos.:  tucud. 

jeveng. 

6  parlanchín.  Magulidang,  6  maguel- 
dang.  -  R.,  gulidang. —ll.  matadanga^ 
fang.—R.,  iadangátang. 

Rida  nu  tiniin. 

Pinangusan.  -  R.,  ws. 

A/5/n..-r  Haberlo:  mañin:  pret.  na. 

Sujec: 

Turnada,  pret.  iuminada.—R.,  tada. — 
Id.  los  batanes  á  su  modo,  y  cantando 
al  mismo  tiempo  maganam:  pret  na. 
— R..  ganam. 

Cagtirí.    R,  agtin. 

Malauang. — R..  taiiang. 

de  hombre.— ^afl'W/.— Ponérselo:  ma- 
nagut:  pret.  ná.— Ponerlo  á  otro:  sa- 
giitan:  pret.  sinagulan.—Panla  del 
bajaqúe  que  va  por  delante:  pinadai- 
so/igf.-R.,  daisang—La  de  atrás: 
pinasecsec—  R ,  secsec. 

de  mujer.  -  Vinaca.—R.,  vaca. 

Gumtin:  pret.  giiminiin.~R.,  agiin.— 
Hacer  bajar:  mapagtin:  pret  na:  pas. 
pagtiñen:  pret.  pmogr/rn.— Bajar  cues- 
tas: Vid.  Cuesto.— Id.  á  la  playa  acom- 
pañando á  uno:  Vid.  Playa.— lá.  el 
cuerpo  como  sentándose:  umdisdis: 
pret.  mindisdis.    R.,  disdis.  -  It.  mi- 

pádisdis:  pret.  /n/n/. —Abajaos:  mipa- 
disdis  ca/nu.— Biajár  más  una   cosa 


7a 


Bajel. 
Bajeza. 
Bajo.  a. 


Bajo 
Bajo 
Bala 
Balancearse 


Balano. 
Balanza- 
Balar 

Balate 
Balbucear 


BAL. 

que  está  en  alto:  mapadisdis:  pret  na: 
pas.  padisdisen:  pret.  pinadisdis  —  U. 
mapavudis:  pret.  na:  pas.  pavudisea: 

-  pret.  p/nai;urf/s—R,  í;ü£//s— Bajar  el 
cuerpo  inclinándose:  michalocuy: 
pret  mi/ii,— R.,  locuy. — Id.  la  cabeza: 
umlaung:  pret.  minlaung.—K,  íaang* 
— Id.  ó  disminuirse  una  cosa:  mim' 
dequey:  pret.  mini  -  R.,  dequey.—  Ba- 
jarse las  bragas:  mapajbu  su  salauini: 
pret.  na:  paa.  pajbujen:  pret.  pinajbu. 
— R.,  ajbu. 

Auang. 

Carajet,  6  carauay.—í{s,  rajet  y  rauay, 

Madisdis,  ó  mavudis  Rs.,  disdis  y  VU' 
cf¿s.— La  parte  baja  de  una  cosa,como 
aparador,  etc.!  sairan.  Du  sairan  nu 
aparador:  en  la  parte  baja  del  apa?- 
rador. 

del  mar.— Vid.  AriTec//e. 

ó  debajo  de  una  cosa.^Vid.  Abajo. 

de  fusil.— Vü/w/  nu  paltug. 

engeneral.— Via.  Jliíoi;eí»e."Id.  con  cuer- 
das colgadas  como  en  trapecio:  madu^ 
Judujud:  pret.  mina.— R.,díi/ii(rf.— Ba- 
lancearse la  embarcación  de  por  sí: 
majurís:  pret.  na,— R,  juris.  Id.  id. 
por  el  viento  ú  olas:  madidiadidian: 
pret.  na.  R.,  didian.—\á.  el  borra- 
cho: mapapasiao:  pret.  na.  -  l^.,i)asiao 
—  It.  majajairao  pret.  /la.— R.,  jairao, 

Tutuc  nu  voto.  —  lL  valo. 

Vid.  Pesito  y  Peso. 

el  animal. -MiiTiainaa;  pret.  mini.  R., 
mamaa. 

Vq/at— Hay  muchos  en  Ibujos. 

ó  balbucir.  -Maidojodojo:  pret.  nal- 
R.,  dojo.—\i.  maÜqjolojo:  pret.  nai.  - 
K/Iojo. 


BAN. 


79 


Baldado,  a. 
Balde. 


Baldón. 

Baldosa. 

Balote, 

Balsa. 

Balsamina. 

Bálsamo. 

Baluarte. 

Ballena. 

Ballesta. 

Bambolearse 

Banasta. 

Banoa. 

Banco 

Banda. 
Bandada 

Bandear. 

Bandeja. 

Bandera. 

Bando 

Bandolero. 

Bandullo 

Banquillo. 

Banquete. 

Baftar 


Bafto, 


Nu  dímacalanet.     R.,  lanet. 

Balsa.  -  Dar  de  balde  de  una  cosa:  Vid. 
Agasajar  con  regalos.-  Id.  iud  nurujan. 
— R  ,  turuj.— En  balde:  aravay  caga' 
yaoanna. 

Vid.  Afrenta. 

Iniva  á  yanga.— R,  iva.  > 

árbol. — Vaditi. 

Gaquit. 

Paliac. 

Id. 

Id. 

Rogong. 

Ipamana.—R.f  pana. 

Vid.  Moverse. 

Alai 

Viong. 

6  asiento. — Disnaan.  R.,  disna.—\á. 
de  los  bogadores:  tansan. 

Id.— A  la  otra  banda.  Vid.  Lado. 

de  pájaros,  etc.  Nadpun  á  manuma- 
r^üc,  etc —R,  adpun. 

Vid.  Mover. 

Id. 

Id. 

Cataiiatauag .     R.,tauag. 

Nu  manacanacao.  — R.,  tacao 

de  animal,  ó  sean  las  en  I ra ñas.— VíYuca. 

Dequeg  á  disnan.~R.,  disna. 

Caraiiarauat—  R.,  rauat. 

á  otro. -Monios  pret.  mina 
sen:  pret.  rinios. — R.,  rios. 
marios:  pret.  na.  Rañarse 
cero:  michatitimuy:  pret.  mini.  R., 
timug. — Id.  desnudo  por  completo: 
nidadajuas  á  marios:  pret.  mini. — R., 
dajuas.  Id.  en  lugar  de  mucha  agua: 
minanangoy:  pret.  mini.—R.,  nangoy 

6  lugar  donde  se  hBñá.—Pariosan.  -  R., 


pas.í  no- 
Bañarse: 
al    agua- 


80 


Baraja. 


Barajar. 
Barandilla. 
Barato,  a. 
Barba, 


Barbero. 
Barbioacho. 
Barca. 
Barco. 


Barquero,  a. 
Barra  ó  Ba- 
rreta. 


Barraca. 

Barranco. 

Barrenar. 


Barrendero 
a. 


BAR. 

ríos.  Id.  ó  acción  de  bañarse:  capa- 
ríos.     R.,  ríos. 

Siigal. — ta m bien :  pisusugalan.  —  J ugar 
con  ella:  misiisiigal  pret.  /n/nz  — R., 
sugal. 

Vid.  Mezclar. 

Rejas. 

Majum  is.  --R.,Juin  is. 

parte  debajo  de  la  boca  — Tumid. — 
Pelo  de  la  barba  damitmiten.—Dar 
con  la  mano  debajo  de  la  barba;  ma- 
nacman:  pret  na.  pas.  tacmanen: 
prel.  tinacman. — R.,  tacman. 

Nu  maniy.—^R.,  ríy. 

Panayñan. 

Id. 

Avang.—\á.  pesado:  madejdej  á  auang. 
— R.,  dejdej.—lá.  bajo:  matanap  á 
avang.—R.,  ianap. —  Marcharse  el 
barco  del  puerto:  mamajas:  pret.  na. 
— R.,  vajas.—\{  umdinao:  pret.  min. 
— R.,  d/nao.— Barco  que  está  lejos: 
majaiid  á  auang. — R.,  a/a«d!— ^Ale- 
jarse el  barco:  mipadeldel:  pret.  mini. 

'  -  R.,  deldel.  Vid.  Embarcación. 

Nu  mangagusan.—R ,  agusan 

Id.  —Ponerle  mango  mapasudat:  pret. 
na  pas.  pasudaten:  pret.  pinasudat. 
— R.,  sudat  —Abrir  en  la  tierra  con 
la  barreta  hoyos  de  lado:  manlavuc: 
pret.  nan:  pas.  lavuquen:  pret.  nila- 
vuc. — R.,  /ayuc,— Trabajar  con  ella  en 
la  tierra:  Vid.  Estaca. 

Dequey  á  vajay,  ó  isanan.  -  R.,  isan. 

Ajsung. 

Mamarrena:  pret.  na:  pas.  barrenagen: 
pret.  binarrena.—R.,  barrena.— lá.  ó 
agujerear:  Vid.  Agujerear. 

Nu  maivuyas.~R.y  uuyas. 


BAS, 


81 


Barrer. 

Barrera. 
Barriga. 


Barril. 
Barrio. 
Barro. 


Barros 

Barruntar. 

Bascas 


Base 

Bastante. 

Bastar. 


Bastardear. 
Bastardo,  a. 

Bastidor. 
Bastimento 

Basto,  a. 
Bastón 


Maivuyas'.  pret.  na:  pas.  uuyasen:  pveL 
vinuyas.  -  R.,  ouyas. 

Vid.  Antepecho. 

Vadee.  —  Tenerla  grande:  mauudec: 
pret.  na. — Id.  pequeña: /nac/i(p  su  i;m- 
dec:  pret.  no/— R.,  achip  —Abrirla  con 
navaja:  mamutdaCf  pret.  na  pas.  vut- 
daqüen:  pret.  vinutdac.-  R.,  vutdac.— 
Dar  barrigadas  moviéndose  torpe- 
mente: cumaducadud:  pret.  cumina- 
ducadud,-  R.,  carfud.— Doler  la  ba- 
rriga: maeaimuay:  pret.  na.  —  R., 
imuay. 

Id. 

Deqiiey  á  cavajayan.—l\.,  vajay. 

Juta. — Haberlo:  majuta:  pret.  na. — 
Hundir  á  uno,  y  hundirse  en  el  barro: 
Vid.  Atascar,  se.  -Barro  muy  blando: 
maitipitec  á  juta.    R.,  tipitec. 

ó  granillos  de  la  cara.  -  VutuJ. 

Vid.  Colegir. 

de  vómito,  ó  arqueadas  (tener.)-TÍ7m- 
yanat  áumuta:  pret.  minyanat.—Rs., 
yanat,  yuta. — It.  umiuad  á  umuta. 
pret.  17?//?/.— R.,  iuad.- 

ó  cimiento.  -Vid.  Cimiento. 

Manaub.  - — R,,  anaub. 

Manaub:  pret  /n /na.— R.,  anaub.— U. 
macatungtung:  pret.  na. — R.,  tüng- 
tung. — Basta  ya:  manaub  daña.  -  R., 
anaub.-  It.  pia  daña. 

Miparajet:  pret.  mini. — R.,  rajet. 

Manganac  du  cajasan. — Rs.,  anac  y 
ajas. 

Id. 

ó  matalotaje  para  el  camino. —  Vajun 
du  rarajan. 

Nu  diaujas. — R.,  ujas. 

Vid.  Báculo. 

II 


82 
Basura 


Basurero 

Batalla. 

Batallar. 


Batán 
Batanga. 
Batata. 
Batea. 

Batir 


Baúl. 

Bausán,  na, 
Bautismo. 
Bautizar. 

Bazo. 
Beber. 


BUB. 

Tametamec. — R.,  /amec— Recogerla  de 
un  sitio  para  limpiarlo:  mangaup: 
pret.  nang:  pas.  caiipen  pret.  chinaup. 
R.,  caitp. 

ó  donde  se  echa  la  basura,  eic.—Ipii: 
Jan.    R.,  ptija. 

Capacharap  ó  ciipaiarap.~l\.^  arap.  — 
It.  capairaqiiep.—R.y  raqiiep. 

Macharap  ó  maiarap:  pret.  na  ó  nai.  - 
R.,  arap— li.  mairaquep;  pret.  nai. — 
R.,  raqaep. — Aliarse  para  batallar: 
Vid.  Aliarse^  etc. 

de  nación.     Ivatan. 

Gaqiiit 

Id. 

Batia.—ld.  donde  dan  de  comer  á  los 
cerdos;  javiang. 

ó  arruinar.  -Vid.  Arrasar.— Id.  mover 
ó  revolver  líquido  para  que  se  con- 
dense lo  que  hay  en  él,  ó  liquide  ó 
mezcle;  Vid.  Mover,  etc.— Id.  huevos, 
chocolate,  etc.;  además  de  lo  que  hay 
en  la  palabra  "Mover,  etc  ."  mamatü: 
pret.  na:  pas.  batilen:  pret.  binatiL— 
R.,  batil.—lá.  ó  romper  las  olas  con- 
tra embarcación  ó  roca."  mamca:  pret. 
nam.— R.,  abca.—\á.  id.  contra  una 
persona:  manjupag:  pret.  nang:  pas. 
jupaguen:  pret.  nijupag.—R  Jupag.  - 
Batirse:  Vid.  Batallar. 

Lacasan. 

bobo  ó  simple.— Vid.  Tonto. 

Caparlos.  -  R.,  rios. 

Mantos  pret.  na:  pas.  riosen:  pret.  ri- 
nlos.—R.y  ríos. 

Rldas. 

Uminurn:  pret.  mini  pas.  iniímen:  pret. 
ininum.  R.,  iniím.  -  Dar  de  beber: 
mapainum:  pret.  na:  pas.  painumen: 


DEN. 


83 


Becerro 

Befa, 

Bejuco. 


Beldad. 
Bellaco,  a 
Belleza. 
Bello,  a. 
Bendecir. 

Beneficiar. 

Benignidad 

Benigno,  a. 


pret.  pinainum. — Beber  con  otros: 
machinum:  pret.  ñachi.— E\  lugar 
donde  se  bebe:  pachinuman.  ~^Anii 
guamente  al  primer  trago  de  vino 
llamaban  los  batanes:  miavi  al  se- 
gundo:/q/ap/s:  al  iercer  o:  pana  lien. — 
Ya  no  contaban  más,  porque  caían 
borrachos  á  los  siguientes  tragos.  - 
Dar  vino  en  la  chirreta:  manaoy:  pret 
na:  pas.  taqyen:  pret.  tinaoy. — A  la 
chirreta  llaman  tataoy. 

ó  noviWo.—Dequey  á  vaca. 

Vid.  J5«/'/a.  ^Hacerla:  Vid.  Burlarse. 

Una   clase  de  él.   aoay. -Oirá    clase 
gruesa:  sinausauan     Otra  que  sirve 
para  amarrar  el  carrizo  en  el  techo 
de   las   casas:    barit     Otra  clase  del 
gada:  tibdas.— Eslees  el  que  sirve  para 
castigar.  -  Ir  á  buscar  bejuco:  manan - 
saw  pret.  na:  pas  sausauen    piét  si 
nausau.—R.,    sausaii.  —  Cubierta     en 
cada  nudo  delbejuco-  ajucup.     Lim 
piarlo:  maioloi.  pret.  na:  pas.  ololan, 
pret.   inololan.—^.y  oloL— Un    peda 
cito  de  la  corteza  del  bejuco:  ciiliagay, 
—  Quitarlo:  mang  aliaga  y:  pret.  nang: 
pas.  culiagayen:  pret.  chimiliagay. 

Vid.  Hermosura. 

Yulabulanga  a  tao  abu  su  actuctu. 

Vid.  hermosura. 

Vid.  Hermoso. 

Mamendita-  pret.  na:  pas.  bendifagen: 
pret.  binendita. — R  ,  bendita. 

Mapacapia:  pret.  na:  pas.  pacapiagen: 
pret.  pinacapia.  -  R.,  pia. 

Catanoy. — R.Janoy.     Id. ó  compasión; 
casisien.  —  R.,  asi. 

Vid.  Afable     Id.  ó  compasivo:  masi 
sieñ.~-R.,  asi. 


84 
Berenjena. 

Benuejo,  a, 

Berrear. 

Besar. 


Beso. 

Bestia. 

Betel. 


Biblia. 

Bicho. 

Bien. 

Bienaventu- 
rado. 

Bien  criado, 

Bien  emplea- 
do 

Bienhablado 

Bienhechor, 
a. 

BienvoDldo. 
a. 

Bienes 

Bienio. 

B' gomia. 

Big^ote. 
Bilao 

Billete 
Bisabuelo,  a. 
Bisofio.  a, 
Bizarría, 


BIZ. 

silvestre,  Vo/osa.  -  La  buena  ó  ver 
dadéra:  uyud  a  uaJosQ. 

ó  encarnado.    Mauaya.     R.,  oaya 

Vid.  Balar. 

Manga rec:  pret  nang:  pas.  adcan.  prel. 
inadcan  R.,  arec. — Besarse  mutua- 
mente: maiarec:  pret.  nai. 

Capangarec     R.,  arec. 

Viñiay: 

Samuj.  -Donde  liay  mucho: casamujan. 
—Al  mejor  llaman:  tucung  á  samuj. 
Al  de  mediana  calidad:  samuj  nu 
di/afe.— Al  peor:  vangog. 

Masantos  á  tulas  á  padquetan  su  chirin 
nu  Dios.  -  R.,  adquet. 

Vid.  Sabandija. 

Pía. 

Mapia  su  palac. 

y  bien  inclinado.— Map/a  su  dadacay. 
■  te  esiá. —J)ates  mo  uri. 

Mapsec  á  /ao.  —  R.,  apsec. 
Malilimosen  á  /ao.— R.  limus. 

Mapia  ta  ñauara  co.— R.,  uara. 

Anguangu. — It.  uarauara. 

Manday  su  dadua  á  cacaoan  —Rs.^  an- 

day  y  aoa. 
Tufujtujan   nu  manipo.    Rs.,  tutuj  y 

sipo. 
Miñen. 
para  aventar   el   arroz.  -Id.    Hacerlo: 

maibibilao:  pret.  nai. 
ó  carta. — Tulas. 
Apu  du  tud. 
ó  novBio.  —  Vayu. 
Cangdet.—R.,  angdet. 


BLA. 


85 


Bizarro,  ^, 
Bizco,  a, 


Bizmar 


Biznieto,  a. 
Blanco»  a* 


Blancura, 


Blandearse 

Blandir. 
Blando,  a, 


Blanquear. 


Blanquecino, 
a. 

Blasfemar. 


Mangdet.—R.,  angdet 

Malaba.'-R.,  laba. -li  mibabat.  su 
mata. — R.,  babat— Mirar  á  lo  bizco: 
machilit. — R.,  chilii. 

ó  poner  emplastos  confortantes.— :Mcf* 
padpej:  prel.  na:  pas.  padpejen:  pret. 
pinadpej.-^R ,  adpej. 

Inapu  du  tud.    R.  apu. 

en  general.  Maidac.—R.  idac.  li.ma- 
relac.—^R.  relac.  -  Blanco  en  las  perso- 
nas; maray,  y  ¡nadadas.  -  Rs.,  aray  y 
dadas.  -  Blanco  á  donde  apunta  el 
tirador:  ananong.  Apuntar  á  dicho 
blanco:— Vid.  Apuntar.  Dar  en  el 
blanco:  Vid.  Acertar. 

en  general.  -  Ca/rfac— R.,  ,ídac.— Id.  en 
las  personas;  caray,  y  cadadas. — Rs., 
aray  y  dadas. 

ó  moverse.  -Vid.  Moverse.  -  Id.  ó  aflo- 
jarse Vid.  Aflojarse 

Vid.  Vibrar. 

en  general.  Majma.—R.,  ajma. — Fruta 
ú  otra  cosa  blanda  por  haber  recibido 
golpe  al  caerse  ó  por  baber  sido  apa- 
leada: mavano.—R.,  ya/fo.— Ablan- 
darla así:  /na/nano  pret.  na:  pas.  va- 
nogen:  pret.  uinano.-R.  vano.-lt 
mangyuta:  pret.  nan:  pas.  yutagen: 
preiniyuta.  R.,  yuta.  — La  cosa  así 
ablandada:  mayuta. 

Maparelac,  y  mapaidac:  pret.  na:  pas. 
parelaquen,  y  paidaquen:  pret.  pina- 
reiac,  y  pinaidac.  —  Rs.  relac  é  idac. — 
Con  lo  que  se  blanquea  iparelac,  é 
ipañidac. 

-Umidac  y  manidac.—R.   idac. 

Mangauay:  pret.  nang:  pas.  auayen: 
prel.  inauay.  -  R.,  avay. 


86 

Blasonar 
Bledo 


Bloquear. 

Blusa. 
Boa. 
Boato. 
Bobo,  a. 
Booa. 


Bocado. 


B,OC. 

6  gloriarse  de  algo.— W id.  Alabarse. 
no  importar  un.  -  Mavaquel  aua:  pret. 
na:  pas.  ichavaquel  aua:  pret.  china- 
vaquel  ava.—Ky  vaquel. 
Mandivun:  pret.  nan     pas.    diuitnen: 
pret.  nidiuun.~H.,  dimin. 
Laylay. 
Vuday. 
Vid.  Pompa. 
Vid.  Tonto. 

NgosQ. — Id.  pequeña  por  liaber  tenido 
en  los  labios  buhas:  caimyongos.  —  \d. 
ancha:  marajaua  su  uiui.-ló.  estre- 
cha: dequey  su  oivi. — Id.  ó  abertura: 
tuliang.— Id.  de  río:  panlisayan  nu 
danum.—R.,  lisay. ~ld.  de  pozo: 
ngalab  nu  vito.  Abrir  la  boca:  mita- 
gada:  pret.  mini.—R.,  tugada.—  Ce- 
rrarla: mañisem:  pret.  na  -  R.,  ñisem. 
— Llevar  algo  en  la  boca,  como  hueso 
el  perro,  etc.:  manangpaj  pret.  na: 
pas.  sangpajen:  pret.  sinangpaj.  R., 
sangpaj  — Poner  ó  tener  algo  en  la 
boca,  como  agua,  etc.:  manguhuig: 
prtí.  nang:  pas.  cumuyen:  pret.  chi- 
numuy —R.,  cumuy.  Coger  con  un 
dedo  chocolate,  átale,  etc.  etc  ,  y  po- 
nerlo en  la  boca  á  uno:  manadam: 
pret.  na  pas.  tadamen:  pret.  tinadam. 
—  R.,  tadam.  — Poner  una  cosa  boca 
arriba:  mapatangay:  pret.  na:  pas.pa- 
tangayen:  pret.pinatangay.  —  R.,  Jtan- 
gay.— Ponerse  boca  arriba:  mitatan- 
gay:  pret.  mini  —Poner  una  cosa  boca 
abajo:  mapasaqueb:  pret.  na:  pas.  pa- 
sachen:  pret.  pinasaqueb.  R.,  saqueb. 
— Ponerse  boca  abajo  misasaqueb: 
pret.  mini. 
Sovo.     Llevarlo   á    la    boca:  manooo: 


BO  N . 


^ 


Bocanada 
Bochorno 

Bocina 

Boda: 

Bodega. 

Bofes 

Bofetada. 

Bogar. 

Bola. 

Bolo. 
Bolsa 


Bomba 

Bonanza, 
Bondad. 
Bondadoso, 
Bonga. 


pret.  na  6  mina:  pas.  sovojen  ó  isouo- 
pret.  sinooo.—  ¿Angu  isouo  mo?.  ¿Qu® 
comes?  Mano uo  acó  su  sálausau:  como 
viento. 

de  agua,  etc.— Cu/níii/. 

ó  vergüenza— Cas/icc.—R,  asnec.^^lá. 
de  calor:  Vid.  Calor. 

de  caracol.  -  Vudiadung. 

Capichacouot.-^R.y  covot. 

Id. — 11.  ajbu  nu  vajag. 

ó  livianos.— Paao. 

Pitpit. — Darla:  mapiípit:  pret.  na:  pas. 
pitpiten:  pret.  piniípit. 

Mangaud:prel  nang:  pas.  cauren:  pret 
chinaud.—R.,  caud. 

Mede.—Asa  ca  mede  á  colate,  etc.:  una 
bola  de  chocolate,  etc. 

¡pangan,  locug  y  javiten.—K.  javit. 

del  pantalón,  chaqueta,  etc.  /d.— Bolsa 
de  tela  un  poco  larga,  que  se  cierra 
tirando  de  dos  cordones:  culiuut.—  lé. 
á  modo  de  red  donde  guardan  los 
pescadores  lo  que  cogen:  caraí^.— Id. 
que  hacen  de  un  tejido  del  coco  l|a> 
mado  apis:  atamán. ^Id.  que  hacen 
del  misnao  tejido  con  que  hacen  el 
petate:  cubang. 

para  achicar  el  agua.— M.  También: 
pisapsap. — R:,  sapsap. 

ó  calma.— Co/Yc/ig'an.—R.,  ajteng. 

Capia. — R.,  pia. 
a.  Mapia.  -  R  ,  pia. 

^{/a.— Bonga  distinta  de  la  regular  par 
ser  más  grueso  el  tronco:  adapiao.— 
Fruta  de  bonga  de  buen  olor  y  sabor: 
tuoagan.—\á.  de  id.  grande  eavaye. 
—Id!  de  id.  tierna:  pusit.— Id.  de  id. 
madura-  jugajug,  y  mauy.-^ A  la  cíi- 
bierta  de  la  flor  de  la  bonga  de  la  que 


88 


Boniral; 
Bonito,  a 
Bonote. 
Béftiga. 
Boquear. 


Borbollón. 

Bordar. 
Borde 


]Éordón. 
Borla. 

Borra 
Borrachera. 


Borracho,  a. 


Borrar. 

Borrasca. 
Borrego. 
Borrón. 
Bosque. 


BOS. 

hacen  abanicos  cuando  está  seca,  lla- 
ma n:y£2/7. 

ó  lugar  de  bongas.  —  Cabuan—R.,  hua. 

Vid.  Hermoso. 

Fu/iu/.— Quitarlo  al  coco:  Vid.  Coco. 

Jachi  nu  uaca,  etc. 

Mitagada:  pret.  mini.  R.,  tagada.— 
Esta  raiz  es  general  para  abrir  la  boca. 
Mitagada  daña  ú  madumi:  ya  está 
dando  las  boqueadas  el  enfermo. 

Cajampuay:— Salir  el  agua  á  borbollo- 
nes: cumajangpuay:  pret.  cuminajang- 
puay. 

maiborda:  pret.  nai:  pas  bordan:  pret. 
binordan.-^R.  borda. 

ú  orilla  de  alguna  cosa.  -  Paz5. -Hacer 
adornos  en  el  borde  de  las  cosas  en 
forma  de  picos:  manlitilifin:  prei.  nan: 
pas.  litilitiñen:  pret  nilitilitin.—R.,  li- 
mitin. 

Vid.  Báculo. 

Id.  -  También:  licha  — Hacerla:  manlí- 
licha:  pret.  nan.  etc.,  etc. 

ó  sedimento  espeso. — Valid. 

Cayooc— Quitarla  con  té,  etc.  mañi- 
naonao:  pret.  na:  pas.  cainaonaoan: 
pret.  chinainaonaoan.—R.,  inaonao. 

Mauooc.-^R.y  vooc.    Mavovoquenátao. 
hombre  borrachón. —Estar  medio  bo 
rracho;  madiñat:  pret.  na, — R.,  diñat 
-  Balancearse  el  borracho:  Vid.  Ba- 
lancearse. 

Mangupas:  pret,  nang  pas.  upasen: 
pret.  inupas. — R.,  upas. 

Vid.  Tempestad, 

Carnero. 

Mancha. 

Gacayuan.  R.,  cai/u.— Bosquecillo  ó 
matorral:    cajasañ.—R.,  ajas.-Masdit 


BRA 


99 


Bostezar. 
Bostezo. 
Bota, 
Botar 


Botarga. 

Bote, 

Botella. 

Botj^a. 

Botón. 

Bóveda. 


Boya. 
Bracear. 


Braga, 
Bramar 


Branquia, 


Brasa. 

Brascero. 

Bravatas 

Bravo,  a. 
Braasa. 


á    cajasan:     matorral     espeso.— R., 
asdit. 

Umuab:  pret.  minuab.—V{.,uab. 

Caiiab.-~R.,  uab. 

ó  calzado.     Vid.  Zapato. 

embarcación  al  agua.— Vid.  Embarca- 
ción, arraslrav  ai  agua. — Id.  ó  saltar: 
Vid,  Brincar.  -  Id.  la  pelota,  ó  bola- de 
hilo  cuando  dá  en  cuerpo  sólido: 
dumtat:  pret.  diiinintat.  —  R.,  adtat. — 
Hacerla  botar:  mapádtat:  pret.  na: 
pas.  padtaten:  pret.  pinadtat. 

Salauini. 

embarcación. ~/d. 

Didiau. 

Banga. 

Batuñis. 

Achip. — Haberla:  maijichip:  pret.  núi. 
"R.,  achip."Hacev\a:manyechip'  pret. 
nang:  pas.  achipen:   pret.  inachlp:  . 

Ijtao. 

al  andar. --^Mapauasauas:  pret.  na:  pas. 
pauasauasen:  pret.  pinaiiasauas-^- 
R.,  uasauas. 

ó  calzón. — Salavini. 
losanimales.— Vid.  Bd/ar.— Id.  ó  hacer- 
ruido  el  mar    viento  ele  :   cumateb 
queb  ú  taaú  etc.  pret.  cuminalebqueb. 
— R.  calebqueb. 

órgano  respiratorio  de  los  peces.— 
Arang.—La  cubierta  exterior  que  los 
defiende:  ajiwaib. 

Inmaya.  * 

Rarapuyan  á  banga. 

echar.— Tnmanjeyejeyet     pret.    tumi 
nanjeyejeyet.—B...  ayit. 

Mangdet—R.  angdet.  " 

Adpa.— Medir  á  braza:  manpa:  pret. 
lian:  pas.  adpajen:  prei.  nidpa. 

12 


90 

Brazalete. 
Brazo. 


Brea. 
Brecha. 

Bregar. 


Breve 
Brevedad- 
Bribón,  a. 
Brillante. 


Brillar.. 


Brillo. 


Brincar. 


BHo. 
Brioso,  a 


Vinaifi: 

Tachiaij.  -  Llevar  una  cosa  en  brazos 
manapni:  preL  na  ó  mina:  pas.'  sap- 
nien.  prel...s/nopfi/.-R.  sapni.-'Machi 
sapni;  pedir  ser  llevado  en  brazfos. 
Te n e rl o  en coj i d o:  majncut  ñ  tach iaij : 
pret   na:  pas.  cajiiciúan:  prel.  china- 
Jucittan—Ü  .  Jucut.     Ponerse  con  los 
brazos,  en  cruz:  Vid   Cruz. 
Sajeng.-  Una  cías»  de  brea  negra  de 
Calayán.-  anting. 
Caliidiiy. — Abrirla:    maneiidmj :    prel. 
nan:  pas.  litdityen:  pret.  nilndiuj.  -  R., 
luduy. 

Vid.  Reñir.  — h\.  ó  luchar  con  dífícul- 
lades  por  hacer  algo:  raciij  lí  lidial 
CO,  ele, 

cosa.  —Maiñed.  —  H.,  iñed. 
Caiñed.—R.,  iñed. 
Vid.  Bellaco. 

Macal  ichilU,  nía  rial,  machidal,  mac- 
niaij  y  magnao.-  Rs.,  calichilit,  rial, 
chidal,  acniag  y  ágnao. 
Cumilichilit:  prel.  cuminilichilil. — R., 
calichilit. — 11.  miririal:pre[  mini. — R., 
rial.-  \{.  michichidat:,  prel.  mini.—H  , 
chidal.  — ll.cumniaij  prel.  cnminniag. 
—  R.,  acniag. —  lígumnag nao:  prel. 
guminnagnao.  ~l\.,  agnao. 
Calichilit,  carial,  cachidat,  cacniay  y 
cagnao.—-\\s ,  calichilit,  rial,  chidal, 
acniag  y  agnao, . 

Jnmucsu:  pret.  Juminucsu.  — R.,  jucsn. 
— Id.  el  cojo,  los  chiquillos  y  los  ca- 
britillos  jugueteando:  umlagaton:  prei. 
min.  R.,  lagaton.  Vid.  Saltar. 
Cayit  -R.,  ayit.-^ld.  ó  valor:  angdet. 
Mayit—l{.,  ay  it. —Id.  ó  valeroso 
mangdet. — ^^R.,  angdet 


Brisa. 

Brocal. 

Broma. 

Bromearse. 

Bronca 

Bronce. 

Broquel. 

Brotar 


Broza 
Bruces 

Brujo,  a 
Brufiir. 


Bruto,  a 


Buba. 


Bubón 
Bucear. 

Buche 

Bueno,  a 
Büfalo 
Bufar. 
Bufón. 


RUr.  91 

Dequey  á  salausau. 

Ngalab 

Casisiaimc  -R..  sisíavac. — Broma  de  la 
madera  en  el  agua:  gatagat. 

Maisisiavac:  pret.  nal,    R.,  sisiauac. 

ó  riña. — Capididiman. — R.,  diman. 

Sual. 

Vid.  Adarga. 

la  semilla,  hojas,  flores,  etc. — Tumuuo: 

.  pret.  tiiminiivo. — 1^  ,lóvo.~\{.  iimdisi: 
pret.  /7}m.— R.,  disi.-^ld.  las  ramas  en 
árbol,  plátano,  etc :  umlac:  pret.  min. 
— R.,  ablac— Id.  el  agua  de  la  fuente- 
tumbad:  pret.  iuminbud.  —  R.,  atbud. 
— Id.  ó  manifestarse  enfermedad, 
como  viruela,  etc.  tumuao:  pret.  fu- 
minuao.~-l\.,  hiao. 

Taniee. 

caer  ó  ponerse  de. — Vid.  Boca,  ponei 
y  ponerse  boca  abajo. 

Nu  manuUb —H.,  sulib. 

Vid.  Abrillaníar.—U.  mangujoj:  pret. 
nang  pas.  ajo  jen:  pret.  inujoj.—XK,, 
ujo.—Con  lo  que  se  bruñe:  lugot, 

ó  animal  irracional.— rWrtmz/. — Id.  ú 
hombre  tosco:  nu  diásulib.—'ñ..,  su- 
lib. 

Nuca  y  luad.—TenerW.  manuca  y  ¡na- 
luad:  pret  na.— Buba  en  el  trasero  é 
in  natura  dapuyi. 

Umi/atec.—W.,  ijatec. 

Manuaeb:  pret.  no.'  pan:  s uneven:  pret. 
sinuneb.—  W.,  suneb. — Vid.  Buzo. 

de  las  aves.—AniaJanen. — Id.  ó  sorbo: 
Vid.  Sorbo. 

Mapia.  -  R  ,  pía. 

Pagad. 

Mamsupsul:  pret.  nam.~-l\.,  supsui. 

MasisiauaqueUy    magtagtalen,    mátete- 


92 


Buho.   ^' 
Buitre. 
BigiA. 
Bulto. 

Bulla 


Bullloloso, 
Bullir 

Buftuelo. 

Buque 
Burbuja. 

Burla. 

Burlarse. 


BAS.> 

qutn  y  maifayaquen.—Rs.,  sisiauac, 
agtal,  atec  y  ayac. 
Tutujo. 
Sayay. 

Pirrelacan  —  R.,  relac. 
Sulug.— Id.  ó  hinchazón  umyatec.—^ 
R  .  yatec— Id.  ó  fardo:  Vid.  Fardo. 
ó  gritería.  CapiVadaac  y  capangyao. 
— Rs,,  uadaac  y  angyao.— Hacer  bulla 
los  muchachos:  mangfetecá  mangyao: 
pret.  nang.  *  '      • 

a.    micha tetec  á   mangyao.   -Rs.,   atec  y 
angyao. 
ó   hervir. -Vid.   Heroir. — Id.  ó  haber 
muchas    personas  ó   animales:    mi- 
parii  prel.  mini.     R.,  on/,— Id.  ó  mo- 
verse: Vid.  Moverse. 
Otioy  á  pinangayan  su  u  miman  ñas  as 
cana  deqiiey  á  harina.  — Rs.,   angay, 
unas  y  dequey. 
Vid.  Barco. 

Cadabubu   —  Haberla:     cumadabubu: 
pret.  cuminadabubu. 
Camieng,  y  capangteiec.    Rs ,  amieng 

y  atec. 
Mamieng:  pret.  na:  pas.  ichamieng: 
pret.  chinamieng.—K,  amieng.— li. 
mangietec.  prel.  nang:  pas.  atétecan. 
pret.  intetecan,—  R.,  afee— Rurlarse  de 
uno,  pegándole  oblicuamente  con  el 
dedo  en  los  labios:  mañilit  pret.  na: 
pas.  chiiiten:  pret.  chinilii.-E  ,chiiil. 
Burlarse  de  uno,  v.  g.:  cuando  va  á 
pescar,  y  otro  l§  dice  en  son  de  burla, 
y  deseando  que  no  coja  nada,  "vaya, 
qué  yás  á  coger  mucho  pescado,"  y 
lo  mismo  de  otras  cos^s:  manajauay: 
pret.  na  pas.  sajauayen.  pret  sinaja- 
ifay.—H.,  sajauay. 


CAB 


tó 


Buscar.  Manita,  manta  ó  cumita:  pret.  na,  6  cu- 
mini f a:  pás.  chitagen:  preí.  chiníia— 
R.,  c/í/fá— Buscar  trabajo:  /na/sapa- 
sapa  su  ichavalavalay:  pret.  nai:  pas. 
sapasapagen:  pret.  sinapasapa.-l^., 
sapa. 

Buyo  hecho  ya,  y  lorciáo.—:Manajen  —Mas- 

carlo: man  namú:  prel.  nan:  pas.  ma 
majen:  pret  nimama. —R.,  mama.— 
La  hoja  del  mejor  buyo:  tucung  á  sa- 
mu/.— Hoja  de  buyo  de  inferior  cali 
dad:  samuj  nu  daofe. -Hoja  de  buyo 
de  peor  calidad:  vangog.— Poner  cal 
en  el  buyo:  mángmed:  pret.  nang: 
pas.  ameran  pret.  inmeran.—R., 
a/jiec?.— Saliva  de  buyo  encarnada: 
ra/?a.~Echarla:  /na/r/ña:  pret:tiáí. 

Buzo.  Nií  manuneb.—R,suneb.—lá.qae per- 

manece mucho  tiempo  debajo  del 
agua:  majangdem. — R.,jangdem. 

....    o.  ■     . 

Cabal  ó  venir  una  cosa  justa,  como  camisa. — 

etc. — Machirápia:  prel  nacht—R., 
rajDí'a. —También:  machinajo:  pret. 
ñachi. -K,  naja.  Machirápia,  6  ma- 
chinajo  diaqain  ú  laylay  aya:  me 
viene  cabal  esta  camisa. — Tomada  la 
palabra  cabal  en  el  sentido  de  cosa 
completa:  macatuntung. — R.,  tung- 
tung. 

Cabalgar.        Mangabayo:  pret.   nang.  -  R.,  cabayo. 

Caballete  en  que  se  clavan  los  qmlos.—Sapaoan. 
—  El  cogon  que  la  cubre:  yayun^f.- Po- 
nerlo: maivuuung:  pret.  nai. — Los  dos 
extremos  de  él  íua¿).  -  Amarradilos 
de  cogon  que  ponen  encima  del  yu- 
vung:  panacung.—R.,  sacung. 

Caballo  Cabayo. 


Cabecera 
Cabecería 
Cabello,  vello 


94  CAD. 

Cab4»ii>  Lacasan. 

Cabafia  áe\  campo.'—Isanan  ó  pañisanan.—  R., 

isan. — Habitar  en  ella: /nan/^a/i;  pret. 
na:  pas.  isanan  pret.  inisanan. 

Cabecear        la    embarcación:  —  Mayuyutug:    pret. 
na/. -R.,    atug.-lá.    el   hombre   de 
sueño:  madojo:  .pret.  na.—K,  adQjo. 
It.  malocloc:  pret.  mina. — R.,  alocloc. 
'  — It.  mapj'a:  pret  mina.— R.,  apja. 
de  la  cama.— ¿>/oan.— R.,  ojo. 
una.  -  Asa  ca  manguesa. 
de  la  cabeza.— jBooc. —Id.  del  cuerpo: 
bubuj.—lá.  de  las  partes  pudendas: 
yamit-  Llevarlo  suelto  las  mujeres: 
mangaliray:  pret  nang:  pas.  alirayen: 
pret  inaliray,—h..,  aliray. 

Caber.  Macaian,    6    macacaian. — R,    ian.- 

Hacer  caber:    mqpacaian:   pret.   na: 
pas.  pacaianen:  pret,  pinacaian. 

Cabestro         ó  cuerda  para  guiar  animales— Pam- 
to/i.— R.,  itan. 

Cabeza.  Ojo.     Dar  con  ella  contra  alguna  parte: 

machiducduc:  pret.  na:  R.,  ducduc.— 
tocar  con  la  cabeza  en  alto:  masco/; 
pret.  na:  ó  sumcoj:  pret.  sumincoj.— 
R.,  asco/.— Tener  ó  inclinar  la  ca 
beza  á  un  lado  mipadain:  pret.  mini: 
R  ydain.  -  Id.  ó  poner  la  cabeza  abajo 
y  los  pies  arriba:  milutug:  pret.  mini: 
-R.,  luiug.  — Poner  una  cosa  boca 
abajo  y  pies  arriba:  manlutug,  ó  ma- 
pailuiug:  pret.  nan,  ó  na;  pas.  /ufu- 
guen,  ó  pailutuguen.  prei.  nilutug,  6 
pinaiiutug.— Alzar  la  cabeza:  milan- 
gara:  pret.  mini:  pas.  tangarajen\  pret. 
tinangara.  R.,  to/i^ara— Cortar  la 
cabeza:  ma/nii/i(/ su  q/o:  pret. /la;  pas. 
puiúján: prei.  pinutuJan.-K,  putuj. 
—Cubrirse  la  \cfdoeza  con  cualguier 


CiA.B . 


95 


Cabezadas 

Cabezudo,  a. 

Cabizbajo,  a 

Cable. 

Cabo, 

Cabra. 


Cabrillas. 

Cabrito.  . 

Cabrón. 

Cacarear 


Cacique. 

Caco. 
Cachaza- 


cosa:  «la/iacü/íí/.'.pret.  na:  pas.  sacun> 
(jan;  pret.  sinacungan.  —  R.,  saciing. 
VDar  vueltas  á  la  cabeza  de  otro  coh 
pañuelo  ó  faja;  nmmadangat  prel.  na: 
pas.  vadangaten.  pret.  vinadangat  — 
vadangat..  —  Hacerlo  á  sí  mismo:  mai- 
imdangat:  pret.  na/.— Cabeza  del 
miembro  viril:  va  lo. 

dar,  de  sueño.  -  Vid.  Cabecear  el  Hom- 
bre, etc. 

Racuj  su  OJO —Id.  ó  terco:  maquejnet 
su  ojo  —Ú.,  quejnel. 

ó  triste.— Afópao.—R.,  apao. 

ídem. 

ó  extremidad.— Vid.  Extremidad.— Id. 
de  tabaco,  candela,  etc.:  lafeb. 

Caddin.— Cabrito:  dnac  mi  caddin  — 
Cabrón  buag  á  caddin.  Capón:  chi- 
napün  6  pinarin.— Oler  á  cabra  ó 
cabrito:  maiatangle:  pret.  nai. — R., 
aía/í(7/e.— Casita  donde  guardan  las 
cabras:  paquedqueran  y  pamichinan. 
-Dar  de  comer  á  las  cabras:  md- 
paquedqiied:  pret.  na:  pas.  paquedque- 
ran: pret.  pinaquedqueran.  -  R.,  qüed- 
qued.  -  U.  mamichin:  pret.  na  pas»  vi- 
chinen   pret.  uinichin. —R.,  vichin. 

ó  las  siete  cabrillas,  carro  de  estrellas: 
Taijaró. 

Vid*.  Cabra. 

Vid.  Cabra. 

la  gallina  después  de  poner  el  huevo. 
— Mipacapacaac:  pret.  mini. — R.,acaac. 
—  Id.  antes  de  ponerlo:  michacaac. 
pret.  niini. 

ó  señor  de  vasallos  Nu  manyucuyu- 
cud.  ~  R.,  yucud. 

Nu  manacao.—R.t  tacao. 

Catugaid  y  cacupdid. — Tenerla:  matu- 


96 


Gaohete. 


Qaoho. 
Cachorro 

Cada. 


Cadalso, 

Cadáver. 

Cadena. 

Gaitera. 
Caducar. 
Caduco,  a, 
Caerse, 


CAE. 

gaid  y  macupdid:  prel.  na.  -Rs.,  tu- 
gaid  y  cupdid. 
Sultu.  -Darlo:  manültu:  prel.  na:  pas. 
suUugen:  prei.  simiUu. -Heñir  á  ca- 
chetes: maisultu:  pret.  nai. 
Vid.  Pedazo. 

de  cerdos  y  vacas.— Nanac.  -Id.   de 
otros  animales*  anac. 
Maday  6  mangday,  y  michacapengued- 
~Hs.,aday  y  pengiíed.— Cada' hom- 
bre que  vaya  á  misa:  maday  dii  tao, 
ó  michacapengued  da  tao  á  mangay 
du   misa. — Cada   uno  ó    cada    cual: 
minted  du  asa  catao.  -  Dá  á  cada  uno 
un  peso:  minted  du  asa  catao,  y  tam- 
bién, du  mañgday  du  tao,  ó  du  micfia- 
capengueddu  tao  tumuruj  ca  su  pisot. 
Cada  domingo,  mes  ó  año:  mangday 
su  domingo  vujan  ó  aoan.    Cada  día: 
cararao.    R.,  amo. 
para  ejecutar  una  persona.  -  Panluyi- 
to/l.— R.,  luyit. 
Inaoannutao  á  nadiman  í/a/ia.— Rs., 
aoaydiman. 

Cuday it —Hacerla:   mangudayit:  prel. 
nang  pas.  cudayiten:  pret  chinudoyit. 
Suag  ó  atang. 

Cumavusí  prei.  cuminauus.  R.,  cauus. 
ó  muy  viejo.— Cuton. 
en  general..— il/asrfai/:  prel.  na.  ~R., 
asday.^ld.  al  agua  desde  un  lugar 
bajo,  como  talaya,  etc.:  sumauay:  pret. 
suminauay.  R.,  sauay.— id.  al  id. 
desde  un  lugar  alto  matatbung  prel. 
na.  — R.,  tatbung. — Caerse  de  árbol, 
etc.:  mapalasapas:  pret.  na.  -R.,  pala- 
sapas. — It.  umnas:  pret.  minnas.  —  R  , 
anas. — Id.  de  altura:  manapas:  pret. 
na, — R.,  napas. — It.  gumtos:  pret.  gu- 


CAE.  97 

minios. — R.,  agios. — Caerse  en  hoyo' 
ó  por  un  agujero:  maridos  pret.  na.~ 
R.,  aridos^la.  uno  por  haber  dado 
en  él  un   objeto,   ó   por   empujarle: 
milsi:  pret.  minilsi.  —  n,  alsi.— Hacer 
caer  una  cosa  en  general    manrfaz/: 
pret.  nan:  pas.  asdayen:  pret.  sinday. 
—  Hacer  caer  al  agua  una  cosa  ó  ti- 
rarla: mapasauay:  pret.  na:  pas.  pa^ 
sauayen:  pret.  pinasauay. —li.  manai- 
bung:  pret.  na:  pas.  iaibunguen:  pret.  ii- 
/laíftan^'.— Hacer  caer  algo  de  un  árbol, 
etc.  ó  tirarlo.*  mamalasapas:  pret.  na: 
,  pas   palasapasen:   pret.  pinalasapas. 
— It.  mapanas:  pret.  na:  pas.  panasen: 
pret.  pinanas.— Id.  id.  id.  de  una  al- 
tura   ó   tirarlo:   mapagios:  pret.   na: 
pas.  pagiosen:  pret.  pinagios.^ld.  id. 
á  uno,  ó  tirarle  empujándole:  mapalsi: 
pret.  na:  pas.  palsien:  pret.  pinalsi.^ 
Dejar   caer  una    cosa:   mapaisisday: 
pret.  na:  pas.  paisisdayen:  pret.  p/na- 
ísísc/az/.— Dejarse  caer,  ó  caerse  una 
cosa   por  sí:  maisisdáy:  pret.  nai.— 
Caer  en  pecado:  masday  du  gaios: 
pret.  na;  pas.  asdajjan:  pret.  sindayan. 
—Caerse  hombre  ó  animal  por  cami- 
nos ó  cuestas  sin  dar  vueltas:  /narfu- 
dug:  pret.  na. — R.rfíidag'.— Hacer  caer 
ó  tirar  á  uno  por  caminos,  etc.,  etc.: 
mandudug:  prei.  nan:  pas.  duduguen: 
pret.   nidudug. — Caerse   por   cuestas 
dando  vueltas:  Vid.  Rodar  dando  uuei- 
ias.    Caerse  ó  tumbarse  hombre,  ár- 
bol etc.:  Vid.  rumbar.— Caerse  en  un 
camino  resbaladizo:  V\á.  Resbalar. — 
Caerse  uno  por  tropezar  en  algo:  ma- 
iulug  pret.  na. — R.  tuiug.-Hacer  caer 
ó  tirar  á  uno,  haciéndole  tropezar: 

13 


m 


Gafé. 
Cáfila 

Cagar. 


CAG. 

mapatulug:  pret.  na:  pas.  patuluguen: 
ptei.  ptneitütug:-  Caerse  de  la  exlre- 
middd  de  banco,  áílla,  etc.:  mavitdas: 
prél.  ntí. -^  R.,  vitdás.-- Hacer  caer  ó 
tirar  á  tttío  dé  la  extremidad  de  di- 
chos sitios:  ttiaiñitúasl:  pret  na;  pas. 
vitdasén:  pret  uinitdas.- Caerse  la 
paired:  Vid.  Arrasar,  etc —Caerse  el 
techO'  dé  lá  ¿arsá:  Vid:  Arrasar  etc.  — 
Caerse  la  tierra:  Vid.  Tierra.- lá. 
cétiio  las  tripas  ó  te  criatura  del  vien- 
tre el  estiércol  del  áiió,  la  naranja,  etc. 
por  ün  agujeró  del  pañuelo,  ó  sacar 
la  nía  no  por  entré  el  díndín  de  cogon; 
muísiit:  pret  minülsut.—R.,  alsut— 
tíacer  caer  ó  salir  todas  las  dichas 
cosas  mapalsut  pret.  na:  pas.  paisa- 
ten:  prei.  piñátsüt^Gaerse  v.  g.:  la 
cruzdelrosaírio,  etc.:  mapuis:  pret.  na: 
—^K.,  püis.-^HúlÉerla  caer:  mamáis: 
pret.  na.'  pus.  puisén  pret.  pinuis.  — 
Caerse  el  pelo  dé  la  cabeza,  y  el  cogon 
del  techó:  müuyuiíptei.  na.  R.,  uyüt. 
— Afi^ttcaií'  el  cogOn  del  techo:  man- 
guyut:  préi.  nangí  pas.  uyuten:  pret. 
i/iíjr^ííf.-^Caefse  la  hoja  ó  fruta  del 
árbol:  nidíi/tí/;  pret  na.— R.  ulal. 
Haderlás  caer,  mangulah  pret.  nang: 
pa^.  ulaleni  ptei.  inülal. — Caerse  del 
euérpo  ropa,  coniO  calzoncillo,  me- 
dias, ele :  madtíhgbüs)  pret.  na.  -  R., 
adarigpus. 

Café  ó  dapé. 

ó  .multitud  de  hombres.  -Nadpiin  á 
tao.  -  R.,  adpun. 

Machi:  pret  mini.^K  tachi.-E\  tér- 
iXkífíoitíé'd  pültro  es  mangagan:  pret. 
rian.—B.:  ^gan.-^Voy  á  cagar:  man- 
§ág'&co,  dtijaua,  du  iñis  6  du  gagan. 


CAL. 


99 


Cagarvuta 
Gag^n*  a. 
Caida. 


Caimiento 
Cada 

Cal. 


GalaJ>aciHa 
Calabaza. 

Calabozo. 

Calafatear. 

Go^^JPaaT' 

Calambre 
Calar 


de  cabna»  etc-^  €ali$, 

Maiatachien.^T^R.  ta<^hi. 

Cadadug.-^R.,  diidug.  Id.  dando  vuel- 
tas: cauadede,  y  cQi^atulug. — Rs.  vade- 
de  y  vatulag.-rXá.  en  pecado;  cfisdgy 
du  gatos. — R . ,  a^day^ 

de  ánimo.-  Caganii.^^.,  ganit. 

á  tanabor.  -Tadiumgr  -Id.  ó  basijil:  lor 
casan, 

Aaiedi — Hacerla:  /»a/(/ma  ó  tumima: 
pret:  nai:  pas  Umagea:  pret.  fmzoía.— 
R.ií/mfl.-^Lygar  doi)\de  se  hace;  tima 
ó  Utimaati'  -r^CpJoQar  la  leña  y  piedra 
de  fcal  en  el  horno: mfinujad:  pret.  na; 
pas  isujad:  prqí.  sinujad.  —  R  ,  sajad. — 
Echaragua  áiía  cal  en  la  calera  ó  apa- 
garla: mamubu:  pret  wa:  pas.  .bubuan: 
pret  binubua^ —B.\bubu.~?QxstQv\2i 
cal  e^n  el  bmyo;  mangmed:  ^\e{.  nang: 
pas.  a/nera/i:  pret.  inmeran. — Amasar 
cal  y  arena:  mañiud:  pret.  na:  pas. 
cliiuren:  pret.  chiniud.  —  R ,  ctiiud. — 
Id.  mangajuajuyu:  ipret.  nang:  pas. 
ajuajuyugm:  pret.  inajuajuyu.—ñ., 
ajuyu. 

con  que  sacan  el  PQlec  del  tibor. — 
Sidec* 

Tfumyay.—ldí,  para  g^iardar  la  cal  del 
buyo  vayengum'-nLé.  con  la  cabeza 
cortada:  patung  á  tavayay. 

Caquedqiieran,^Y{.  quedqued.—li.  ca- 
vaSuran.    R.  vajud  —It.  bartolina. 

Manecsec:  pret.  na:  pas.  secsecaw.  pret. 
sinecsecan.    R.  secsec. 

Anus. — Ir  á  buscarlo;  machijius:  pret. 
na. 

lener.—Marapid:  pret.  na.— R.,  rqpidy 

un  líquido  i  Una  CQsa  ó  persona.— 
MangjemueS'  pt^^l  mng:  pa^.  q/«we- 


100 


Galavel*a. 

Galoafiar. 
Galoular 


Caldear. 


Caldera. 
Caldero. 

Caldo, 


Calentar 


Calentura. 

Calera. 
Caletre 
Calidad. 


CAL. 

sen:  prel.  nijmues. — R.,  ajmues.  —  Ca 
larse  uno  de    sudor,  etc.:    majmues 
du  inalengdeng,  etc.  pret.  mina.~lá. 
*  ó  empaparse:  Vid.  Empaparse. 

Ojo  nu  nadiman  caichua  pa. — R, 
diman. 

Tuvuen. 

Manpadpang rprei.  nan:  pas.  padpan- 
guen  6  padpangan,  pret.  pinadpang  ó 
pinadpangan.'-'B,.,  adpang. 

ó  calentar  muctio  una  cosa.  Vid  Ca- 
lentar. -  Id  ó  hacer  ascua  el  hierro: 
mapajavu:  pret.  na;  pas.  pajaüugen, 
pret.  pinajami.  R.,  javii — ít.  ma- 
maya:  pret.  no:  pas.  vayagen;  pret.  ui- 
naya.  —  R.,  vaya. 

Caua. 

ídem.- Pequeño  con  tapa  y  'pitorro 
para  calentar  agua  tacurí. 
en  general.—Asoi^.— Id.  con  sustancia: 
masavao  á  asoy.  —  h..»  so yao.— Dismi- 
nuirse el  caldo  del  puchero  por  haber 
hervido;  mayatt  pret,  na.    R.,  yati. 

ó  poner  una  cosa  tocando  ál  fuego. — 
Mangujat  pret.  nang:  pas.  cujaten: 
pret.  chinujat—R.,  cu/a/:— Mandar 
calentar  así;  mapacujat  pret.  na:  pas. 
pacujaten:  pret.  pinacujat.  —  Calen- 
tar una  cosa  poniéndola  cerca  del 
fuego;  mamadang',  pret.  na;  pas.  va- 
danguen;  pret.  viñadang.—R.,  vadang. 
— Calentarse  así:  mavadang:  pret.  na: 
— Id.  uno  al  fuego:  midangdang;  pret. 
mini.—R.,  dangdang. 

Capayungujat.  —Tenerla:  mayungujat; 
pret.  na.  -  R.,  cuj'at. 

Vid.  Cal. 

ó  seso.  -  Actuctu. 

Nu  caparín  na.--parín. 


CAL. 


101 


Calificar. 
Calma 

Calmar,  se. 
Calor 


Calumniar. 

Calvo,  a. 
Calzada. 
Calzado. 
Calzar 


Calzo. 


Calzón. 
Callado,  a, 

Callar. 

Calle. 

Calleja. 

Callejear. 
Callo. 
Cama. 
Cámara 


Camarada 
Camarín. 


Vid.  Censurar. 

de  viento.  Cajtengan.—R.,  ajteng.— 
Id.  ó  cachaza;  Vid.  Cachaza. 

Vid.  Apaciguar, se,— Cñlmarse  el  viento; 
majieng  ó  mangjeteng:  pret.  /la.—R., 
ajteng 

Cujat.  -Hacerlo;  macujat  pret.  na.  - 
Recibirlo;  Vid.  Insolarse.  Hacer  ó  te- 
ner mucho  calor  y  sudar  por  no  ha- 
ber viento:  mainanguet  pret.  naL— 
R.,  nanguet. 

Maparadin:  pret.  na:  pas.  paradiñan: 
prei.  pinaradiñan. — R.,  radin. 

Buang 

Rarajan. 

Tucap. 

á  otro.  —Manucap:  pret  na:  pas.  tuca- 
pan:  pret.  tinucapan.^R.,  tucap.  - 
Calzarse:  maitucap:  pret.  nai. 

Tanguen  Ponerlo  ó  calzar  una  mesa, 
etc.:  mananguen:  pret.  na:  pas.  tan- 
guen: pret.  tinanguen.—U.  mananed: 
pret.  mina-  p^s.  tunden  pret.  tinaned. 
■-  R.,  tañed. 

Vid  Botarga. 

ó  de  pocas  pa labras. --Ma/-ad/nep.—R., 
radinep. 

Umjes  á  milUiac.  —  Rs.,  abjes  y  liac. 

Vid.  Calzada.     Una  calle:  asa  ca  vatas. 

Masupit  á  panajanan.     Rs...  supit   y 
rajan. 
Maividividi-  pret.  nai.     R.,  vidi. 

Naibatu  á  abto.     R.,  batu. 

Ichejan.    R.,  ichej. 

ó  sala,  -/de/n.:— Tener  cámaras  ó  pu- 
jos: mitatachi  su  laid:  pret.  /n/n/.— R., 
tachi. 

ó  amigo. — Caivan.  -  R.,  iuan. 

/de/n.— Camarín  en  donde  ponen  los 


102  CAM.     . 

santos:  vajny  nu  sasantos.  Id.  donde 
ij^ndrdan  las  cabras:  Vid.  Cabra, 

Cambiar.  Manuad:   pret.  na:  pas.  suaden:  pret. 

sinuad.  R,  suad. — Cambiar  ó  rau- 
da<r:VidviJ/Mc?ar.— Cambiarse:  Vid. 
Mudarse. 

Cambio.  Ipanuad.  ~  R.,  suad* 

Caminar.  Umagam:  pret.  mina. — R.,  ayam,  -11. 
manajan:pvei.na.—R.,ra/an.—U  ma 
naquey:  prei.  na.—R.,  taquey.  -Aá. 
cuesta  arriba;  tumayara:  prei.tumina: 
pas.  tayarajem  pret.  tinayara—R., 
iayara.^^Aá.  cqesta  abajo:  umusuc: 
prei.  minusuc:  p&»  usuquen:  pret.  inu- 
suc.  -  R.,  usüc.*-  Priíocipiar  á  caminar 
.  los  niños  cayéndose:  umduang:  pret. 
minduang.  -  R  .  duáng. 

Camino,  Ramjan.-*-ld.  torcido:  madipet  á  rara- 

jan.-l\.,dípet.  Id.  limpio  sin  broza: 
inauaduad  á  rarajan — R.,  uaduad. — 
Id.  id.  y  sin  polvo:  masaganay  á  rara- 
jan.-^^.,  saganay.  \á.  poco  Uecxx^n- 
i»d&  y  con  brozas:  mqsaipet  á  rarajan 
— R,  saipót.^  Id  d  más  largo  para  ir 
á  una  parte  torciendo:  madimuU  ó 
manad,  ó  madiraurau  (poco  usado)  á 
rarajan.  -  Rs.,  dimut,  auad  y  adira- 
urau.^Saliral  camino  á  matar  gente; 
umngayao:  pret  mingayao. — R.,nga- 
.  yaq. 

Camisa.  Laz/Zaí/.  -  Ponérsela:  mailaylay:   pret. 

nai.  Hacer  ó  cortar  el  cuello  de  la 
camisa:  mam&u:  pret.  nam:  pas.  ap- 
suam  pret.  pinsuan.    R.,  apsu 

Camote.  Uacay.    Clases:  bayat  gabotero,  iina^ 

bald&nado»  china,  darbong  y  bailada 
— A  un  camote  entero  ó  á  un  pedazo 
de  él  llaman  adfwc/.-  Ir  á  sacar  ca- 
lmóte: inaú/iidgueí;  pnet.  na.^B.,  acf- 


CAN. 


Ü08 


Campana. 

Campear. 
CaiMiféálnb, 
Cdmpffta. 
Canal 


Canalla. 
CiEk,nadtlllo 
Canastos 
Cancel 


(/«g/.— Vastago  del  camote;  yapas.— 
Cogerlo  para  sembrarlo  manyapas: 
pret.  nan:  pas  yaphsen,  pret.  niyapas. 
■^ Poner  en  la  olla  camote  para  co- 
cerlo: Vid.  Cocer 

Tintín  -^Tocsiña.  manintin:  pret.  na: 
pas  tintinen:  preí.  tinintin. 

dé  la  garganta. -*-A/iflioaf. 

ó  sobresalir.    Vid.  Aventajar. 
,.  Ttíúdu  taqiiey   • 

ó  campo.     Táguey. 

ó  zanja.  -Vid.  Zanja.  Id.  de  madera 
ó  bongas,  y  también  las  hojas  de  la 
bdti^^  para  edgier  agua  de  los  árboles; 
saé&fud.  -  Hácek'  eanalen  madera, etc.: 
Vid.  Acana/or;-^  Abrir  animales  y  las 
frütaá  en ' canal:  nieápaipeca:  pret.  na: 
pás.  paipecajeni  preh^pinaipeca. — R., 
peca.— De  las  frutas  también  se  dice: 
mamacü:  pret.  #ia:  f^as  vacajen  pret. 
vinata.  R ,  ydca.^  Estar  abiertos  ani- 
maleas  ó  frutas  en  canáí:  mapeca:  pret. 
na.  También  de  frutaá: /nayaca:  pret. 
na.  Abrir  en  canal  cañas,  bejuco  ó 
carrizo:  mamjac:^  pret.  nam:  pas.  ab- 

jaqtien:  pret.  binjac.  R.,  abjac. — It. 
mánirac:  pteX  na;  pas;  siraquen:  pret. 
sinirac.^R.,  sirac.  •  Estar  abiertos  en 
canal  cafías^  bejuco  ó  carrizo:  mabjac: 
pret  na.  U.  músirac:  prei.  na.  Ahñr 
en  canal  palos,  maderos  y  árboles: 
mapaiseda:  pret.  na:  país,  paisedagen: 
pret.  pinaiseda.'^R.iasda.-  Estar  así 
abiertos:  mósc/a:  prei.  na. — Vid.  Caño. 

Vulavulanqaá  táo. 

Vid.  Cesta. 

Vié.  Ce»t». 

ó  umbral  de  la  puerta.— Ascfepan.—R., 
agdép. 


104 

Cáncer. 
Candado. 


CAN. 


Vutujá  maraget.    R.^raget. 
/dem.  —  También:    pangneuan    -  R., 
aneb. 
Candela.  /dem.—  Candt^la   amortiguada:   macu- 

riapó  macudep.-  -Rs.,  cuWap  ycudep. 
—Consumir  candela,  etc.:  mamalbal. 
pret.  na:  pas.  balbalen.  pret.  binalbal. 
— 1^.,  balbai-Consvimirse:  mabalbai- 
pret.  na. 
Cándido,  a,  ó  sencillo. — Abu  su  maraget  á  ictuctu.— 
Rs„  raget  y  actiictu.- -li.  mapsec.—R. 
apséc. 
Cangrejo  de  agua  dujce,  de  cuerpo  casi  cilin- 
drico.-/pün. —Id.  de  id.  id.  de  cuerpo 
casi  aplastado:  cato/i^.— Cangrejo  del 
mar  de  cuerpo  casi  aplastado:  c/ii/u/. 
--Id.  de  id.  de  id.  id.  venenoso  y  que 
tiene  vello  en  las  patas:  camaai/.— Id. 
del  monte;  tatos. 
Canilla  de  la  pierna  ó  brazo. 

dang.^'-lá :  du  ñito. 
Cano,  a,  Mauvan.—R.t  uuan. 

Canoa.  Tataya. 

Cansar  á  olro.—Mapalidiat:  pret.  na:  pas.  pali- 

diaten:  iprei,  pinalidiat.  R.,  lidiat.— 
Cansarse:  maíidiati  pret-  na.  -  It.  ma- 
imnají  pret  na.- R.,  oanaj.- Id.  de 
esperar,  dormir,  comer,  etc.  etc., 
mejsa:  pret.  nej,  (t  minej.—R.,  ajsa. 
—Id.  de  alffuna  cosa  como  conversa- 
ción, comida,  etc.  Vid.  Fastidiarse. 
Cantar.  'Maicanta:  pret.  nai:  pas.  cantagen:  prét. 

chinanta. — R.,  canto.— Id.  el  canto  de 
Batanes:  mailadyi.  pret.  mini.  -  R., 
layi.~  lá.  en  la^  sementeras  cuando 
van  y  vienen  á  las  mismas,  y  cuando 
bogan:  maichalusan.  pret  nai:  pas. 
calusanen:  pret.  chinalusan.—  R.,  ca- 
lusan.— El   que  hace   el  solo  en   el 


Tujang  nii  pa- 


Cantárida 

Cántaro. 

Cantera. 

Cantidad. 

Cantimplora 

Cantina. 

Canto 


Caña. 


CAN.  105 

canto:  maivachi:  pret.  minai.—R.t  va- 
c/i/.— Cantar  tarareando:  miraned: 
pret.  mm/.—R.,  raned. — Id.  con  parsi- 
monia y  melodía:  milayi  su  maliñao: 
pret.  /n//iz.— R.,  //nao. -Cantar  á  su 
modo  los  Batanes  y  bailar  al  mismo 
tiempo:  maganam:  pret.  na.  -  R.,  ga- 
nam. 

ó  planta  que  sirve  para  sinapismos. 
Cavao. 

Ipuranum.    R.,  danum. 

Cabatuan.-R.,  bata 

Caracuj  nu  aran  angu. — R ,  racuj. 

6  tibor. — Gusi. 

Paidacaoan  su  palee.    R.,  dacao. 

ó  piedra. — Vid.  ~  Piedra. — Id.  ó  extre- 
midad de  una  cosa: — Vid.  Extremi- 
dad. Id.  del  cuchillo,  etc.  por  donde 
no  corta:  vaja  nu  ipangan. 

Cauayan.—Majaguet  á  caoayan:  caña 
de  muchos  nudos  R.,  ya^ize/.— Otra 
clase  de  caña: /^a/iacauí/ — Únpedacito 
de  la  corteza  de  la  caña:  culiagáy. — 
Quitarlo:  manguliagay:  pret.  nang: 
pas.  culiagayen:  pret.  chinuliagay.  — 
Cubierta  en  cada  n udo  de  la  caña:  q/u- 
cíi/)— Limpiarla:  maiolol:  pret  nai: 
pas.  ololan:  pret.  inololan.^R.,  olol. — 
Caña  dulce:  unas.— Cortarla:  manga- 
nas: pret.  nang:  pas.  uñasen:  pret. 
//i unas. —El  cogollo  de  la  caña  dulce 
que  se  siembra:  tinipas. — Sembrarlo: 
mangjuvang  su  tinipas.  pret.  nang.— 
R.,juuang. — Cortarlo;  manipas:  pret. 
no.' pas.  upasen  pret.  tinipas.~R  ,  ti- 
pas.— Cortar  los  retoños  de  la  caña 
dulce  para  sembrarlos:  mangagal:*^ 
pret.  nang:  pas.  agalen:  pret.  inagal. 
— R.,  agal: — Quitar  la  corteza  á  la  caña 

14 


106  CAP. 

dulce:  mandip:  pret.  nan:  pas.  atdi- 
pen:  pret.    tindip:—R.,  aidip.    Ama- 
rrar los  extremos  de  una  caña  dulce 
con  los  de  otras:  mapairapong:  pret. 
na:  pas.  pairaponguen:  pret.  pinaira- 
po/7¿'—R., /•apo/i^.— Caña  dulce  ya  es- 
trujada: yanes.— Ir  por   ella,    mang 
jajanes:    pret.   nang:   pas.  jajanesen. 
pret.    nijajanes.  ~  Estrujar    la    caña 
dulce  en  ei  trapiche,  mángales:  pret. 
nang:   pas.  a/sen;  pret.    inaies.  -  R., 
a/es.  —  Tener     demasiado   jugo     en 
tiempo  de  aguas:  Vid.  Jug^p.— Cortar 
en  pedazos  la  caña  dulce:  mangueguet: 
pret.  nang:  pas.  güegueten:  pret.  ni- 
gueguet.  —  R.,    gueguet.— Chupar     la 
caña  dulce:  mangas:  pret.  nang:  pas: 
lise/i:  pret.  iniis.— R.,  us.— Clases  de 
caña  dulce:  yavit  gato,  galec,  idac  y 
vajeng.— Cañas  de  una  red  co^  que 
pescan:  cauy.     Pescar  con  diclia  red: 
manauy:  pret.   na.  R.,    nauy-jCaña 
de  timón:  ticticnu  agusan.—R.,  agus. 
de  cualquier  cosa.— 5asq/«d.-  Id.  que 
ponían  los  antiguos  para  recoger  el 
zumo  de  la  caña  dulce  estrujada:  sa- 
yuyung. — Vid.  Canal. 
Tuuung. — Id  para  soplar  el  fuego;  ta- 
guvL 
ídem. 

ó  entendimiento.— Vid.  Caletre. 
Mangapun'.  pret.  nang:  pas.  capunen: 
pret.  chlnapun.  ~R.,  cap«n.- It  mañi- 
vúlo:  pret.  /nina:  pas.  ivoloam  pret. 
inivotoan  R.,  voto.—\á.  cabritos  ó 
toros:  mangta:  pret.  nang:  pas.  acia- 
gen:  pret.  nieta.— B..,  acia. 
Capataz.  Nu  mangununut  du  mailrabaJo.—l\s., 

uniil  y  trabajo. 


Gaño 


Cañuto. 

Capa. 

Capacidad 

Capar. 


CAR 


107 


Caperuza. 

Capilla. 

Capitán 


Capitanear. 

Capítulo 

Capón. 

Caporal. 

Capote 


Capricho. 
Caprlclioso,a 
Captar  se 
Cara. 


Macaraua,  ó  macaparín.—Rs.,  raua  y 
parín. 
Tabacal, 
ídem. 

de    Balanes.  — Ma/ig'pws.— R.,    apus.— 
Teniente  1.°  mapalon.—R.y  palón. — 
Teniente  2.°:-  pipasalian.—R.,  salL — 
Son  términos  antiguos. 
Vid.  Acaudillar. 
de  libro. — Id. 
Chinapun. 

Nu  mangunung  du  uiñiay.—R.,  unung. 

de  Batan  en  general. — Soot — Hacerlo: 
misoot:  pret.  mini  pas.  woolen:  pret;  si- 
noot.—  U.  manqued  su  soot:  pret.  nan. 
pas.  adqueren:  pret.  tinqued. — R.,  al- 
qued.  -Vestirlo:  manoot:  pret  mina. 
— Ir  á  coger  las  hojas  del  uuyavuy 
para  hacer  el  soot:  mangay  á  mano- 
oten.— Capoie  de  las  mujeres:  bacul. 
— Hacerlo:  maibabacul:  pret.  nav  pas. 
baculen:  pret.  binacul.—U.  manqued 
su  bacul,  etc.  —  Llevarlo  en  la  cabeza: 
mamacul:  pret  na  — Capote  de  los 
hombres:  dínu/íg'.— Hacerlo:  maidi 
nung:  pret.  nai.  pas.  dinunguen: 
pret.  nidinung.~lU  mangued  su  di 
nung,  etc.— Llevarlo  en  los  hombros: 
maidinung:  pret.  nang. 

Vid.  Antojo. 

Vid.  Antojadizo. 

la  benevolencia  de  otro.! — Vid.  Atraer. 

Dangoy. — Parecerse  en  la  cara:  micha 
dangoy. — Estar  cara  á  cara:  misalap: 
pret.  mm/. -R.,  salap. — Desfigurarse 
la  cara:  midadangoy:  pret.  mini.~EA 
diccionario  antiguo  pone:  machila- 
pang. — R.,  lapang. —Yolver  la  cara 
para  mirar  á  otra  parte:  umidit:  ó  ma- 


108 


Cafábsio. 

Garabina. 

Caracol 


Carácter. 
Garajay. 


Caramelo. 
Carbón. 


Carbunco. 
Carcajada. 
Cárcel. 
Carcoma, 


Carcomerse 
Cardenal, 


Cardo, 


GAR. 

ñidit:  pret..  minidit:  ó  na.— R.,  idit.—* 
Lavar,  se,  la  cara  Vid.  Lavar,  se,  cara, 
— El  lugar  donde  se  dejan  la  patilla 
los  hombres:  cuculmitan. 

Vid.  Búfalo. 

Dequeg  á  paltug. 

que  está  en  los  matorrales. — Marida^ 
—Id.  que  se  coge  en  los  árboles:  ta- 
vej.—lá.  que  se  encuentra  en  los  agu 
jeros  de  tierra,  entre  las  piedras  y 
agujeros  de  las  mismas,  etc :  umang, 
—Grandes  que  sé  encuentran  en  el 
mar;  gagang.—A  la  tapadera  de  pie- 

V  dra  de  estos  caracoles:  vujan  nu  ga- 
gang: dicen  que  es  medicinal. — Cara- 
col pequeño  redondo  que  está  pegado 
á  las  piedras  que  hay  junto  al  mar: 
dumag,  etc.,  etc.—  Vid.  Apéndice. 

Nu  caparin  na  nutao.  —  R.  parin. 

Paliuc—ld  roto  que  purifícan  en  el 
fuego,  y  luego  sirve  como  acero 
caga. 

ídem. 

í/rm.— Hacerlo:  mangurin:  pret.  nang 
pas.  uriñen:  pret.  inurin. — Tiznar  con 
carbón.  —Vid.  Tiznar,  se. 

Maraget  á  umgatec. — Rs.,  raget  y  gatee. 

Racuj  á  cagac. — R.,  agac. 

VÍ4.— Calabozo. 

en  general. — Amec.  —  Oira  clase  que 
echa  á  perder  mucho  la  madera:  va- 
lacavac.-Yid.  Broma. 

las  maderas.— Vid.  Agorgojárse. 

señal  de  azote  ó  golpe. — Ulimatim. — 
Tenerlo:  mangulimatim:  pret.  nang. — 
Causarlo:  mapang ulimatim  pret.  na; 
pas.  pangulimatimen  pret.  pinanguli' 
matim. 

ó  espinoso.— Baruas.  — It  carotong. 


9^^  m 

Careiir.  Mapq^alap^  '^u  iqo:  pret.,  na:  pa^.  Mj^ar 

lapen:  wtpmais^(o¡p^K»  safc^^ 
Careo.  CQpá^cñá¿g^t(i^<^~^  ^m  i 

Carecer.  Abu  su  rtiictn. — Id.  de'  bif  n^^:  qt^  m 

ang^ctttga,  ■  .      '»,    •       ^.^ 

gl^^ft^^o,  a,   MaSW<^  -%  ««c^^P- 

Carenar.         Via.  Calafatear. 

Carestía.         Cabu  na  cañen,  anmanq,  inumen.-^^$.^ 
abu,  can  é  inum. 

Carey.  Casicas. 

Carga.  /?ara.— Ppner  una   c^^ga   sobr^  p4|:áf 

mfyt)a/ó(íp/i:  pret;  /fa;  t*as.  ^f^l^a^^^; 
pre!,  pí/iü/bdo/i.  -  p.. 

Úargadc».  ft.     Matú,Ta.    Mí>  rízra.—M.  árbol  de  fruta: 
ma^aoung  süasi.— -|^.,  yaj^ji^ns¡. 

Cargar  éi  cÁtor.  -  ^apai^ou^a:  ü 

ráragen:  pret,  /iz/iaffam.— R.,  rai^ 
—Id  levantado  uhVppsa  del  $|(d0^ 
Vi^.  Alzqr  aígó  ÚeUd^to  y  llevárld,  eí^l 
— {d.  al  i^iñd  á  la  espalda  sin  manta: 
q^aivaiva:  pv^\  naí:  pas.  vavajen:  pret 
i;i/itíí;a.— R.,  ygya.  Id.  id.  id.  con 
manta:  m^nghan.- CÁxgi^iQ  pt^p: jqi:q 
j(np  ^rí.  v4yu4ár  ^  ^rgar  Uiii  (Cjií^ 
tj^an0atin:  pret,  nmg:  pas.  catinám 
gf (Bt.  chitiqtiñéin.  %¡  catín.  -  Hacerlo 
^if^    ^Vuida:   /c]^ai'if^.   pret.    chinatíñ. 

f^.,  ap<iji|.— wjfil"  al  hombro;  mi- 
^¿í/«$-  pr^t; /"'^t.ps.  isabjay.  pret. 
s^^^bjm.-K,  s^j^¿(¿.— Id.  en  la  ca- 
l>f  ^ft{  míílfíí^i  m^-m  pas.  «tz/i:  pret 
^'»#-~^r^H«-^      *^  embarcación: 

m/(|i^Í(.rrR.y7f|^i|.r:¥ia.5opo/far. 
M^  tos,a;  <i/i(|f|j^  #  un,  y  ^atos  na 
Cariólas.         ^^^{^.r-Acaflclar. 


Game. 
Camero. 
Carnoso,  a. 
Caro,  a. 
t!ai*pÍntet*o. 
Carraca. 


lió  CAR. 

iad.  dtíisí,  ó  cadaao. —Rs.,  asi  y  addao. 

CaAñó  Útmáó.T-K,  addao, 

Cartflofto,á.    MaMdádaaóen.—K,  addao. 
ICM-Itátl^é/a.  Másisien.-K,  asi 
Cariz.  Catitiban.-K.,  tidib. 

Carmes!,         ó  carmín,  color  encarnado.— Mtíya¿^a. 
—R.,  vaya. 
Asi. 
ídem. 

Masi.  -  R.,  asi. 
Maiñen.—B..,  iñen. 
Nü  maivadavada.—R.,  vada. 
queda    vueltas.— i?/í/ríi^í.— Otra    clase 
que  no  dá  vueltas;  padacupac. 
Carraspera.    Capayao—.R.,  payao. 
ClLii:*era.       •  Capayayu.—Ú.y  yayu. 
Carreta.  ídem.    ' 

durillo.      .  Pisii. — Tenerlo   grande   ó  gordo:   ma- 
piisñi:  pret.  na.— Hoyo  en  el  carrillo, 
especialmente  al  réir:  duay  6  tiduay 
—Tenerlo:   maiduay,  y    maitiduay: 
pret.  nai. 
Carrizal,        Caviauan.—R,,  viau. 
CiEirrizo.  Viau — Ir  á  buscarlo  ó  cortarlo  ya  seco. 

mamiau:  pret.  na.— Ir  á  cortarlo  verde: 
manasa:  pret.  ha:  pas.  iasagen:  pret. 
/masa.— R.,  tosa.— Cubierta  en  cada 
nudo, del  carrizo:  <|/iicup,~Limpiarlo: 
maío/o/:pret.  na/:  pas.  o/o/a/i:  pret.  1/10- 
tólañ.  R.,  o/o/.— í*órier  carrizo  al  ta- 
bique de  cog^on:  Vid.  raft/^iic— Otra 
clase  de  carrizo  más  delegada. /ada//). 
—Tejido  dé  carrito  del  techo  de  ca- 
sas: Vid.  Te/7¿fó.—Pedacito  de  cor- 
teza del  carrizo:  cq/ifap'ai/. — Quitarlo: 
, ";  tnángüliagayipíktHangip&s.culia- 

¿áyéiil  pteX.  chinúliagay.-  Cogollos 
del  carrizo»  con  sus  hpjas,  que  dan  de 
conier  á  las  vacas:  yaíi/au. 


CAS. 


Ill 


<!árrd 

GkiPtéar8«. 

Cartilla. 
«GáÉa. 


ó  carroza* — ídem. 

Tillas. 

Maitúitúpdis    á  tulas:  pret.  nai: — R., 
tupáis. 

ídem. 

yéjúy.—lá.  de  techo  alto  ó  agudo»  ó  de 
tnücha  pendiente:  masayiá  vajay. — 
R.,  say  i. — Id*  de  techo  más  plano,  ó 
poco  pendiente:  mapaya  á  vajay.  - 
R.,po¿/a. — Hacer  una  casa:  maivajay 
preí.  mini:  pas.  vajayen:  pret.  vinajay 
^-Casa  de  cuatro  vertientes:  tinuavám 
— R.,.  fuaí>,^Hacerlá  así:  manuab: 
pret.  na:  pas.  tuauan:  pret.  tinuavan. 
Casa  de  dos  vertientes:  sinajupaniran. 
—^Hacerla  así:  manajupanid:  pret.  na: 
pas.  sajupaniran:  pret.  sinajupaniran. 
— R.,  ¿a/upa/iíd.— Hacer  pegada  á  la 
casa  una  especie  de  media  agua  para 
cualquier  uso:  Vid.  Porto/.— Quedarse 
una  casa  vacía  por  morir  ó  ausentarse 
el  dueño:  masattsüu:  pret.  na:  pas  ca- 
sausauán:  pret.  chihasausauan.—R., 
sflüsat/.—Salir  de  casa  para  ir  á  cual^ 
qüier  parte:  sumtbu :  prei.  suminibu. 
-^R.,  sí7)íí.-~ Mandar  salir  de  casa  para 
ir,  etc.:  mapasibü:  pret.  na:  pas,  pasi- 
bugen:  pret.  pinasibu.— La  salida:  ca- 
sibu.'-Pisibugen:  Iláiíian  á  la  hora  de 
Salir  de  casa  por  la  úaafiana,  que  es 
después  de  almorzar,  como  á  las 
ocho.  —  Retirarse  á  casa:  sumavat: 
pret.  suminavat—R.,  savat — Hacer 
retirar  á  uno  á  casa:  mapasayaí.  pret. 
lia:  pas.  pasávatew  pret.  pinasavat.  — 
Casita,  juguete  de  muchachos,  y  que 
puede  servir  jjara  algunos  días:  vava 
jay.— Csisa  de  campo:  isanan  ó  pañi- 
sanan.  -  R.,  ísan.— Hacer   noche  »»éh 


m 


Casaca. 
Casamiento. 


CMlseilJo 


^ftSQ^r 


q4ifS4ll>#. 


CasGo 


qa«|ft. 


ella:  /^{^^iz:  pre|.  vnini:  pas.  isq^gg^i 
pret  inisanan.—Si  ^i;i  una  casfi  gg^' 

/dc/n. 
.  Capichacovot. — R.,  covo^ 

á  ptrp,  -  Mqpaichacqu^í^^  pret  na:  g^f^ 
piiichq^qpoieit:  pr^i^  jpinaichocovot— 
R.,  coí;o/.  Casarse:  p^ichacouot:  pret' 

j^i/ií.- Tr^^ar  del  casamiento:  micha- 
c(igmn:  pret.  /ní/ii.— íl.,  cay  un. 

Chalan  ana/i.~R.,  alan- an. 

á^fom^fsqmmási.'^Álaan-an.-lá,  de 
}9  mispa  forma  más  pequeño;  alutut 
r-\é'  de  piedrecitas  de  forma  pelada^ 
ó  )ísa:  cacatu. 

^  pegar.— Vid,  Castigar.— lá.  lo  duro, 
mqpisa:  pret.  nam;  pas.  apsagen:  pret. 
pinsa.^-R.,  ap$a. — Cascarse  ó  rom- 
perse: mapsa:  pret.  na. 

Cu(/{7.-Quitarla:  mangudit:  pret  nang: 
pas.  cudit^n:  pret.  chinuditan, — Cás- 
carfi  4^  huevo;  uajay  nu  otioy. — Id. 
d,^l  palay  ó  arroz:  afíiií. 

d^  yaj¡lla:-Fanfl(a.^-|d.  de  la  cabeza, 
ó  créoeo'  Viid.  ^al^vgra. 

CamMu^n.—J^.f  vqhk. 

T^^en9.-Tmeng  CIC9  á  madiman: 
G^si  nfie  ii)i;ie^p.-r(^psi  nada:  acmay 
^(^ngi  acmáy  ditefíg,  6  acmay  iiteng, 

DeqUiy  á  ^fw^y,—l^.j^Síra  guardar  uvi: 
$g>^^^p,-^lú.  aop4e  cogen  los  tayacu- 
yi^b:  pjuagut. 

h^per  ó  f^p^fi^ifi-  á  yno*  Vid.  Apreciar. 
N^,  |if  cer  ^§sp  4f  ^99'  dinanga.—B., 
$fíi\ga.r',p^,fíiq  uq^u{i¡\sinanga:  no  hizo 
Ci^G^ge  n[^f  4rNp  ii^c^r  caso  de  uno  6 
KHi^  0^1 4^^'*'®-  ^^^  Q¿^anganiijed."K^ 

€pt/ai,»«f?g6, 


Casquete 
Gasta. 

Castaño,  a. 

Castidad. 

Castigar. 


Castigo. 
Casto,  a, 
Castrar. 
Casual. 

Cata 

Catadura 

Catar. 
Catarata 

Catarro. 

Catecismo. 

Cátedra. 
Catequizar. 

Caterva. 
Catorce. 

Catre. 

Cauce. 

Caudal. 

Caudaloso,  a 

Caudillo. 

Causa. 

Causar. 
Cáustico. 


CAU.  113 

ó  gorro. — Tabacult 

Ga/zposa/i.— R.,  lipus. — Id.   ó   descen- 
dencia: tayatayabu. 

Cupao. 

Canamunamuan.—B..,  namu 
Manajo    pret.  na:  pas.  tajojen:  pret.  ti- 
najo.  —  R.í  /q/o.— Id.  á  uno  para  que 
se  enmiende:  Vid.  Escarmentar. 

Catajo. — R.,  tajo. 

Manamunamii. — R.,  namu. 

Vid.  Capar. 

Namaparin  á  tudmipajao. — Rs.,  parin 
y  pajao.—U.  dingajajaua. — R,  ajao. 

aquí. — Tibi  pau— Cata  allí:  tanganao, 
ó  tauri 

buena  ó  mala. — Mapia  anmana  marajet 
ú  catitiban  na.— Rs.,  pia,  rajet  y  tidib. 

Vid.  Gustar. 

ó  nube  en  los  ojos. — /?u/ao.— Tenerla: 
marujao  pret.  na. 

Cangujeg.-R.,  ngujey.  -Tenerlo:  man- 
gujey  pret.  nang. 

ídem.    También:  pachinanauan  du  da- 
sal. — R.  nanau. 

Pannanauan.—K,  nanau. 

Mannanau  du  doctrina  católica:  pret. 
na/i,  etc,  etc. — R.,  nanau. 

Vid.  Cáfda. 

Apat  sicharua. — Catorce  mil:  apat  si- 
ctiarua  su  calivu. 

Vid.  Cama. 

Vid.  Canal. 

Anguangu, 

Ajsung  á  racuj  su  danum. 

Vid.  Adalid. 

Yamot,  ó  yapii.— Id.  6  principio.*  Vid. 
Principio.     Id.  ó  motivo.-  Vid.  Motivo. 

Vid.  Motivar. 

Vid.  Cantárida. 

15 


114 

Cautelarse. 
Cauterizar, 
cautivar. 
Cauto,  a. 
Cavar. 

Caverna. 

Cttyado. 

Cazar. 


Cazo. 

dázuela. 

Cebar 


Cebo 


Cecina. 


Cedazo. 
Ceder. 

Cédula. 

Cebolla. 

Cegar 


CEG. 

Vid.  Recelarse. 

Vid.  Abrasar. 

Vid.  Encadenar  ó  poner,  etc. 

Mapsec.—B..,apsec. 

Mangadi:  pret.  nang:  pas.  cadien:  pret. 

chinadi.—h..,  cadi 
Achip. 

Vid.  Báculo. 

Mamulao:  pret  na;  pas.  uulaoen:  pret. 
üinulao — R.,  vulao.-—lá.  pájaros  con 
red:  mamuray:  pret.  na-  pas.  bura- 
yen:  pret.  binuray.-^R.,  buray.^lá. 
pájaros  con  lazo:  manduc  su  manu- 
manuc:  pret.  nan:  pas.  asduquen.  pret. 
sinduc.—h..  asduc. 
ídem. 

ó  plato  de  Batán.— Vid.  Plato. 
animales.— Mandaa/n;  pret.  nan:  pas. 
daamen:  pret.  nidaam. — R.,  daam. — 
Vid.  A/imentor.— Id.  el  fuego. —Vid. 
Atizar. 

en  general. —Apon. — Cuando  Jo  ama- 
rran al  añzuielo,  dicen:  bedberen. — R., 
bedbed. 

Tapa.— Hacerla:  manapa:  pret.  na:  pas. 

tapujen:  pret.  fínapa.— It.  mangasaso: 

pret.  nang:  pas.  casasogen:  pret.  c/ii- 

masaso. — R.,  casaso, 

Panemian.—R.,  serni. 

Vid.  Par. —  Id.  ó  condescender.  Vid. 

Condescender, 
ídem. 
Bullas. 

ó  perder  la  visía.—Mavuta:  pret.  na. — 
R.  vuta. — Id.  ó  quitar  la  vista  á  al- 
guno: rnapauuta:  pret.  na:  pas.  pa- 
vutagen;  pret.  pinauuta.— Cegar  pozo 
ú  hoyo:  maman:  pret.  /la:  pas.  punen: 
pret.  pinun. — R.,  pu/i. 


I 


CEN. 


115 


Clegatóii. 

Ceguera. 

■Ceja. 

Cejar. 

celda, 

Celebrar. 


Célebre. 

Celebridad. 

Celestial. 

Celibato. 

Célibe. 

Celo 


Cementerio. 
Cenagal. 
Cenagoso. 
Cenar. 


Cena. 

Cenceño,  a, 
Cendal. 
Cenefa. 
Ceniciento»  a. 
Ceniza. 

<4enso. 


Macuyao.—B..,  cuyao. 

Cauuta. — R..  vuta. 

Chiray. 

Mipaiso:  pret.  mini. — R.,  iso. 

cuarto  ó  habitación.— Mac/iaoa.  —  R., 
aoa. 

Maiselebra:  pret.  nai,  etc.,  etc. — ^^It.  mail' 
daag:  pret.  nan.  pas.  daaguen:  pret. 
nidaag.  R.t  daag. — Id.  misa:  mamisa: 
pret.  na* 

Macacnicnin.  —  B.,  acnin. 

Capacacnicnin.—B..,  acnin. 

ídem. 

Cabu  nu  cacouot — R.,  covot. 

Tao  aba  su  cacovot'—B..,  covot 

en  el  ohrar.—Capangtu. — R.,  püngtu. 
Id.  de  los  casados:  inangtang. — Te 
nerlo.  mañinangtang:  pret.  na:  pas. 
inangtangan:  pret.  ininangtqngan.— 
Id.  mutuamente:  mainainangtang: 
pret.  naí.— Tener  celos  ó  sospechas: 
mañimoimong:  pret.  na:  pas.  imo- 
imonguen:  pret.  inimoimong.  —  R., 
imoimong.     •  . 

Pamuvunan. — R.,  vuvun. 

Cajutan.—R.,  juta. 

Racuj  ájuta  á  maitipitec—R.,  tipitéc. 

Úmuyab:  pret.  minuyab:  pas.  uyabeni 
pret.  inuyab.'-R.,  uyab.—Tauri  uyaben 
mo:  ahí  está  tu  cena.  Dauri  ú  uyaban 
co'.  aquél  es  el  lugar  donde  ceno. 

cauyab.^i.  uyaben.— R.,  uyab. 

magulang.—R.,gulang. 

Ayuayub. 

ídem. 

Mavuavu.—R.,  avu. 

Avu. — Id.  dura  que  está  debajo  de  las 
demás:  vuti  nu  rapuyan. 

Bu/s.— Pagarlo:  maibuis:  pret.  nai. 


116 
Censurar. 

Centella. 
Centellear. 


Centenar. 
Centinela. 


Centro. 
Ceflidór. 


Ceñir. 


Cefio. 
Ceñudo,  a. 

Cepillo 

Cepo 

Ce  I  a. 
Cerca. 


Mapaisecasecad:  pret.  na:  pas.  paiseca- 

secarew.     pret.    pinaisecasecad.  —  R., 

asead, 
rayo.  ^Sasdit.^li.  ñipen  nu  adey.-^ld. 

de  fuego:  Vid.  Chispa. 
Maichichidat:  pret.  na/.— R.,  chidat. — 

Id.    los  ojos  de    cólera:  umniñas    ú 

mata  du  casiili:  pret.  /n/n.— R.,  niñas 

y  suli. 
Asa  gatos, 
ídem.— Hacerla:  maitayayañ:  pret.  nai: 

pas.   taijayanan:  pret.    tinayayananJ 

—  B..  tayayau.     h.  rumasay:  pret.  ru- 

niinasay~R.  rasay. 
Panjumican. — K.^jauac. 
Ta/ed— Id.  que  se  ponen  los  que  tejen: 

paud. —Ponerlo:  maipaud:  pret.  nai  — 

Id.  que  sujeta  al  yovoc  en  la  frente 

del  que  lo  lleva:  apid. 
Manajed:  pret.  na:  pas.  tajdan:  pret.  ti- 

najdan.—R.y  tajed.  — Ceñirse:   maita- 

jed    pret.  /la/.— Ceñir  un  cuerpo  una 

sola  vez  con  cuerda,  papel,  cuero,  etc; 

sin  que  sobre  ni  falte  en  los  exiremos, 

en  forma  de  abrazadera:  mapainuduc: 

pret.  na:  pas.  painuduquen:  pret.  pi- 

nainuduc.—R.,  inuduc. 
Capauuya  nu  casuli — Rs.,  vuya  y  suli. 
Nu  mapavuya  su  casuli.— Rs.,  vuya  y 

suli. 
de  carpintero.—  Sepilla.—U.  ipangun- 

gujas.    R.,  ujas. 
5epo  —  Estaren  él:  masepo:  pret.  na. — 

Poner  en.  él:  manepo:  pret.  na:  pas. 

sepogen:  pret.  sinepo, 
Taru. — Id.  de  los    oidos    ó  cerumen: 

tidu.  - 
ó  cercano.— Mas/jg'uen^-R.,    asnguen. 

-^De  cerca:  du  masnguen. 


oww. 


m 


eroa 


Geroar. 


Cercenar. 


Cerda. 
Cerdo. 


Oerebi*ol 


ó  cerco  de^  hiarhpG^téría .— A*©^.^fta- 
cerlo:  máiatoyx  prét.  ínina:  pás.  *aíot 
yen:  pret.  inatoy.^ú.  de  paios'ó 
carrizo!  ajadi  gongo  y  vajauvau.— 
Hacerlo:  inamjéd,  mcínyorigo'y  mú^ 
majáuvau:' p^reij  nai,  y  na-  pas.  ajapen, 
yongójeii  yvajú:auaaen:  pret.  inajad, 
niyongo  y  vinajaaúau. 

Mándiütín  áii  atoy  ajad*  etc.  pret.  naiv. 
pas.  dibunen:  pret  nidivun.—R.,  di- 
min. 

Vid.  Achicar. -^lá.  lo  que  está  alto,  ó 
es  muy  largo:  ma/iedfed  pret.  nmpa&i 
tedteran:  prel.  tinedteran.—R.y  tedted. 
-  Id.  lo  redoíndo  como'  hacen  con  la 
moneda:  mü/í/ma¿);  pret.  nan:  pas. 
Uñaban':  preh  niliñaban.—R.,  liñab. 
—Vid.  CoTtar.  * 

Bubuj  nu  cadnan  á  mñiay  du  ipméa. 

Bagu  dcíiís.— La  hembra;  curoiitg.^-^ 
El  verraco:  malóco. -^El  que  cuidan  á 
mano:  dq/cí.  -Cuando  es  pequeño: 
nanac^Unú  clase  dé  Itbayat:  pan- 
daca.— Agujerear  la  oreja  del  cerdo: 
mamsu:  piret.  namí  fKas.  apsuan:  pret. 
pinsuan.^R:;  apstt.^Rugir  el  cerdo 
cuando  se  es|)antaí  cizm/us;  rpretí  cü^ 
min/uSi— R.j  ac/us*-^  Chillar  cuando 
quiere  con4«r:  iñaiñiñit:  pret.  na. — R., 
iñíf.— Rugir  cuando  se  enfada  porque 
riñen  ó  porqué  quitan  los  hijos  alas 
hembras:  midiajgaj:  prel.  minU-^R.\ 
diajg aj. "^Hacer  ru/dó  con  la  boca 
cuando  comen:  mitadaptap  prei.  mini- 
tadaptap. — R.,  tadaptap.  -  Desmen u- 
z»r  con  palo,  y  después  con  la  mano 
la  comida  del  cerdo!  Vid.  Desmenu- 
zar, klc.        ,.■',,--.    ..;\>-,    ■■ 

Vajay !  nii  uiec    .     «  ^  i 


118 
Ceremonia. 
Cernedor. 
Cerner. 

Cerradura. 
Cerrar. 


Cerril. 


Cerro. 

Cerrojo. 

Certamen. 

Certeza. 
Certificar. 


Cerviz. 

Cesación. 

Cesar. 


Cesta 


CES. 

Vid.  Costumbre. 

Ipanernian—R.,  serni. 

Manerni:  pret.  na':  pas.  sernien:  prei.  si- 
ner/i/.— R ,  serni. 

Panneban-^R.,  aneb 

las  puertas,  etc. — Mangneb:  pret.  nang: 
p&s.aneban:  prel.  inneban.—R.,  aneb. 
— Cerrarse  ó  estar  cerradas:  maneb. 
pret.  na.  It.  tirando  por  las  cintas 
como  talego,  bolsa,  calzoncillos,  etc. 
mangalut:  pret.  nang:  pas.  caluten: 
pret.  chinaliit.—R.,  calut 

ó  montaraz,  bestia  que  está  en  el  bos- 
que y  no  es  de  nadie.— il/ayu/ao.-  R., 
imlao.—ld.  ó  bestia  que  tiene  dueño, 
y  no  está  todavía  amansada:  madilao. 
— R.,  dilao. 

Tocón  á  dequey. 

Ivalai  á  vajayang.—R.,  valaL 
Cavayavqyat    mi     maidiscurso.  —  R  , 
uayat. 

Cauyud.—R.,  uyud. 

Mañidamdam  su  cauyud  nu  tinulasan. 
pret.  na',  pas.  idamdamen:  pr^t.  ini- 
damdam.    R.,  idamdam. 

Dichod  nu  lagao. 

Cabjes.    R.,  abjes. 

Umjes:  pret.  minjes  pas.  ibjes:  pret.  bin- 

JéSrR.,  abjes.  Cesar  de  enredar  ú 
otras  cosas:  macasa/d  á  umtec:  pret. 
na:-R.,sa/rf. 

ó  cesto  para  cargar  á  las  costillas.— 
Yoüoc-  Id.  para  cargará  la  cabeza: 
alai.— Id.  que  ponen  á  los  lomos  de  la 
vaca:  batulang.— id.  ó  tampipi:  cala- 
pay.  -  Tampipe  en  forma  de  cesto 
largo  para  guardar  ropa:  majedjed, 
y  vadudang.  —  Id.  pequeño  ó  canas- 
tillo para  guardar  oro  ó  plata:  vu- 


Cicatriz. 
Cicatrizarse! 
Cidra. 
Ciego,  a. 


Cielo. 
Cien. 

Ciencia. 
Cieno. 
CienpóB. 
Cierto,  a, 

Ciervo. 
Cifrar. 


Cigarra 
Cilicio. 
Cilindrico,  a 

Cima. 

Cimarrón,  a. 
Cimbrarse 


Cimiento. 
Cinchar. 


CIN.  119 

rívud.~ld.  para  guardarlos  chiquillos 
papel,  libro,  etc. :  cubang.-ld.  parala 
costura  y  guardar  el  pan:  vacag.-^ld, 
donde  ponen  vianda  fría,  etc.:  puyoy. 
Culad. 

Maiculad:  pret.  nai. — R.,  calad. 
Duchan. 

Mavuta.— Llevarlo  de  la  manoí  man- 
gaday:  pret.  nang:  pas.  cadayen:  pret. 
chinaday.—R.f  caday. 
Jañit— Cielo  despejado  ó  sin  nubes: 

maréelas  ájañil.    R.,  recias. 
Asa  yatos.  Cien  mil    eces:  mipisayatos 

su  calivu.  -  R  ,  livu. 
Casuliban.  —  R.,  sulib. 
Maitipitec  ájuia.—R.,  tipitec: 
Didipuan. 
Uyud.—li.   na  dimaiñuja.  —  R .   ñuja. 

Cierto  ó  ciertamente:  cauyuran  na. 
Agsa. 
Mapaiñed.  pret.  na:  pas.  paiñeren:  pret. 

pinaiñed.—K,  iñed.—lá.  la  esperanza 

en  Dios;  Vid.  Confiar. 
Vioi. 

Ipalidiat  su  inaoan.    R.,  lidiat. 
Madajesdes.    K.dajesdes.     It.  mamej- 

mej.    R.,  mejmej. 
del  monte.  -Tutuc  nu  tocón.  ~li.  caca- 

rangan  nu  tocón.— B..,  carang. 
Vid.  Cerril. 
árboles,  sus    ramas,  plátanos,  bejuco, 

eic.-^  Madsudsuc:  pret.  /la.— R.,  adsUc- 

suc.    Vid.  arquear. 
Suid  y  luid.     Ponerlo   mapatuid:  pret. 

na:  pas.  patuidan:  pret.   pinatuidan: 

—Id.  manuid:  pret.  na:  pas.  suidan: 
'  pret.  sinuidan. 

ó  ceñir.:  Vid.  Ceñir.— \á.  ó  poner  cin- 
cho ó  aro:  Vid.  Aro. 


120 


G^ouenta. 

';  '■  \-S-\\       '  •  '  !  !  s  ■ 

Glngulo. 
Glnéiéi  . 
Cinta. 
Gtotas 

Ginto. 
Gintura. 


Ginturdn. 
GirqültOb 

Giroundar. 
Girounspeo- 

ción. 
Glrgiuilspec- 

to,  a. 
drujano. 
Gisoarse. 
Gisma. 


;  f^;ks«0Í4orirri\lid.  Gemdor.—\á.  ó   aro: 

iJMniüm^Qxmo  vQcesí'  mipidima:  — Ci  neo 

u mil.  fveqes:  mifíidima \  su   calivu.  -  R., 

//yu.— De  cinco  ei^cinCo;  taididimatr-* 

Dimapojo,--C\ncimúÍ2kúi\\:dimapofúm 
caü¿í;ui rtCitieuenla  ve^es:  mipidiinaiá 
pqp.       ,..  !,M   .M-v. 

Idpn^y  W^d. 

Wmi  Mosquito. 

Bedbed. 

ó  traivesaños  q^eaponeá  sobre  losfui^ 

loSi^^R^dtin.     i 
Vxá,  Ceñidor. 
Catingjan.-  lá.  de  la  imarra  ó.  saya 

calzoncillos»  etc.,  eíi  cuyos  extremos 

ponen    cuerdas   para    amarrarla  al 

cuerpo:  5£^i. 
Tajed. 

Uiñisan.-^R.,  uiñis.  í 
lAdiáejuej.^R.»  uejuej. 
Vidi  Cercar.  , 

Capsec.-rR.,  apsec. 

Mapsec.    R.,  apsec. 


Nu  manuuaiuua,^^R.^  tuua. 

Vid.  Cagar, 

Capachitaua  du  religióa  Católica.— -R.y 

taua, 
CUimátíoo,  A.  Numachitauadu  religión  Católica.— 

R.,  taua, 
6  pú%o.'r- Vito. 
Manauag.  pret.  na:  pas.  tauagan:  pret. 

tinauagan.^B..t  tauag. 
Racuj  á  idi. 

>Caidian:^R.,  idí.  a  ,  . 

MaragÉt  áíamec,-^R.i  raget.— Id.  ó  vi- 


Gistema 
Citar. 

Ciudad. 
GiúdaéaBí»,  a 
Cizafta. 


Cl^A. 


121 


Clisafiero,  a. 

GlBinar, 
GlándestlnOj 

-ar 

Clara 

Clarear. 

Claridad. 
Clarificar 


Claro,  a. 


Claudicar. 
Clavar, 


dot  carú^ei  nu  daduufiy. — Id.  ó  ene- 

miislud;  Vid.  Rnemistad. 
ó  quéfkvEfte  e4lémi^t8dés  entre  otros.  - 

Vid.  Enemistar.     -  - ^^ 
ó  quejáirse.  -Vid.  Quejarse.  .    >  i 

Matayu^^*-R.yiayu. 

de  hn&vo. '-'Caidaean'  nu  otioy. -R., 
idac,  :  '      -, 

Vid.  A/¿o/iacíd.— Clarearse  telas,  etc. 
Vid.  Transparentarse. 

Casejdang.-^Y{.,sejdang.         <  <.     ;  >;  . 

ó  iluminar.-*- Vid."7/i//tí/fiar. — ild.  Ninot, 
etc.:  mapatnaoipvéV  na:  pas^ipatam*- 
oen:  pret.  pinathúo.  -  R.,  aZ/iao*  .<.  .¡., 

ó  que  se  distingue  bien.  -Mase/dang^ 
— R.,  sejdang. ^li.  maiatamadi^-^R.^ 
iatamad. — It.  mapencad.  R.,  pencad. 
— II.  marelac.'-R.,  rtí/a^.— GlaBoóIim- 
pio:  Vid.  Limpio:  ^  Id.  ó  tratuspaiiteote: 
Vid.  Transparente:  *-  Claro,  líquidoc 
matnao.  - R., a/jnao.— Ponerse cJftroesI 
líquido:  mitinao:  pret.  mirtL^^QXsasti 
está:  uyud. — Hacer  m'ás  clara|>int4a<ra, 
letra,  etc.:  capencaren:  pret.  ehinapeH'- 
cad.^  li.  patalamaren:  pret*  piüotoio- 
mad.         > 

Vid.  Cojear.^lá.  ú  obrar  «naíJ  Vid. 
Pecar. 

ó  asegurar  con  clavos  una  cosaeqotoaf. 
— Mamasec:  pret.  na:  pas.  pascan:  pret. 
pinascan.  R.,  pasec^^Id.  ó  intnoidu»- 
cir  un  clavo  ú  ot<ra  cosa  aguda  á 
fuerza  de  golpes  en  un  cuerpo;  ma- 
matiic:  pret.  na:  pa;s^  patnquen:  pret. 
pinatiic.  '  R.,  pa/i/c— Clavar  los  ojos 
fíjando  la  vista.  Vid.  Mirar,  /ijattdota 
üisia.^^lái  espada,,  ipuñal.  etc.;  mapoh 
uunu:  pret.  na:  pas.  pauunugen:  pn&í.' 

i6 


122 


Clavo. 


Clemencia. 

Clemente. 

Clitoris. 

Cloaca, 

CHueca 

Coacción. 

Coacervar. 

Coadjutor 

Coadunar. 

Coadyuvar. 

ےoagular. 

Cobarde. 

Cobardía. 

Cobertera 

Cobertizo. 

Cobijar,  se. 

Cobrar. 


Cobre. 
Cocal. 
Copear. 


coc. 

pinavunu.^R.,  vunu. — Clavarse  es- 
pina ó  astilla:  mataroy:  pret.  na.—R., 
taroy.  U.  matuluc:  prel.  na.*  —  R., 
tuluc. 

Pasee— Arrancarlo  ó  desclavar:  Vid. 
Dese/ica/ar.— -Menear  los  que  están 
clavados,  para  sacarlos  más  fácil- 
mente: mamayipayid:  pret.  na:  pas. 
payipayiren:  pret.  pinayipayid. — R., 
payid.  ~  Hacerlos:  maipapasec:  pret. 
nai. 

Casisien. — R.,  asi. 
Masisien.  -R.,  asi. 
Tidatid. 
V'iá.Albañai 

gallina.  —Mangjeb  á  maniic. — R.,  acjeb 
Capuspus.  — R.,  puspas.  —  Hacerla:  Vid. 
Forzar. 

Viá.— Acumular,  ó  Amontonar. 

ó  ayuda.— iVu  sumidung.  -  R.,  sidung. 

V\ái— Juntar. 

Vid. — Ayudar. 

Wlá.— Cuajar. 

Matajao. — R.,  tajao. 

Catajao.    R.,  tajao. 
ó  tapadera. — Tojong  y  tajeb.~lá.  cón- 
cava: sajucub. 

Inatdis.~R.,  aidis.— Hacerlo:  mangat 
dis:  pret.  nang:  pas.  atdisen.  etc. 

Vid,— Cubrir,  .se.  -Id.  ó  albergar,  se: 
Vid.  Albergar,  se. 

Mangamámaud:  pret'  nang\  pas.  ama 
mauren  pret.  inamamaud.  -  R.,  ama 
maud.  -  Id.  fuerzas  el  enfermo:  mai- 
jeyejeyet;  pret.  na/.~R.,   ayit. — Vid. 
Refrigerarse  ó  reparar,  etc. 

Macanias. 

Canioyan.~R.,  nioy. 

Mamariw.  pret.     mina:  pas.     sariñan: 


coc. 


123 


Cocer. 


Cocido,  a. 

Cocinar. 
Coco 


pret.  sinariñan. — R.,  sarin. — Id.  ó  re- 
sistir: Vid.  Resistir. 

Manotong:  pret.  na:  pas.  rotongan:  pret. 
rinotongan., — R.,  rotong.—lroiong:  la 
leña  con  que  cuecen.— Panotongan: 
la  banga  donde...  Coceré  tostar  bien 
una  cosa:  manengdeng  pret.  na:  pas. 
dengdenguen.  pret.  nidengdeng.  —  R., 
dengdeng.  -  Cocer  pescado:  manla- 
neg:  pret.  nan:  pas.  languem  pret  ni- 
laneg.—R.Janeg.  ■  Id.  carne;  mandedi 
pret.  nan:  pas.  asderen:  pret.  sinded. 
—R.,asded.  Poner  en  la  banga  ú  olla 
camote,  uvi  ó  ducay  para  cocerlos:  su- 
majad:  pret.  suminujad:  pasAsujad: 
pret.  sinujad.  —  B..y  sajad. — Cocer  can- 
tidad suficiente  para  dos  comidas;  >v. 
g.:  para  cena  y  almuerzo:  mapai- 
rápjus  pret.  na  pas.  pairupjusen': 
pret.  pinairupjus  R.,  rupjus.  — 
Cocer  bangas  y  toda  clase  de  loza: 
mañiva:  pret.  nai  pas.  ivagen:  prét. 
íni'ya.— R.,  /ya.— Id.  carne  para  que 
no  se  eche  á  perder:  /nojpac/en:  pret. 
na:  pas.  padenen:  pret.  pinaclen.—  R., 
aclen. 

Majoto.—B..,joto.  -Cosa  cocida  ya  fria: 
mauao—R.,  vao. 

Vid.  Cocer,  y  Sazonar. 

árbol  y  su  fruta.  iVíoi/.— Limpio  por 
Completo  que  sirve  para  beber  y  otros 
usos:  do//o^.— Id.  que  sirve  de  vaso 
para  beber  e\  palee:  tataoy.- Id.  para 
sacar  agua  de  tinaja  etc.:  ipananami. 
— R.,  tavu.—Qmiar  el  bonote  al  coco: 
mamunut:  prét.  na:  pas.  vunutan: 
pret.  uinunutan.—R.,  ounut.—A  una 
especie  de  tejido  que  cubre  los  tallos 
de  las  hojas  en  todos  los  nudos  del 


124 


06ehiBo 
GocttInQ.  a. 

Gbdioiar; 

Codaco 

Godo, 

I 

Coetáneo,  a 

Goflradie. 

Gofirtadla. 

Gófine.  < 

Gogedór 

Gog^r 


!  ; ' 


í  >h. 


COG. 

coco  llaman:  «p/s.— A  la  cubierta  de 
la  flor  del  tíocó,  yque  sirve  para  ama- 
rme: iaimngitngu-^lí'  á  cogerla:  ma- 
náuan^ungii:  prel.  na.— A  los  posos 
del  caldo  de  la  carne  raída  del  coco 
que  cuecten  para  sacar  aceite:  laro. — 
Bola  que  se  cría  en  el  coco  seco: 
tauauy. 

ó  cerdo.--*^Vid.-**Ce/Trf0. 

Manidil  6  malapiis.-—Rs.,  nidU  y  lapiis. 

Láchid  dii  maúdi. 

€apangagtam.—^i  agiam. 

Mangagttím:  pret.  nahg:  pas.  agtaman: 
pret.  inúglaman.  R.,  agí  am. 

dar -^Manecdcc:  pret.  na  pas.  decdccan. 
pret.  liidécdecan. — R.,  decdcc 

5/c/io.— Siete  brazas  ¡y  un  codo    sicho- 
gen  ü  ichauajo  adpq. 

Vid . — Qontemporáneb. 

ídem. 

ídem. 

Lacasan. 

de  basura. — Pichaupan. — R.,  caiip. 

ó  asir. — Vid.  Agarrar. — Id.  ó  tomar: 
mangjap  ó  umajap:  pret.  nang  ó  mm: 
pas.  ajapen:  pret.  ina/ap.—H.,  ajap. 
id.  á  aiguno  infragantt  Vid.  Alcanzar. 
— Id.  al  que  Va  delante:  Vid.  Alcanzar. 
—  Id.  á  uno,  ó  una  cosa  tirando  deél 
Ofelia.  Vid.  Agarrar.-  Id.  una  cosa 
con  gancho,  ó  con  palo  haciendo  es- 
fuerzos: mangalaid.  pret.  nang  pas. 
calatfren:  pret;  chinalaid.-  l\.,  calaid. 
—^\á.  de -repente  una  co.sa,  como  el 
gato;  los  ratones:  ma/igf/jz/n:  pret.  no: 
pa^!  sag  punan:  pret;  sinagpunan. 
R.i,  sagplin.  ''Id.  con  rapidez  una 
■cos9^  ebhiándola  ó  no  á  perder:  man- 
gáianm:  prntíi  naiíg:  ^as.  calamugen: 


Gogltabun- 

Cogollo. 
Gogon. 


pret.  c/H*fi^/órma.— ^R.\  calamii.  -  Id. 
con  la  mano  mtíóho  de  una  cosa 
como  palay,  etc.,  lie'ná  ndola  "  %k>ií:' 
nianltt0im:  pret  nan'  pas.  Imfítmén: 
preti  nikigum.^R.r  lagum.  -Id.  con 
los  dedos  una  cosa:  mángametJ  prél 
nang:  pBs.  cantteh.  prét.  chinameíif^ 
R, ca/nefivAld¿  tambiéá  con  losdedois 
una  cosa  con  cierto  Htélind re:  m&mei' 

i  rut:  pret  nÜ:  país,  pnruten:  preírpimU- 
riit  -R,  puruif.-^Id.  con  gancho  ani- 
males como  perros^  i  cerdos,  etc.:  ¥rd. 
¿iig^a/ic/iar.-^ Id.  animales  huidos:  ma- 
náquept  pretu  lía:  pasrracpe/i:  pret  n- 
naquep,  —  B:.yfaqliepi^ld.  pescados  ó 
caracolesi  toíos/ra tones,  etc.,  metieniáé* 
ía  mano  en  agujero;  ó  entre  piedras, 
eicj:  mangapgaái'preii  nan:  pas.  gaii- 
gawem  >pw^.  mgaagati. — R.,  gaugaii. 
—Coger  con  una  miaño  ó  las  dos  jun- 
tas vueltas  hacia,  arrib^:  agua,:«rró2, 
etcv"  Vid.  Jfa/io.  V  Id.  un  puñado  de 
una vcosa<  Vidl  Apañan ^  Id.  llhi>BiisUrá 
deNudocVídi  Basfirdí— Id.  estiépeol 
í5'  bajura'  con  papel  ó  trapo:  manapü: 
pret.  fin;  paéimpitgem  pret  sinapu.— 

i  Rv,  sapu¿-^I^.  fcon  las  dos  manos  lo  es- 
parcido por  el  suelo  ó  mesa;  iV'^g.: 
hiaíz,  arroz,  etc.:  Vk^.  Recoger  con  las 
dos,  etC'+rtd.  una  cosa,  como  cala- 
baza; caldero,  etc:>  para  llevarlos  á 
otra  parte,  y  también  las  patas  de 
los  animales:  manajavit:  pret.  na: 
pas.  sajauiten:  pret  sinaJauit.—R.,  sa- 
jauit.     .•■■■  =  ..  '  -i  ."í:-"' 

ó  melancólico --Mtípao;— R.,  apao. 


')   íí 


Uned.  w     . 

Vüchidj^lrwét  cogeriov  amyavütij^dí. 


126 


Cogote. 
Gpbeohar 

Cohete. 
Coito. 
Cojear. 
GqJlB. 
Cojo,  a. 

Cola 


Colar 


Colarse 

Colateral. 
Colear. 


Colegio. 
Colegir, 


Cólera. 
Colérico;  a, 
Colgajo; 


COL. 

minyavut  p&s.  yavufen:  pret.  niyavuf. 

— R.,  gavut 
Avang. 
ó  sobornar.  •  Ma/iMí//:  prel.   na\   f)as. 

smijen:  piel,  sinuuj.  —  R.,  suuj. 
Ciiitis. 

Vid.  Acto  carnal 

Mapapidapidaiji  pret.  na— R.  piday. 
Dudugoran  á  Jang  nan .  ~R.,dugod. 
Mapiáay.  —  R.,  pi¿fai/.— Brincar  el  cojo 

Vid.  Brincar, 

ó   rabo.— //)ws,  y  üutiout.-lá.  ó  en- 
grudo: Idem.-^  It  ipadquet — R.,  ad- 

quet^Mover  la   cola   los    animales: 

Vid.  Colear. 
toda  clase  de  licores. — Vid.-  Cerner.  - 

Cuando  se  hace  con  el  tejido  del  coco 

llamado  apis,  dicen:  máng^pis:  pret. 

nang:  pas.  apisan:  pret.  inapisan. — R. . 

apis. 
por  agujero  ó  caerse    así.  —Maridos: 

pret.  na.— R.,  áridos. 
Machijanib.  ó  maijanib. — R.,janib 
Mapaititauit:  pret.  na:  pas.  pauitauiien: 

pret.    pinauitauiL—H.,    iiitaiiit-Xá. 

mapatiucttiu:    pret.  na   pas.  patiuati- 

uen:  pret.  pinatiuatiu.    R.,  tiuatiu. 
Ídem. 
juzgar,  creer  ó  sospechar.    Mangajo- 

jao:  pret.  nang:  pas.,  ajajaoen:  pret. 

inajajao.    R.,  ayao. — Colegirse:  paca- 

yapuan:  pret.  pma.— R.,  yapa.— Id.  ó 

proceder  una  cosa  de  otra.  Vid  Pro- 

cecíer. 
/de/72,  (enfermedad), — Cólera  ó  enojo: 

casM//.— R.,  snli. 
ó  que  fácilmente  se  enoja.-  MüsustUien. 

—R.^suli. 
Chinaddunay.  -K.dunay. 


COLL 


127 


Colgar 


Cólico 
Colindar 

Colisión 
Colmar. 

Colmena. 
Colmillo. 
Colocar. 

Coloquio- 
Color. 


Colorado,  a. 

Colosal. 

Columbrar 


Columna. 
Columpiarse 


Colla 

Collado. 

Collar 


de  garfío,  clavo,  etc.^—Mapasagit:  pret. 
na:  pas.  pasayiten:  pret  pinasaijiL^ 
R.,  sayiL—ld.  de  lo  alto  con  cuerda: 
manliiyit  pret./iflf/i:  pas.  luyiien.-^R., 
luyit. — It.  mandiinay  pret.  nan.  pas. 
dunayen:  pret.  nidiinay.  -  R.,  diinay. 
— li.  mandujud:  pret.  nan;  pas.  duju- 
ren:  pret.  nidaJud.—H^duJud.  -  Golgar 
una  cosa  al  aire  ú  orearla:  Vid.  orear, 
—  Id.  ó  ahorcar:  Vid.  Ahorcar,  se.~ 
Colgarse,  asiéndose  con  las  manos' 
maichalucaluyit:  pret.  nai. 

tenerlo     Ma'iñen  su  uudec  -~R.,  iñen. 

6  estar  colindante. — Maijanib  pret. 
nai. — R.,janib. 

ó  riñdi.—Capididiman.,—V{.,  diman. 

Manalun:  pret.  na:  pas.  íaliinan  prvt. 
tinalunan.—B.,  falún. 

Vajay  nu  tapipi. 

Suung. 

Mapangay:  pret  na:  pas.  pangayen: 
pret.  pinangay.—R.,  angay. 

Capaisisirín.-R.,  sirin. 

/ífem.— Hacerlo  perder  á  una  cosa,  y 
perderlo  la  misma  cosa  Vid.  Amorti- 
tiguar  el  color,  etc. 

Mauaya.—R.,  vaya. 

üyud  á  racuj. 

ó  divisar  á  lo  lejos,  ó  poder  divisar.— 
Masalmamatai  pret  na.~-R.,  salma- 
mala. — Id.  ó  conjeturar   Vid.  Colegir. 

Parey. 

en  general. —Maidoy an:  pret.  na/.— R., 
doy  an. — Id.  en  un  madero  atravesado. 
—Mayuyutug:  pret.  na.-R.,  atuff. 

ó  temporal  de  aguas.— Vid.  Tempestad. 

Dequey  á  toQon. 

de  oro  trenzado  que  u§a ban  los  bata- 
nes. —  Padiyit  -r-  Hacerlo    mamqdiyit: 


128 


Goinbaclo,  a. 
Cambar»  seC 
Gómbfftpoalio, 

■a.' '  • 
G0iilliate. 
CMbatir. 
Gbmbinar, 

Combustible. 

Gomedla. 

Gomedlante. 

Gpmedirse. 

Gomedor. 

Gomendal 


Gomentar. 
Gomenzar. 

Goinep. 


G  O  M . 

pret  na:  pas.  padiyiten:   prel. ;  p^nil* 
diyiU 

Vid.  Arqueado,  a. 
Vid.  Arquear,  se. 

Tu  eres  mi  cómbarcano:  casacay  cho 
itrio  dü  vapor,  etc     R.,  sacay. 
Vid.  Batalla 
Vid.  Batallar. 

ó  unir.— Vid.  Juntar.  -Id.  6  mezclar: 
Vid.  Mezclan 
Nu  másuáung  á  matemtem     Rs.,  su- 
nung  y  temtem. 
Ídem, 
ídem. 

Vid.  Moderarse. 
Cacanan. — R.,  can. 

en  una  misma  mesa  y  en  un  mismi) 
plato.  -  Machijangjang.  -  R.,  jangjang. 
—En  una  misma  mes^,  pero.«i\  dis- 
tinto plato:  machacan. —H,  c<i^  < 
\  id:' Explicar.  »  •         ; 

Suntitnani  pretsuminifnan:  pas.  siina- 
nan  prét,  sinitnanan.'^R.,  sitnm. 
Cuman:  pret.  cutninan  pas  cañen:  pmti 
chinan.^^.,  ca/i.— Comer  con  otros 
en  utiá  misma  mesa  y  en  un  mismo 
plaió:  maijangjang:  pret  jiai.r-^R., 
jangjang. -^Id.,  id.  en  una  misma 
mesa,  pero  en  distinto  plaioMnac/iii^ 
can  pret.  na.— Derramar  la  comida 
al  comer:  máíiisayM/ pret  na.  — R.,  ui- 
savis.— Comer  camote,  uvi,»  4u0ayi 
pepino;  etc.  crudos:  mangata;>  pret 
ímn:  pas.  ngatajen:  pret.  ningata.~R., 
/igia/a.-^M.<  pescado  ó  carne  crudos: 
manlatab:  pret.  nan:  pas.  lataven  •■  pret/ 
nilatab.-^M.}  iatahk-^M.  á  tasá^  ipor 
Carita  Mde^faerssás  para  comer:  íHmIt 
yün¿áraú\  pbfct;  na/  'pas.  payungara 


COM. 


)&d 


Comerciar. 


Cometa. 
Cometer. 
Gomexón. 
Comida, 


Comilón. 
Comisionar. 

Cómo 


nen  prel.  pinapiíñgaran.~R.,  yun- 
g^crrcrn— Id.  haciendo  ruido  con  la 
boca,  como  el  cerdo:  Vid.  Cerdo.— 
Comer  la  vaca,  cabra,  caballo,  etc.: 
mangulmit:  pret. nang\  pa^.óütmiifem^ 
pret.  chinulmitan.-  K.,  ct;//rtrí;'-*«Co* 
mer  por  la  mañana.  Vid.  Atm&tzitf. — 
Id.  á  medio  día:  umarao:  pret.  miña- 
rao:  pas.  araoen:  pret.  //Hnwdi-^R., 
arao.—lá.  por  la  noche:  Vid:  Ceti£iK— 
Id.  fuera  de  hora  y  poco  las  frutas  de 
los  árboles  y  plátanos,  eic.  htitntttvo- 
timos:  prei.  na:  pQs.  timot imosen:  pret. 
iinimolimos.—R.,  timos. — Vid.  Vianda. 

Maidacao,  manadiu  canu  mañüúd  sa 
tiidangii:  pret.  nO;,  ele,  etc.  — Rá.,  da- 
cao,  sadiii  y  suad. 

ídem. 

Vid.  Encargar.    Id.  un  delito:  Vid* Pecar. 

Qacaiej.  -^  R.,  catej. 

en  general. — Cone/i. -R.,  can. —Id.  de 
cabras,  etc.  pinqlas.-—^.,  patás.-^LVt^ 
var  comida  ó  alimentosa  uncí)iet*fiowa! 
manugan:  pret.  na:  pas.  iuganen:  pret. 
tinugan.~R.t  tugan.-^lr  á  la  semen- 
tera por  comida  de  uvi,  camote,  etc. 
mangjajap:  prei.  nang.  —  R.,  ajttp. 

Maimot.  -  R.,  imot.  .  ., 

Manoyotoyon  prel.  na:  pas.  toifotoyo- 
nen:  pret.  iinoyotoyon  —  R ,  toyoñ.  ^ 

es  lu  nombre?  ¿sinii  ngaran  mo?^— 
¿Cómo  eslás  de  salud?  ¿araca  man- 
giiangu?— ¿Cómo  llamáis  á  esD?<jim^a 
abnecan  nio  uri? — Como  no  vayas  á 

.  misa,  harás  un  gran  pecado:  á  nu  di- 
cha angangay  dii  misa,  racuj  ú  p&tos 
mo.— ¿De  qué  modo?  ¿nüpahgü?  '^ 
¿/na/í^H?*-¿Á  cómo?  en  precio  un 
objeto    ipachipirü:  prét.  pirtoékipira'. 

17 


130 


G9PQ41cl»d. 
Cóinodo,  a. 
Goppa4«oer- 

Giimpi^e. 
Gompaftepo,a 

Gompiiftia. 


Gpiiipaftóii. 
Cpinparacióii. 

Gomparar. 


Gompareoer. 
Gpmpartir. 

Gonip&s. 

Gompasión. 
Compasivo,  a. 
Gpnipeier. 
GompencUar. 
Gompensar. 

Gompetente 


CoQipeter. 
Gooipetir. 

qompUiM^. 


COM. 

—Il.,p/>a.— Comparativo:  como  perro; 

aemay  chito.—Qoxno  si  fuera  cabrito 

me  compraron:  acmay  caddtn  sinadiii 

da  yaquin. 

Caid(imnayan,^H.,  damnay, 
Maidamnay.—^.,  damnay. 
Maasi,  prel.  na:  pas.  ichasi:  pret.  chi- 

nasi.    R.,  asi. 
Compari. 
Rarayay  6  raray,  caioan  y  cadiualang. 

~Rs.,  iuan  y  adiuatang. 
Caiuaivanan, — R ,    iuan.  —  Formarla: 

mqpatnecsucaiuaiuanan.prei.  na:  pas. 

pattiequen:  pret.  pinatnec.    R.,  atnec. 
Caminao. 

CapaisinmUy    y     capayayalit.       Rs, 

sinmu  y  alit. 
Mapaisinmu:  prel   na    pas   paisinmu- 

gen:  pret.  pinaisinmu.—R.,  sinmu.- 

It  mapayayalit:  pret.  no;  pas.  ^pay a- 

yaliten:  pret.  pinayayalH.-^.,  alit. 
Vid.  Parecer. 
Vid.  Repartir.— lá.  ó   participar:  Vid. 

Participar  6  ser  participante, 
ídem.  —  También:   irairayayen.  —  R., 

rayay. 

Casisién.  -  R.,  asi. 
Masisien.    R.J  asi. 
Vid.  Forzar. 
Vid.  Cifrar. 
Vid  Resarcir,  se. 

ó  instruido.    il/osu//7>.  ~ R.,  sulib.-ld. 

ó  capaz:  Vid.  Capaz.-  Id    ó  bastante: 

manaub.-  R.,  anaub. 
Maianung:  prei.  nai.—l\..  anung. 
Maisusubna  á  manudaj  su  tudangu: 

pret.  nai. — Rs.,  subna  y  tudaj. 
Vid.  Juntar. 


COM.  131 

Gompiaoen-     Vid  Alborozo. 
ola. 

Complacer.  Vid.  Condescender.— \á.  ó  agradar:  Vid. 
Agradar.  —  Complacerse:  Vid.  Ale- 
grarse. 

Complemento  de  lo  que  falta.— Canau¿>.    R-,  anaub. 

—It.  capátungtimg.—  R.,  tungtung. 

Completar  \o  qix^  íb\\í^.  ~  Manganaiib:  pret.  nang. 
pas.  anauben:  pret.  martáwft.  -^  R.; 
ona/ift.— It.  manungtung  ó  mupatung- 
titng:  pret.  na;  pas.  tungttinguen  ó 
patungtunguen:  pret.  tinungtung  ó 
pinatungtung. — Aravay  itiingtung,  ó 
ipanganaab  CO  sia:  tío  tengo  con  que 
completarlo.  —  Completar  6  hacer 
cumplida  ó  perfecta  una  cosa:  ma- 
/n//isan:pret.  na-  pas.  p/nsanen;  pret. 
pín/nsan.— R.,  pinsan. — Id.,  v.  g.:  la 
siembra,  cuando  les  ha  faltado  iáemi- 
lia  en  el  acto  de  sembrar;  mangnet: 
pret.  nan^;  pas.  aneten:  pret.  mncf. — 
R.,  aneif. 

Completo,  a.  Macatunghing  y  mananft. -Rs,  tung- 
tung y  anaub. 

Complexión.  Nu  caparin  nu  inaoan.  Rs.,  pcíiin  y 
aoa. 

Complicar.  Vid.  Mezclar.  Id.  ó  unir:  Vid.  Mntar. 
—  Complicarse  un  asunto:  mipúra^ét: 
pret.  m/ní.—R.,  rage/.  > 

Cómplice.  Nu  machajap  du  mácagatos.—Rs.y  ajap 
y  gatos.  En  materia  deshonesta:  caz7- 
yan.— R,  iuan. 

Componer.  Mapaeapía:  pret.  na',  pas.  pacapiagen: 
pret.  pinacapia.—R.,  pía.— Compo- 
nerse: Vid.  Adornarse. 

Compostura    ó  aliño.— Capacap/a.—R,  p/a. 

Compra.  Casadiu. — R.,  sadiu. 

Comprar.  Manadiu:  pret.  na:  pas.  sadiuen:  pret. 
sinadiu.-^R.,  sad/n.-^No  tengo   con 


m 


Gompresder. 
Gompr^niir 


GoiiBprometep 


Gompromiso. 
Go«ipii«sto,a, 

GotnipiQigirse. 

GoiÉÍDlgar. 


Gomún. 
Goimuiloar. 
Gomiu^dad 
Gomimidn, 

Gon. 


CON . 

que  comprar:  cirdifa  ú  ipanctdiu  eo. 
—Comprar  carne  ó  pescado  uno 
solo:  machololoc'.  prel.  na.  -  R.,  Qhc- 
-  Id.,  id.,  id.,  entre  dos:  machiololoc 
ó  maioloc:  prel.  naíV  pas.  olocan:  pret. 
inolocan.—lá.  entre  tres  i  ó  mui©hos 
más:  macloloc  pret.  na:  pas.  caololo- 
can:  pret.  chinaololocan. 

Vid.  Extender,  -lá.  ó  abrazar  ó  conte- 
ner; /7izfl/2:  pret.  mi/iian. -R., /a/1 

una  cosa  con  otra  pesada,  poniéndola 
encima  y  apretando.^  Manumi:  pret. 
na:  pas.  /am/en:  pret.  tinumi.  - R., 
/líini.^ Gómprimir  á  otro,  ó  estar 
comprimidos  en  un  lugar  por  haber 
mucliQ  gente  Vid.  Oprimir,  se.  Com- 
primir algo  en  una  cosa  hueca  para 
que  ({«lepa  más  en  ella:  Vid .  Atestar. 

ú  obligar. TT- Vid.  Forzar.  Comprome- 
terse; maehüuneng:  pret.  na.— R.,  tii- 
nen^.^Id.  dos  ó  más  á  una  cosa:  Vid. 
Apalabrarse.  M,  ú  obliga rse;  Vid . 
Obligarse. 

Capachituneng.—R.^  tuneng. 

6  arreglado. -rManamunamu,  y  mad- 
may.  -  R.,  namu  y  admay. 

Vid.  Arrepentirse. 

6  calcular.— Vid.  Calcular. 

Maicomulgar  pret.  nai.  Id.  á  otro: 
mapaicomiilgar:  pret.  na;  pas.  pako- 
mulgaren:  prel.  pinaicomnlgar. 

ó  letrina. — Vid.    Leínna. 

Vid.  Participar. 

Cacpejan  nu  tao.    R.,  acpe/. 

ó  participación.  -  Capachajap.  —  R., 
<¡Uap.  .  -5..  i.:  .^■.;'.'      • 

Prep.:  Di  para  nombres  propio»,  y:d« 
para  apelativos:  Jí/on  di  Juan;  está 
con,  Juan:  Mian  du  cacouot  ni  Juan. 


CON. 


133 


Cóncavo,  a 

Concavidad. 

Concebir 

Conceder 
Concernir 

Concertar. 


Concierto 


Conciliar 
Concilio 

Concitar. 
Concluir,  se. 
Conclusión 
Concordar 


Concordia. 
Concubina. 
Concuñado, 


está  con  la  mujer  de  Juan.— (!on  tal 
que:  á  nu.— Con  todo  eso:  ara  nu. 
¿Con  que  vas  á  Manila?  ¿as  mangaij 
cha  di  Manila? 

Majeveng—R.tjevéng.  It.  masadiyun- 
giing. — R.,  sadiyungung. 

Cajeveng.  R.,  jeueng. —li.  casadiyun- 
gung.—R.,  sadiyungung. 

la  mujer. — Umyapu  pret.  minyapu. — 
R.,  yapu.  Ser  concebido  el  hombre 
ó  mujer:  maitao:  pret.  minai.^R.,tao. 

ó  dar— Vid.  Dar. — Id.  ó  asentir  á  la 
petición  de  uno:  Vid.  Asentir 

6  pertenecer.— Este  término  se  traduce 
del  siguiente  modo. — Por  lo  que  con- 
cierne á.,..:  du  cumapet  d«...— R.,  ca- 
pel.   It.  du  maipacuan  du. 

Vid.  Componer. — Concertar  huesos  dis- 
locados: mapaitututuc:  pret.  na:  pas. 
paitututuquen:  pret  pinailulutuc. — R., 
tutuc,—lá.  6  pactar:  Vid.  Pactar.^ 
Concertarse  dos  ó  más:  Vid.  Compro- 
meterse, etc. 

ú  orden  de  cosas.— iVii  mapia  á  caunu- 
nut,  anmana  capárin. — Rs.,  t/nzif  y 
parin.—lá.  6  convenio.*  Vid.  Con- 
cordia. 

ánimos. — Vid.  Apaciguar  desavenidos. 

ó  conferencia.. — Cacpejan  á  michaca- 
uajey.—Rs.,  acpej  y  vajey. 

Vid.  Amotinar. 

Vid.  Acabar,  se. 

Cacauús.—R,  cavas. 

ó  convenir  dos  ó  más  en  una  cosa. — 
Vid.  Acorde.     Id.  ó  convenir  una  cosa 

con  otra,  ó  ser  iguales: — Vid  Igual. 

Canud.—R.,  anud. 

Caiivan.  -R.,  iuan. 

hermano  del  cuñado.     Catay ug. 


.134  CON. 

Gonoúpisoen-  Cajojo  na  uarauara  du  tana  ai/a.  — R.. 


<ola. 
GoBonrrir 


á  una  reunión,  ó  á  oir  una  orden. — 
Machwayauaíf ai:  pret  na.  R.,  ¡mi/at. 
—Id.  ó  asistir  á  misa,  fiesta  ó  á  un 
lugar:  Vid.  Ir. 

Gononrso  áe  genie.—^Nadpun  á  tao.  -  R.,  adpnn. 
-  Id.  6  reunión:  Vid.  Junta. 

Gonoha  ,  de  ventanas —C/i/rfa/.— Id.  de  fortuga: 

sucab. 

Gondenar  el  Juez.  -  Manentencia:  pret.  na.\  etc., 
etc.  -  Id.  ó  reprobar.  Vid. /?epfo^r.— 
Condenarse,  ó  ir  al  infierno:  mangay 
du  infiernos:  pret.  nang.    R.,  angag. 

GoadesoMider á  la  petición  de  uno.  -Vid.  Asentir. 

Gondesoen-     Maunui: — R.,  unut. 


diente. 
GondiolóB. 


Gondolorse. 
Gonduolr 

Gondnota , 
Gonfederar- 

se. 
Gcóiléreiiola. 
Gonfeifen- 

olar. 
Gonfesar 


Gonfaslón. 
Gonfesona- 

rlo 
GonfladOva. 


Anu. — Vete  con  la  condición  de  que 
vuelvas:  m&ngag  cha  anu  maividi 
cha.  -  Condición,  genio  ó  índole  de 
uno:  Vid.  Natural. 

Vid.  Compadecerse. 

ó  guiar. -Vid.  Guiar — Id.  ó  dirigir: 
Vid.  Dirigir. 

Dadacay  nu  tao. 

Macpej  pret.  na.—R.,McpeJ. 

Capamsirin.-R.,  sirin. 
Machisisirin:  pret.  na.— R.,  sirin. 

á  otro.  Mapaic&nfesaV.  pret.  na'  pas. 
paiconfesaten:  prtü.pinaiconfesal.—R., 
confesa!   —  Confesarse:    maiconfesal: 

.  pret.  nai  pas.  iconfesal:  pret.  chinon- 
fesal. 

Capaiconfesat.—R.,  canfesal. 

Paiconfesalan.-^R.tC&nfesai 

Masaray.—R.,  saray. 


Goiiflíaiiza. 
Confiar 

Confidente. 


Confirmar 


Confiscar. 

ConiUoto, 
Confluir 


Conformar- 
se. 
Conforme- 
Conformi- 
dad 

Confortar, 
se, 


Confrontar. 
Confundir, 
se, 


CON.  135 

Casaragan. — R.,  saray. 

Masaráff:  prel.  na:  pas.  ichasaray:  pret. 
chinaisarayi. 

Casarayan.  —  R,  saray.  —  Este  tér- 
mino se  toma  tamJakn  en  mal  sen- 
tido. 

á  otro.—  Mangon/irma:  prel.  nang:  pas. 
confírmagen:  pret,  ehinonfírma.  R , 
confirma.  Estar  cotifírmado'  naicon- 
firma  daña. — CcKiiñriiiar  ó  corroboro  r 
la  verdad  mapauyud:  pret.  na;  pas. 
pauyuren:  prel  pinauyud.    R.,uyud. 

Mangjapi  pret.  nang¡  pas.  ajapeni  pret. 
inajap.  —  n»,  ajap. 

ó  apuro.  —  Vid .  Apuro. 

dosrios  (ó  cammos)en  un  lugar. -Ma/ 
rapa  ú  dmiua  ca  ajaung  du  asa  ca 
la/ian-T-Rs.,  rapa  é  /an.— Confluir  ó 
concurrir:  Vid.  Concurrir. 

Vid.  Adherirse. r-lé.  ó  sujetarse  á  algu- 
no: machinulay:  pret.  /la— R.,  ulay. 

estar  con  otros. — V'\á.  Acorde^ 

ó  sujecióji  de  una  persona  á  otra.— Ca- 
paehinulay.  -  R.»  ulay. — Id.  dC'  pare- 
ceres: Viá.  ConcofíHüi 

ó  dar  áuimo;  Vid.  Animar  ó  dar  vi- 
gor etc.— Id.  ó  dar  fil^meza  á  algo: 
Vid.  Afianzar.  -  Id*  ó  consoláis,  se: 
Vid.  Consolar,  se. 

Vid.  Comparar. 

ó  mezcla  r,  se.  — Vid.  Mezclar,  se.  Con- 
fundirse, ó  equivocarse  ó  embrollar 
una  cosa  con  otra:  mapaitepetepej: 
pnet  na.  R.,  fep^.— El  que  las  con- 
funde, equivoca  ó  embrolla:  mapaie- 
peiepeg,  ó  mapatpetpej:  pret.  na:  pas: 
patepeiepejen'-  pret¿  pitatepetepej.  Es 
tar  confundidas  las  cosas:  maHep&le- 
pej:  pret /lai- Confundir  ó  avergon- 


136 

Confusión 

Confutar. 

Congelarse 

Congojar,  se. 

Congraciar- 
se. 

Congratula 
oidn. 

Congratular. 


Congrega 

ción. 
Congregar, 

se. 
Congruente. 
Congruencia 
CoiM^etura. 
Conjeturar. 
Conjurar,  se. 
Cozímigo. 
Conmover,  se 


Conmutar 
Conocer. 


Conquistar. 
Consagrar 


CON. 

zar,  se:  Vid.  Avergonzar,  se.— Id.  ó 
humillar:  Vid.  Humillar,  se. 

ó  mezcla  —Vid.  Mezcla— \á.  de  obje- 
tos: catepetepej\—R.,  tepej. 

Münubna  du  chirini  pret.  na:  pas.  sub- 
nagen:  pret.  sinubna.—l{.,  subna. 

lo  líquido  -^Macazc/ie/  ú  danum.  etc.: 
pret.  /la.— R,  ichej. 

Vid.  Acongojar,  se. 

Machimaddao:  pret.  na     R.,  addao. 

Capauuya  nu  casoyosoyot  du  capia  nu 
tao.-^Rs.,  uuya,  soyoty  pía. 

Mapauuya  su  casoyosoyot  du  capia  nu 
/ao;  pret.  na  pas.  ipauuy a:  pret.  pina- 
vuya.  — Rs.,  uuya,  soyot  y  p/a.— Con- 
gratularse: masoyosgyot:  pret.  na. 

Cacpejan.—R.,  acpej. 

Vid.  Juntar. 

Maianung.  -  R.,  anung. 

Capayanung.    R.,  anung. 

Capangajajao.—R.,  ajao. 

Vid.  Colegir. 

Vid.  Amotinar,  se. 

Diaquin. 

ó  perturbar.  —  Vid.  Perturbar. — Id.  <3  in- 
quietar: Vid.  Inquietar,  se.— Id.  ó  al- 
terar:—Vid.  A/fera/-,  se. 

Vid.  Cambiar. 

Masinchad:  pret.  na.-  pas.  sincharan: 
pret.  sinincharan.  —  R.,  sinchad.  — 
¿Angu  casincharan  mo  diaquin?  ¿por 
qué  me  conoces? 

Mangonquista:  pret.  nang,  etc. — It. 
mangjap:  pret,  nang,  etc.  etc. 

ó  dedicar  una  cosa  para  el  culto  de 
Dios,  ó  para  determinado  fin.— Vid. 


Consanguini 
dad. 

Consecución. 

Consecutiva- 
mente. 

Conseguir^ 


Consejo. 
Consentir 


Conserva, 
Conserva- 
ción. 
Conservar 

Con  side ra- 
.    ción. 
Considerar. 

Consignar 


Consigo. 


CON.  137 

Designar. — Id.  ú  ofrecer:  Vid.  Ofrecer. 
Id.  ó   hacer  sagrada    una   persona  ó 
cosa:  maiconsagra:  pret  nai,  etc.  etc. 
Calipoliposan. — R.,  tipas. 

CapatudaJ.  ~R.,  tudaj. 
Caiinut.     R.  unut. 

en  general,  una  cosa.  -  Matudaj,  ó  ma- 
catudaj:  ^rel.  na.—R,  tudaj.-  Poder 
conseguir  una  cosa.'  mapacatudaj: 
pret.  na:  pas.  ipacatudaj:  pret.  pina- 
catudaj.  Conseguirla  por  intercesión 
de  otro;  mapatiidaj:  pret.  na:  pas. 
ipatudaj:  pret.  pí/ia/uda/-- Conseguir, 
alcanzar  ó  recibir  una  cosa  que  está  ó 
no  alta,  y  también  recibir  uno  que 
está  ó  no  en  alto  una  cosa!  manudaj: 
pret  na:  pas.  tudajen:  pret.  tinudaj. 

Vid.  Consulta.  Pedirlo:  Vid.  Con- 
sultar. 

ó  asentir.  Vid.  Asentir.  Id.  en  el  pe- 
cado ú  otra  cosa:  piagen:  pret.  pinia. 
— R.,  pia. 

dulce. — Umunaunas.     R.,unas. 

Capangunung.—R.,  unung. 

ó  cuidar.  -  Vid.  Cuidar. — Id.  ó  guardar: 
Vid.  Guardar. 
Capangtuctu.     R ,  actuctu. 

Mangtuciu:  pret.  nang:  pas.  actuctu- 
gen    pret.  chingtuctu.     R  ,  actuctu. 

á  uno  una  cosa.  —Vid.  Enviar.  Id.  ó 
designar  una  cosa  para  algo:  Vid.  De- 
signar.— Id.  ó  hacer  constar.-  mapau- 
yud:  pret.  na:  pas.  pauyurert:  pret. 
pinauyud..~R.,  uyud. 

Dia. 

i8 


138 

Goaslfttir 

Gonsolaoión. 

Consolar. 


GioBsoUdar. 
Goasonanoia 

Consprte. 
Conspirar. 
Constancia 
C  nstiuite. 
Constar 


Consternar, 

se, 
Constipado. 
Constiparse. 
Constituir. 


Constreftir. 

Construir- 
Consuegro. 
Consuelo- 
consuetud!- 

narto,  a. 
Consulta. 
Consultar. 

Consumado, 

a, 
Consumar. 


eoN. 

ó  ser  causa.  -Vid.  Motivar. 

Caidamnayan. — R.,  damnay. 

Mapayayac  pret.  na:  pas.  payaya-. 
queií:  prei.  pinayayac.~K,  ayac.  It. 
mapaidamnay:  pret.  na:  pas.  paidam- 
nayen:  pret.  pinaidamnay.—B..,  dam- 
nay.—Consoiarse:  maidamnay  pret. 
nai. 

Vid.  Afianzar. 

de  voces,  instrumentos,  etc. — Capan- 
ganud: — R.,  anud. 

Gacouót  —  covot 

Vid.  Amotinar,  se, 

Capaiñiod—B..,  iñiod. 

Maiñiod,--R.,  iñiod. 

6  ser  una  cosa  cierta. —  Uyud. — Id.  ó 
estar  compuesta  una  cosa  de  varias 
partes:  mian:  pret  mini.  -  R.,  ian. 

ó  afligir. -Vid.  Acongojar,  se.  -\á.  ó 
entristecen— Vid.  Entristecer,  se. 

Cangujey .  — R.,  ngujey. 

Mangujey:  pret.  nang. — R.,  ngujey. 

Mapatnec:  pret.  na:  pas.  patnequen: 
pret.  pinatnec.—R.,  atnec.  Id.  suce- 
sor: mamnec  su  tadi  na:  pret.  nam: 
pas.  ahuequen:  pret.  binnec. — R.,  ab- 
nec:— Vid.  Designar. 

Vid.  Forzar. 

Vid.  Hacer. 

Ama. 

Vid.  Consoiación. 

Dadacay  nu  tao. 

Capactiajes,  ó  capangajeajes,—]\.,  ajes. 
Muellajes:  pret.  na:  pas.  ipactiajes:  pret. 

pinactiajes   -  R.,  ajes, 
ó  perfecto.- Macatungtung  y  mapín- 

san.— R.,  tungtung  y  pinsan. 
Vid.  Completar  ó  hacer  cumplida,  etc. 


CON 


139 


Contacto. 
Contagiar 


Consumir,  se.  Vid.  Acabar,  se,  una  cosa  consumién- 
dola. Consumirse  ó  enflaquecerse: 
Vid.  Enflaquecerse.  Id.  candela,  ta- 
baco, etc.:  mabalbal:  pret.  na. — R., 
¿>a/¿>a/— El  que  los  consume  mamal- 
bal:  prel.  na:-  pas.  balbalen:  pret.  bi- 
nalbal. 

Capaipiindan.—V{,pundah. 

á  otro  con  enfermedad.  -  Mañinuuan: 
prel.  na;  pas  inauanen  prel.iñinavan. 
— R.,  mayan.— Contagiarse:  maina- 
van:  pret.  na.  Contagiar,  se,  ó  per- 
vertirse, se:  Vid.  Peruertir,  se. 

Cainavan.  -  R.,  inavan. 

ó  manchar,  se.-  Vid.  Manchar^  se.— Id. 
ó  contagiar  con  enfermedad:  Vid. 
Contagiar,  se.^Id.  ó  pervertir; — Vid. 
Pervertir,  se. 

por  números. —il/a/n/dan^  ó  maivi- 
dauidang  pret.  na  ó  minai:  pas.  w- 
dangan:    prel.    vinidangan.—K,,    vi 

dang.—lá.  cuentos  ó  noticias:  mangan 
nunung-  pret.  na:  pas.  ununungan: 
pret.  inununungan* — R.,  ununung. 

Vid.  Consideración. 


Contagio 
Contaminar, 
se, 


Contar 


Contempla- 
ción. 

Contemplar. 

Contempo- 
ráneo, a. 

Gontempori 

zar. 
Contender 

Contener 


Vid   Considerar. 

Maivacjang. — R.,  yacjan^f.— Jesucristo 

fué  contemporáneo  de  Pílalos:  cavac- 

jang  ni  Pilatos  si  Jesucristo. 
Vid.  Acomodarse. 

ó  pelear. — Vid.  Batallar.— Id.  ó  dispu- 
•tár:  Vid.  Altercar. 

en  general. —Mían:  pret.  minian.     R, 
ian. — Id.  líquido  un  barril,  etc.:  mai 
Juran:  pret.  nai:  pas.  juranen:  prel. 
nyiíiran.— R.,  juran.--\á.  ó   detener: 
Vid.   Z)efener.~Id.  ó   reprimir:  Vid. 


140  CON. 

Corregir.     Contenervse     ó    detenerse: 
Vid.  Detenerse.     Id.  ó  corregirse:  Vid. 
Corregirse. 
á  otro.     Vid.  Agradar. 
Masoyosoyot.     R ,  soyot. 
Contestación  ó   respuesta.— Vid.   J?éspíie.s/a.— Id.    á 
una    carta     catupdis    su    tulas.— R., 
tupáis. 
Vid.  Responder.  —Id.  á  una  carta:    ma 
nupdis  su  tulas:  pret.  na:  pas.  tupdi- 
san:  pret.  iinupdisan.    R.,  tupdis 
ó  riña.— Vid.   Reyerta.  -  Id.  ó  disputa: 
Vid.  Altercado. 
Continencia.    Vid.  Castidad. 
Continente.     Pisajaran.—R.,    juran —\á.    ó     casto: 

Vid.  Casto. 
Contingente-  Vid.  Casual. 
Continua-         Catapangan.—R.,  tapang. 


Contentar 
Contento,  a. 


Contestar. 


Contienda 


ción. 

Continua 

mente 


Continuar. 

Contorno 
Contra 


ó  de  continuo  hacer  una  cosa. — Ma- 
chitungad:  pret.  na:  pas.  itungad: 
pret.  initungad.     R.,  tungnd. 

Manapang:  pret.  na.  pas.  tapangan: 
pret.  tinapangan — R.,  tapang. 

Diuun. 

hacerla  uno  á  otro.  Mactiisubna:  pret. 
na.  —  R.,suhna. 
Contradecir.  Sumuhna:  pret.  na  pas  .subnagen: 
pret  sinubna  — R.,  subna.-~\\..  macpi- 
pugal.  pret.  na  — R.,  pugal.  -  Contra- 
decirse: maisada  su  vatagen'  pret. 
na/'.— Rs.,  sada  y  uata, 

ó  adquirir.     Vid.  Adquirir.     Contraer 
se:  Vid.  Encoger,  se.     - 

ó  el  que  tiene  el  cuerpo  corcovado. — 
Mauucut.~R.,  vucut. 
Contraponer   ó  comparar.  -Vid.   Comparar.     Id.    ú 
oponer  razón  á  razón:  Vid.  Confutar. 
Contrariar.     Vid.  Contradecir. 


Contraer 

Contrahe- 
cho, a, 


CON.  141 

Contrario,  a.  Nu  machisubna.  -^R.,  su6/ia.— Id.  ó 
enemigo:  cabusoyan.-^'R.,  busoy.^Sw 
contrario  en  opiniones: /na/sac/a  du 
uaiagen:  pret.  na/.— Rs.,  sada  y  vata. 

ídem,  ó  tayuncad. 

Vid.  Diferencia. 

Vid.  Comerciar. — It.  mangontrata:  pret. 
nang,  etc.  etc. 

CapanuUd.-^R.,  tulid. 


Contraseña 

Contraste. 

Contratar. 


Contribu 

cii6n. 
Contribuir. 

Contrición. 
Contristar, 

se. 
Controversia 
Contumacia. 

Contumais. 

Contumelia. 
Contundir 

Conturbar, 


Convalecer. 

Convencer . 

Convenio. 
Convenir 


Conversa- 
ción. 


Manulid:  pret.  na:  pas.  tuliren:  pret.  ti- 
nuUd.—n.,  tulid. 

Capanejsej.— R.,  sejsej. 

ó  afligir. — Vid.  Afligir,  se. — Id.  ó  en- 
tristecer  Vid.  Entristecer,  se. 

Vid.  Altercado. 

Caqiiejnet  nu  actuctu  á  manganujed. — ' 
Rs  i  quejnet,  y  anujed. 

Nu  maquejnet  sif  actuctu  á  manganu- 
jed.— Rs.,  quejnet  y  anujed. 

Vid.  Afrenta. 

ó  magullar.^ — Vid.  Magullar.— -lá.  6 
golpear   Vid.  Golpear. 

ó  amotinar. —Vid.  'Amotinar.^ld.  6 
itnquietar:  Vid.  Inquietar — Id.  ó  per- 
tkebar:  Vid   Perturbar. 

Maijeyejeyet:  pret.  nai.—R.,  ayit.-^li. 
maipapia   pret.  na/.— R.,  p/a. 

con  razones.  —  Vid.  Atraer  á  hom- 
bres, etc. 

Vid.  Concordia. 

una  cosa  con  otra  ó  ser  iguales. — Vid. 
Iqual. — Id.  dos  ó  más  en  una  cosa: 
Vid.  Acorde.  -Id.  á  una  persona  una 
cosa:  maianung:  pret.  nai.  —  R., 
an///i^.— Convenirse  dos  ó  más  para 
algo:  Vid.  Apalabrarse. 

Vid.  Conferencia. 


142 
Conversar. 


Conversión 
Convertir 


Convidar. 


Conviene 
Convite, 

Convocar. 

Cónyuge. 

Copa 

Copete 
Copia 


Copiar 
Copioso,  a. 


COP. 

Vid.  Conferenciar. — Id.  ó  estar  en  ac- 
tual conversación  sin  hacer  nada: 
maiuayam:  pret.  nal — R.,  iiayam. — 
No  tengo  con  quien  conversar:  arava 
ú  cauayam  co. 

de  una  cosa  en  otra. — Capaivadin. — R., 
vadiu. — Id.  ó  retorno:  capaividi. — R., 
vidi. 

una  cosa  en  otra.  -  Mapaivadiii:  pret. 
na:  pas.  paívadiuen:  pret.  pinaivadiu. 
—  R.,  vadiu  —Convertirse  una  cosa  en 
otra:  maivadiu:  pret.  naz.— Convertir 
á  alguno  á  Dios:  mapavidi  du  Dios: 
pret.  na:  pas:  pavidien  pret.  pina- 
vidi.  R.,  wd/.— Convertirse:  ma/y/d/; 
pret.  nai. 

Manara:  pret.  na-  pas.  raragen:  pret. 
finara.  R  ,  rara.— It.  manauag:  pret. 
na  ó /ftzna  pas.  tauagan:  pret.  tina- 
uagan. — R.,  /aua^.— Convidar  á  los 
de  otro  pueblo  á  una  función:  man- 
cat  pret.  nan:  pas.  acaten:  pret.  incai. 
-^R.,  acat.  Vid   Obsequiar. 

á  saber. — Niaya. 

6  acción  de  convidar.— Capanara. — 
R.,  rara.- Id.  ó  festín:  Vid.  Banquete. 

Vid.  Llamar. 

Cacovot.—KtCovot. 

ídem.:  — copa  de  árbol:  cayangaya- 
ngaoan  nu  cayo.-  R.,  yangao. 

de  gallina.  — Tarunan. 

ó  abundancia.  -  Cara.- R.,  ara. -Id. 
de  cartas,  etc.  cabdis  nu  tulas. — R., 
abdis.—\á.  ó'imitación;  Vid.  Imita- 
ción. 

cartas,  etc. — Mamdis  su  tulas:  pret. 
nam:  pas.  abdisen:  pret.  bindis.—R., 
abdis.     Id.  ó  imitar:  Vid.  Imitar. 

Aru  ó  racuj. 


COR. 


143 


Copo 

Cópula 

Coraje 


Coral. 
Corazón 


Corcova. 

Corcho 

Cordel. 


de  algodón,  etc.  -  Jesjes. 

tener.— Vid.  Acto  carnal. 

ó  fuerza. — Cayit--R.yayit.-  Id.  ó  va- 
lor; cangdet — R.,  angdet.—lá.  6  ira: 
casuli.—R.,  suli. 

ídem. 

de  hombres  ó  animales. — Taul. — Id. 
del  palo  ó  madero:  tias.  —  \á.  de  otra 
cualquiera  cosa:  uned.—ho  que  está 
entre  el  corazón  del  palo  y  la  corteza: 
ayoi/o.  — Tener  mal  de  corazón:  mila- 
ged:  pret.  minilaged. — R.,  laged.—De 
corazón:  yapu  du  taul  co. 

Vucut. — Tenerla:  mavucut:  pret.  na. 

de  la  tierra.  — Cq/edes. 

Jiwid.  Si  es  grueso:  pinuspus.  -  Ha- 
cerlo:  maijuuijuuid  y  maipuspus:  pret. 
nai.^-R.,  puspus.  Vid.  Torcer.  -  Hacer 
nudo  en  el  extremo  de  un  cordel  ó 
hilo  después  de  introducido  en  una 
especie  de  ojal  manadiña:  pret.  na. 
pas.  itadiñan:  pret.  initadiñan.—R., 
tadiña.— Zafarse  el  cordel,  v.  g.;  de 
un  palo,  cuernos  de  cabra,  etc. 
sin  desatarse:  madungims  pret.  na. 
— R.,  adiingmis.  —  Enrollar  cordel 
con  la  mano:  Vid..— Enrollar  las 
mismas  cosas,  etc.- Recogerlo  de  cual- 
quier manera:  /íianpflf/u;  pret.  nang: 
pas.  cajujen:  pret.  chinaju.  -  R.,  cajú. 
— Empalmar  un  cordel  con  otro:  Vid. 
Ayustar.— kixxsar  el  cordel  para  qui- 
tarle asperezas,  etc.:  mangamblud. 
pret.  nang:  pas.  amblaran:  pret  inam- 
bluran.—R.,  amblad.—  El  cordel  largo 
para  pescar  tuyungan.—lá.  doblado: 
maisanud.  -.R.,  sanud.  -  Id.  de  tres 
hebras:  sindut.—A  éste  que  les  sirve 
para  pescar  grandes  peces,  y  para  la 


144 


GbrdeVD. 

Gordobáti. 

Cord6ii 

Cordura. 

Gorma. 


domada. 


Cornudo,  a. 

Coro 

Corona. 


Coronación. 
Coronar. 


Coronilla 
Corporal. 

Corpulento, 

a. 
corral 


Correa. 


COR, 

vaca,  etc.:  fYan.  -  Una  de  las  ramas  cíe! 
cordel!  d5¿i  éaünanias.^K,  /a/iifl*.  ~ 
La  tercera  rama  del  cordel  asdu  t.  — 
Cordelcorto  que  (>onen  junto  á  la  na- 
riz de  la  vaca,  y  que  lo  unen  luego  á 
otro  más  largo   capurün. 

Anac  nu  carnero. 

Cudit  á  pariñen  á  tucap.—K,  parin. 

Idem.—Yidi  Cordel. 

Capsec.'-^R.,  apsec. 

ídem.  -Ponerla:  mangorma.  pre{.nang. 
pas.  cormagen:  pret.  c/i/norma.— Lle- 
varla puesta:  maicorma:  pret.  nai. 

Capangulung.-  R.,  utung— Darla:  mar 
ngulung:  pret.  nang:  pas.  ulunguen: 
pret.  inulung— Darse  de  cornadas: 
maiulung:  pret.  nai. 

Nu  mian  su  ulung.  • 

ídem. 

ídem.— Corona  de  yerbas:  barungu. — 
Ponerla  á  uno:  mamarungu:  pret.  na: 
pas.  harunguan:  pret.  binarunguan. 
— R.,  bariíngu. -Corona  de  abalorios 
que  usaban  los  antiguos:  rangat 

Capangay  su  corona.— R.,  angay. 

Mapangay  su  corona:  pret.  na:  pas. 
pangayen:  pret.  pinangay.—ñ.,  an- 
gay. 

de  la  cabeza,  torre,  monte,  eic.—Tutuc. 

Nu  cumapet  du  inaoan.—Rs.^  capel 
y  Qoa. 

Racuj  canu  mataua  á  /ao.— R.,  lava. 

de  animales  —Ca/í/ungf,  adimul  y  ap- 
net — Entrar  saltando  en  un  corral  de 
cerdos  otro  extraño:  machisalbung: 
pret.  na.~B.,  salbung.—ll  machital- 
bung:  pret.  na.— R.,  talbung. 

Bedbed  á  cudit. 


COR. 


145 


,Correcoióii. 
Corregir 


Correoso,  a. 
Correr. 


Correspon- 
dencia. 

Correspon- 
der. 

Correspon 

*    diente. 

Corrida. 

Corrientes. 


Capenpen. — R.,  penpen. 

al  que  yerra.  -Mamenpen:  pret.  na: 
pás.  penpenen:  prelpinenpen.  R., 
penpen —li.  mamlit:  pret.  nam.  pas. 
apliten:  pret.  niplit  R.,  aplit  -  Co- 
rregir á  uno  castigándole  para  que  se 
enmiende:— Vid.  Escarmentar.  -  Id.  lo 
defectuoso:— Vidr  ^/irferezaA — Corre- 
girse; mapenpen  y  maplit  pret.  na.— 
Id.  ó  enmendarse  después  de  ser  cas 
ligado:  ma/a;  pret.  na. — R.,  ala. 

Mábjuc.-^R.,  abjuc. 

Mayayu:  pret.  /nina.— R.,  yayu.— Ha- 
cer correr:  mapayayu:  pret.  na:  pas. 
payayugen:  pret.  pinayayu.^lá.  lo 
líquido,  agua,  sangre,  etc.:  umuyug: 
pr§t.  minuyug.—R.,  uyug.~  Id.  tras 
del  que  escapa,  ó  persegu¡rlo:-r-Vid. 
Perseguir.— Correrse  6  avergonzarse: 
Wid.  Avergonzarse. 

r«/as.— Contestarla:  Vid.  Contestar. 

6  agradecer  -Vid.  Agradecer. -Id.  ó 
concernir:— Vid.  Concernir. 

Da  cumapet.—R..  capet.—li.  du  mai- 
pacuan 

Capayayu.—R.,  yaya. 

Ries  —Haberlas:  maries:  pret.  na.— Las 
corrientes  que  van  á  tierra:  wac. — Id. 
hacia  afuera;  amteng.— Las  mayores 
corrientes  son  en  las  lunas  nueva  y 
llena,  y  también  en  los  cuartos  de 
luna.  Corrientes  después  de  la  luna 
llena:  ries  nu  caviiin.  — Corrientes  en- 
contradas: paipedperan,—R.,  pedped. 
-  Navegar  con  corriente  á  favor;  ó 
en  contra:— Vid  Navegar.  -  Cuando 
las  corrientes  han  pasado  y  queda  el 
mar  tranquilo,  y  antes  de  que  vuel- 

19 


146 


Corro. 


Corroborar 


Corromper. 


Corrupción. 

Cortadura 

Cortafrío. 

Cortar 


COR. 

van  las  contrarias:  chinajaan. — R., 
ca/a. 

Adiuuüung Hacerlo:     madivuuung: 

pret.  na.— Mandar  hacerlo:  mangadi- 
uuuuhg:  pret.  nang:  pas.  adivuvun- 
guen:  pret.  inadwiwung. 

dando  fuerzas.— Vid.  Animar  ó  dar 
vigor.  Id.  la  verdad:  mapauyud:  pret. 
na:  pas.  pauyuren:  pret.  pinauyud. — 
R.,  uyud. 

Manarayao:  prel  na:  pas.  rarayaoen: 
pret.  rinarayao.~R.,  rayao.  Co- 
r-romperse: mararayao:  pret.  na. — Id. 
ó  pervertir:  Viá.  Pervertir,  se. 

Cararayao.—R.,  rayao. — Id  de  costum- 
bres: caraget.—K,  raget. 

de  navaja,  etc. —  Tagji. 

Iddiddi. 

ó  herir.  — Vid.  Herir.— Id.  una  cosa  en 
dos  partes,  en  general. — Mapayara: 
pret.  na:  pas.  payaragen:  pret.  pina- 
yara. — R.,  y  ara.— Id.  en  muchas,  en 
general  mapayarara:  pret.  na:  pas. 
payararagen:  prei.  pinay arara.  —  Cor- 
tar palos,  maderas,  cañas,  carrizos, 
ó  cosas  largas  /na/i5'//¿>:  pret.  nang:' 
pas.  actiben:  prei.  chintib.-R.,  actib. 
It.  mamatid:  pret.  na:  pas.  patdin: 
prei.  pinatid.  —  R,  patid. — It.  maned- 
ted:  pret  na:  pas.  iedteran:  pret.  tined- 
teran.  -  R.,  tedted.  -  Cortar  estas  cosas 
en  muchos  pedazos*  mangtictib:  pret. 
nang  pas.  actictiben:  pret.  chintictib. 
-  Cortar  pan,  queso,  uvi  ó  cosas 
iguales:  mangchid:  pret.  nang:  pas. 
acchiden:  pret.  chinchid. — R.,  acchid. 
—Id.  las  cosas  dichas  en  muchos  pe- 
dazos: mangchicchid:  pret.  nang.  pas. 
acchicchiden:  pret.  chinchicchid.—  Cor 


COK.  147 

tar  por  medio  palos,  maderos,  cañas, 
carrizos  ó  cosas  largas;  mapaicharua: 
pret.  na:  pas.  paicharuagen:  pret.  pi- 
naicharua.—R.,  dua.-lá.  id.  pan, 
queso,  uvi,  etc  ,  etc.  mapaichichid. 
pret.  na:  pas  paichichiden:  pret.  pi- 
naichichid— Corlar  en  muchas  partes 
pan,  ele ,  y  repartirlo  entre  varios: 
mapaichiquichid:  pret.  na:  pas  pai- 
chiquichiden:  pret  pinaichiquichid. — 
Coi-tar  un  objeto  con  cuchillo  ó  na- 
vaja, no  de  un  golpe,  sino  como  quien 
asierra:  mangueguet:  pret.  nan:  pas. 
guegueten:  pret.  niguegiieL—R.,  gue- 
guet.~lá.  hilo  ó  cordel  con  navaja, 
etc  :  manlipos:  pret.  nan:  pas  Upasen: 
pret.  nilipos.—R.,  lipas.— ll  manlang- 
tesi  pret.  nan:  jJas.  tangiesen:  pret.  ni 
langfes.—R  ,  langtes. — Id.  hilo  ó  cor- 
del con  los  dientes:  Vid.  Diente.— rlá. 
de  un  golpe  oblicuamente  carrizo, 
caña,  etc  :  manilpas:  pret.  na:  pas. 
Hipasen:  pret.  tinilpas. — R.,  tilpas.— 
It.  mangueldas:  pret.  nang:  pas.  quel- 
dasen:  pret.  chineldas.-R.,  queldas. 
— Cortar  lo  redondo  al  rededor,  como 
en  la  moneda:  Vid.  Cercenar.— lá. 
yerbas  ó  matas:  maitiptip:  pret.  nai: 
pas.  iipiipen:  pret.  tiniptip.^R,  tip- 
tip  — Id.  en  pedazos  la  carne  del  ani- 
mal: Vid.  Descuartizar.  -  Id.  en  taja- 
das la  carne  del  animal  ó  pescado: 
Vid.  Tajada.—ld.  una  cosa  á  rebana- 
das, como  pan,  etc.  Vid.  Rebanar. — 
Id.  el  extremo  de  una  cosa,  y  la  ca- 
beza: mamn/us."  pret.  na:  pas.  pulu- 
san:  prei.  pinulusan  — R.,  pulus.—lá. 
amarraduras  ó  costuras  de  ropa,  etc.: 
maniatas:    pret.    nan:    pas.    latasen: 


148  COK. 

pret.  nilatas.-^R.,  latas. — Id.  madera 
en  el  monte,  como  árboles,  etc.:  yna- 
nunguej:  pret.  na:  pas^  tungjen:  pret. 
tinunguej. — R.,  tungue^. — Id.  o  hacer 
señales  en  las  orejas  de  los  anima- 
les: Vid  Sc/ía/.— Id.  las  hojas  ó  frutaií 
á  su  tiempo  como  se  hace  con  el  ta- 
baco, maíz,  etc.:  mámalas:  pret.  na: 
pas.  üulasen:  pret.  vinulas. — R.,  vu- 
las.—\á.  los  vastagos  del  camote  para 
sembrarlo:  Vid.- Camofe.— Id.  hojas 
grandes  de  cualquier  arboló  mata 
que  sirven  de  platos:  mángalas:  pret. 
/la/i^;  pas.  catasen:  pret  chinatas.— 
R.,  cutas. — Id.  el  cogollo  á  la  caña  dul- 
ce para  sembrarlo:  Vid.  Caña.— Corlar 
en  pedazos  la  caña  dulce:  Vid.  Caña. 
—Id.  los  tallos  del  uv¡,  patatas,  etc., 
antes  de  sembrarlos:  Vid.  Tallo. — Id. 
la  procesión  ó  cosa  semejante:  ma 
paíchutud  sü  procesión,  etc.:  pret.  na: 
pas.  paichutden:  pret.  pinaichutud. — 
R.,  catad. •—  Corlarse,  etc.:  maichuiud: 
pret.  jnai.— Cortar  con  instrumento 
cortante  telas,  papel,  latas,  etc.:  man- 
guiri  pret.  nan:  pas.  guiñen:  pret. 
guiniri.^R.,  guiri. 

Corte.  Vid.  Fito. 

Cortejar.         Vid.  Galantear. 

Cortés.  Manianiuen    y    maquemaquemajen    á 

tao.—Rs.,  anib  y  quema. 

Cortesía.  Capanganib. — R.,  aníb. 

Corteza.  Ciidí/.— Quitarla:  mangudit:  pret.  nang: 

pas.  cuditan:  prei.  chinuditan.  — Qui- 
tar la  corteza  del  jaso,  abutag,  janut, 
abacá  y  jantac:  mangajuca:  pret. 
nang:  pas.  ajucajen:  pret,  inajuca. 
— ^R.,  q/ííca. -^  Limpiar  la  corteza 
dejando    la     fibra:    mangayi:    pret. 


COS. 


149 


Coscorrón. 


nang:  pas.  ayiam  pret.  inayian.-^ 
R.,  ayi. 

Cortina.  Idem. 

Corto,  a,  en  palos,  cuerdas,  tablas,  etc—Ma/- 

«ed.— R.,  iñed. — ^^Id.  en  ropas,  velas 
de  barco,  ele:  manguen.—  R.,  anguen. 
—Si  son  muchos:  majengueñ. — Id.  que 
no  alcanza;  dimacatungtung,  ó  día- 
naub.  Rs.,  fungtung  y  anaub.— Id. 
de  vista:  macitdel.  -  R.,  cudel. 

Corvina.  Mamin. 

Corva  de  las  piernas. — Tejnan  nu  fuud. 

Corvo,  a.  Vid  Arqueado,  a. 

Cosa.  ¿Qué  cosa?  ¿angu?  ¿Qué  cosa  es  eso? 

¿angu  ur/?— No  sé  cosa:  arabay  cha- 
patac  CO.— ¿Qué  cosa  Xú^ ¿angu  ú  vata 
mó? — Tengo  que  decirle  una  cosa: 
mían  lí  ivajey  cho  dimo. 
Ducduc.  —  Darlo:  manducduc:  pret. 
nan:  pas.  ducducan:  pret.  ni.— R., 
ducduc. — Dárselo  entre  dos  ó  más 
personas:  maiducduc:  pret.  nai.—Á 
cada  una  de  estas  personas  se  llama: 
cajiucduc—R ,  ducduc. 
Manairait:  pret.  na:  pas.  rairaiten'  pret. 
rinairait.  -  R.,  rait. 

Quedequede.-Tener\sis:  maquedequede: 
pret.  no.— Hacerlas:  manguedequede: 
pret.  nang:  pas.  quedequedejen:  pret. 
chinedequede. 

Caniajey.  -Sentirlo:  macaniajey:  pret. 
na. -Causarlo.-  manganiajey:  pret. 
nang»;  pas.  caniajeyen:  pret.  chinania- 
jey.-Ú.,  caniajey. 

Costa.  Tana  á  machitanqued  du  taao.   R.,  tan- 

(yi/ed.-Conlracosta  en  Basay;  valugan. 
— Lo  opuesto  á  este  lugar:   cadpidan. 

Costado,  parte  del  cuerpo. -^S/r/.- Id.  ó  lado  de 

una  cosa:  Vid.  Lado. 


Coser. 
Cosquillas. 

Cosquilieo 


150 

C08t&l. 

Costar 

Coste. 

Costera 


Costilla 
costoso,  a, 
Costra 
Costumbre. 


Costura. 

Cotejar 

Coto 

Cotorra 

Covacha. 

Coyuntura 

Coz. 

Crasitud. 
Craso,  a 

Creación. 
Crear. 

Crecer. 


Creciente 


CKE. 

Bailón. 

ó  valer. — Vid.  Valer. 

Sinmu  y  pq/sa.— Rs.,  anmu  y  ajsa. 

6  navegar  muy  cerca  de  la  costa:  Ma- 
raya:  prel.  na.— R-,  araya.—ld.  ó  pa- 
gar. Vid.  Pagar. 

del  caerpo.—Taglang. — Id.  de  la  em- 
barcación: topcao. 

ó  caro.  *-  Vid.  Caro. — Id.  difícil:  masa- 
dit.-^,sadit. 

que  se  forma  en  los  granos,  herida,  etc. 
— Caed//.— R.,  acdit 

Dacay,  iduydudduc  y  yangay  na.—lá. 
ó  natural  de  uno:  sivug. --Tener  por 
costumbre  hacer  una  cosa:  michana- 
uaríaua:  pret.  miní.—R.,  canaua.  -  In- 
troducir una  costumbre:  Vid. /nfrodü- 
c/r,  etc 

Capanairait.  -  R.,  rait 

Vid.  Comparar. 

ó  mojón.— Vid.  Mojón. — Id.  ó  límite: 
Vid.  Límite. 

ó  hablador.  -Vid.  Bachiller. 

Dequey  á  uajay.      \ 

6  articulación.  -A/ngruey.— Id.  ó  sazón: 
Vid.  Oportunidad. 

Sarin. — Darla:  manarin:  pret.  na:  pas. 
sariñan:  pret.  sinariñan. 

Catava.  ~  R.,  taua. — Id.  de  caldo:  sauao. 

Matava.  -R.,  tava.  —Id.  caído:  masa- 

vao:—R.,  sauao. 
Capangamaug.  -  R.,  amaug. 

Mangamaug:  pret.  minang:  pas.  amau- 
guen:  pret.  inamaug.—R.,  amaug. 

Tumovo:  pret.  tuminovo.—R.^  tovo. — 
No  crecer  más:  sumaiclied  su  tumian. 
—  R,,  saiched. 

de  la  luna.     Capaipalang  du  catayara 
— R.,  palangi'-lá.    del   mar:    capa- 


CRI. 


151 


Crédito 


Creencia. 
Creer 


Crema 
Cremación. 

Crepúsculo 


Crespar. 
Crespo,  a 
Cresta 
Cria 

Criadilla 

Criado 

Criador. 

Crianza. 

Criar 


Criatura. 


lapnu.  -  R.,  /opnu.~It.  capajnep. — R., 
ajnep. 

en  cuanto  á  dinero.  •  Nu  racuj  ú  an- 
(fuangii  na.  -Id.   ó  reputación!  anib. 
Dar  crédito:  Vid.  Creer. 

Capanganuged.—H.,  anuged. 

Manganuged:  pret.  nang:  pas.  anuj- 
dan:  pret.  inanujdan.  R.,  anuged.— 
Creo  que  sí:  oon  ano.— Creer  ó  sospe- 
cliar:  Vid.  Colegir,  etc. 

ó  nata  de  la  Jeche. — Talub. 

Catemtem.~R.,  temtem.—li.  casiijsuj. 
— R.,  sujsiij. 

de  la  aurora —Vid.  Alborada.~\á.  de 
la  tarde  nu  siimitnan  á  misarisari. — 
Rs  ,  siínan  y  sari. 

Vid.  Rizar 

Macaden.  -  R.,  caden. 

Tataroyen.  ó  taroyen.—R.,  taroy. 

de  animales.  — Anac  nu  uiñiay.—lá. 
de  cerdos:  nanac. 

de  hqmbre  ó  animal. — Caminao.— id. 
de  la  tierra:  Vid.  Hongo. 

ó  criada      Pachirauaian.  -  R.,  rauat. 

Numangamaug.—h..,  amaug. 

ó  educación.  Capannanau.—R.,  na- 
nau. 

6  crear.— Vid.  Crear, — Id.  animales 
para  que  crezcan  y  engorden:  Vid. 
Alimentar.— \{.  mapaiviviay  pret.  na: 
pas.  paiviviayen:  pret.  pinaiviviay. — 
R  ,  liíaz/.— Criar  un  animal  de  otro,  y 
repartirse  luego  las  crías  á  medias: 
Vid.  Cuidar. 

Nu  inamaug  nu  Dios.  —  R.,  amaug.— _ 
Id*,  niño  ó  niña:  dequey  á  mutdej. — 
Desde  que  nacen  hasta  los  diez  me- 
ses: eauayajen.  -  R.,  vaya — Desde 
diez   meses  hasta   dos    años:  pacad- 


152 


Criba. 
Gribar. 
Crimen. 
Crin  ó  orines. 

Criollo,  a. 

Cris. 
Crisma. 

Crisol. 

Cristalino,  a, 
cristiano,  a. 
Criticar. 
Crucificar. 

Crudezas 

Crudo,  a. 
C  ruel. 
Crueldad. 
Crujir 


Cruz 


Cruzar 


CKU. 

daddaoen. — R.,   addao.  — Cuando  an- 
dan á  gatas:  mijunujunus. — R.,yf/nus. 

Jpanernian. — R.,  serni. 

Vid.  Cerner. 

Racuj  á  gatos, 

Culivuquen. — It.  bubuj  mi  cobayo  an- 
mana  baga  du  putujan. 

Manganac  nu  Europeo,  á  ñauara  tao 
du  America.— R.y  anac  y  uara. 

Vid.  Bolo. 

Masantos  ájaneng  á  ipanios  á  panga- 
gen  du  q/o.— Rs.,  rios  y  angay. 

Panajuran  á  pinamunamuan  su  vu- 
jauan.  -  Rs.,  sajud  y  namu. 

ó  claro. — Matnao. — R.^atnao. 

ídem. 

Vid.  Censurar. 

Mamusee  du  cruz:  pret.  na:  pas.  pas- 
can: pret.  pinascan.—R.y  pasee. 

del  esiómBgo. —CachibchaJ  nu  ngoso 
nu  calangangan. — R.,  chibchaj. 

/Mata.- R.y  ata. 

Vid.  Atroz. 

Vid.  Atrocidad. 

puerta,  etc.:  Gumalitiyit:  pret.  gumina- 
lityit.-R.,  galitiyit— Id.  los  dientes: 
milanguetnguet:  pret.  mini.—R.,  lan- 
guetnguet— id.  las  tripas:  Vid.  Tripa. 

hacerla.— Mangurus:  pret.  nan:  pas. 
curusan:  pret.  chinurusan.—R.,  curus. 
— Ponerse  con  los  brazos  en  cruz: 
maidedpa:  pret.  nai.—R,adpa. 

ó  atravesar: — Vid.  Atravesar.— Id.  los 
brazos.-  -Maisadichepquep:  pret.  nai. 
— R.,  sadichepquep. — Id.  palos,  etc. 
como  en  las  ventanas  de  conchas: 
mapaisasadag:  pret.  na:  pas.  paisasa 
danguen:  pret.  pinaisasadad.—R.,  sa- 
dag.-  -Cruzarse  en  la  tierra  ó  en  la 


CUA. 


153 


Cuaderno. 
Cuadrado,  a. 
Cuadrar.     , 


Cuadril. 

Cuadrilla. 

Cuajar. 


Cuajaron. 
Cuajo 


¿Cuá,l? 


Cualquiera. 
¿Cuándo? 


Cuantidad. 
¿Cuánto,  a,? 


Cuarenta. 


Cuarta 
Cuarto 


mar  ios  que  llevan  camino  distinto  ó 
(encontrado:  fíio/Yíipdis  á  itmayam: 
pret.  naL—ñ.,  tupáis. 

ídem 

Mavajauaja     R ,  vaja. 

Mamajauaja-  pret.  na:  pas.  vajavajajen: 
pre[.vinaJaoaja.  —  ^.,vaja.  -Cuadrar- 
se ó  manifestar  valor:  mapauuya  su 
cangdet:  pret.  na.,  etc.  etc. 

Vid.  Anca. 

Vid  Cáfila 

Mamucay:  pret.  na:  pas.  uucayen:  pret. 
vinucay.—K.,  z;í/ca¿/. —Guajarseí  um- 
vucay.  pret  minvucay. 

Jangdad. 

6  con  lo  que  cuaja  la  leche.— Ipanuu- 
cay.—R,  vucay. 

¿Sinu  ó  asiu  ¿Cuál  de  éstos  ó  de 
ellos?, ¿As/iz  ó  sinudira?— ¿Cuál  de  los 
dos?  ¿Nu  siu  aira  áu  áadua? 

Arana  sinu. 

Si  de  presente  ó  futuro:  ¿an  mangu? 
Si  de  pretérito:  ¿cangu?S'in  interro- 
gación: anu.-¿De  cuando  acá?:  cangu. 
—De  cuando  en  cuando:  an  caáuan. 

Nu  caracuj  -  R.,  racuj. 

ó  cuántos,  as,  ó  en  cuánto? — Pira  ó  pa- 
piro.—¿Pira  ú  aoan  mo?  ¿cuántos 
años  tienes? 

Apat  á  pojo.—lá.  mil:  apat  á  pojo  su 
caliüu.—R.,  liuu. — Cuarenta  veces: 
maipipat  á  pojo. 

ó  palmo.— Vid.  Palmo. 

de  la  luna.  -Si  es  creciente:  maipalang 
áu  catayara.—Rs..  palang  y  layara. 
—Si  menguante:  maipalang  áu  cau- 
suc.-Rs..  palang  y  usuc. — Cuarto  de 
animal:  Vid.  Anca.—lá.  de  la  casa: 
Vid.   Aposento. 


154 
Cuarto,  a, 

Cuatro. 


Cuba. 
Cubierta. 

Cubrir 


Cucaracha. 
Cuclillas 

Cuchara. 


CU. 

en  orden.— /c/iapa/.^R.,  apat. — Cuarta 
parte  de  una  cosa:  cacapat. 

Apa/."Cualro  mil:  apata  livu.-Cuairo- 
cíentos  mil:  apat  á  gatos  su  calivu: — 
R.,  tivii.  -  De  cuatro  en  cuatro:  taiipai. 
— R.,  apat, — Cuatro  veces:  maiptpat. 

Pisq/usajuran  su  tinto,  danum.janeng. 
— R.,  sajad. 

Tajeb.— Id.  de  barco:  tangueb  -  Id.  ó 
enramada:  pacliabungan.—  f{.,auung. 
—Ponerse  bajo  cubierta:  mactiisi- 
rung:  pret.  na.-   R.,  strung. 

una  cosa  con  oira.r^Mamunbun:  pret. 
na:  pas.  bunbunan:  pret.  binunbu- 
nan.-R.,  bunbun.-^la.  id.  id.  para 
que  no  se  ensucie  manalub:  pret.  na: 
pas.  talaban:  pret.  tinaluban  — R ,  ta- 
lub. — Id.  ú  ocultar  aberturas  cuadros, 
etc.,  poniendo  cubierta  delante:  Vid. 
Ocultar  aberturas,  etc.  Id.  hasta  la 
cabeza  el  cuerpo  de  uno  que  está  en 
la  cama:  mangumut:  pret.  nang:  pas. 
cumulen:  pret  cfiinumut.  -R.,  cumut. 
-Cubrirseá  sí  mismo  de  este  modo: 
mic/iucumut:  pret.  mini.-  Id.  con 
manta,  etc.:  maibunbun:  pret.  nai.-r- 
It.  maiagub'.  pret.  nai. — ^R.,  ayüb. — 
Cubrir  de  tierra  ó  agua  á  uno  ó  al- 
guna cosa:  manunep:  pret.  /la.  pas. 
tunpen:  pret.  finunep:—R.,  tunep.— 
Estar  cubierto  así:  matunep:  pret.  na. 
— Cubrir  el  macho  á  la  hembra:  Vid. 
Acto  carnal.— Cubrir  ú  ocultar:  Vid. 
Ocultar.— Id.  ó  tapar:  Vid.  Tapar. 

Jpues. 

estar  en. — Tumuratud:  pret.  tuminu- 
ratud.    R.,  turatud. 

ídem. -r Cuchara  ó  cucharón  de  la  co- 
cina: pacu/. 


CUE. 


155 


Cuchichear 

Cuchillada. 

Cuchillo. 
Cuello. 


Cuenta. 
Cuento. 

Cuerda. 
Cuerdo,  a. 
Cuerno. 


Cuero. 


Cuerpo. 

Cuesco. 
Cuesta. 


ó  hablar  en  secreto.— Vid.  Secreta- 
mente. 

Cauunu,—R.,  yii/iu.— Darla:  Vid.  Acu- 
chillar. 

ydem.— Cuchillo  ó  bolo;  Vid.  Bolo. 

Lagao.^lá.  torcido:  maivalili  á  lagao. 
-^W.,  ualili.  Hacer  ó  cortar  el  cuello 
de  la  camisa:  Vid  Camisa. 

Vidang. — -Id.  de  rosario:  ídem. 

Caiwata,  y  caunummgan.  -Rs.,  uata  y 
ununung.—V\á.  Contar  cuentos. 

Vid.  Cordel. 

Mapsec.     R.,  apsec. 

Ulung.— Vaca  de  cuernos  grandes:  ta- 
rangauan.  Id.  de  cuernos  hacia 
atrás:  calatay.  -No  tener  cuernos  por 
haberlos  perdido: /numucf. 

Cud/Y.~Quitar  el  cuero  ó  la  piel  de 
animales  mang udit:  prei.  nang:  pas. 
cuditen:  pret.  ctiinudit.  -  Quitarse  el 
del  hombre  por  causa  del  sol:  cuma- 
jactiichas:  pret.  cuminajachichas.—R., 
cajachichas.  —Quitar  el  cuero  de  uno 
frotándole,  ó  de  uno  que  se  ha  que- 
mado: mañilabnit:  pret.  nai.pas.  ilab- 
niten:  prei.  inilabnit. -R.,  ilabnit— 
Quitarse  el  cuero  por  haberse  que- 
mado, etc.:  mailabnit:  pret.  na.  — Qui- 
tar el  cuero  de  animales  arrancando 
también  parte  de  carne:  mañidanit: 
pret  na:  pas.  idanitan:  pret.  inidani 
¿a/i.— R  ,  zdan//.— Verbal,  chinaida- 
nitan. 

Inaoan.  -  R.,  aoa.  ~It.:  caracujan. — R., 
raciij. 

Vid.  Pedo. 

Tayaragen.— 'Subirla:  tumayara:  pret. 
tuminayara.  —  R.,  layara.  —Bajarla: 
iimusuc:  pret.  minusuc.—R.,  usnc. — 


*•*' 


156 


Cuestión. 

Cueva. 

Cuidado 


Cuidar. 


Cuita. 
Cuitado,  a, 

Culata 
Culebra. 


Culo 


CU. 

A  cuestas  llevar  una  cosa:  Vid.  Lle- 
var á  cuestas. 

Vid.  Altercado. 

Vid.  Bóveda. 

pena  ó  escrúpulo. -r/c/ia/íd/a/,  éicha- 
pao.  Rs.,  lidiat  y  apao.  -  Poner  cui- 
dado en  las  cosas:  manidib:  pret.  na: 
pas.  tiban:  pret.  tiniban.—R.,  tidib. — 
Hacer  con  cuidado  una  cosa  por  te- 
mor á  que  salga  mal  manyungtu: 
pret.  nang:  pas.  yungtuan:  pret.  ni 
yiingtiian.  -  R!,  yungtu.—Tú  cuidado: 
imo  inulay. — R.,  ulay. 

Mangunung  ó  iimunung.  pret.  nang  ó 
minunung:  pas.  unungan  pret.  inu- 
mingan. -R.,  unung.— Id.  estando  de 
centinela:  maitayayan:  pret.  nai:  pas. 
tayayanan :  pret.  tinayayanan. — R., 
tayayan. — Tomar  para  cuidar  un  ani- 
mal de  otro,  y  después  repartirse  las 
crías  entre  los  dos:  mangjaya:  pret. 
nang:  pas.  jayajen:  pret.  nijáya.  —  ñ., 

jaya- 

Ichalidiat.  -  R.,  lidiat. 

ó  afligido.  ~  Ma//d/aí.—R.,  lidiat.— Id. 
ó  apocado:   mataJao.—R.,  tajao. 

de  Íusíl.—Atnguej  nu  paltug. 

Fi/cíai/.— Id.  del  mar:  i/ya/. -Otra  del 
mismo  mar  que  muerde:  aymqng.— 
Id.  de  tierra,  pequeña:  anguditeñ.-  Id. 
verde:  aus  -  Id.  muy  grande,  que 
come  gallinas  y  cabritos,  que  debe  de 
ser  la  llamada  boa:  madadamas. — Id. 
amarilla  venenosa,  que  debe  de  ser  la 
víbora:  annecao. — Hay  otras  peque- 
ñas que  llaman:  apu  nu  vudny.— 
Cambiar  las  culebras  de  piel:  umjus: 
pret.  minjus.~R.,  ajus. 

ó   posaderas. — Atang. — Ojo  del   culo: 


cu. 


157 


Culpa. 

Culpar. 

Cultivar 

Culto 

Cumbre 
Cumplido,  a, 
cumplimien- 
to. 
Cumplir. 


Cuna 
Cundir 


Cufia. 

Cuñado,  a. 
Curar. 


Curiosear. 
Curiosidad 


Vid:  OJete.-'ld.  dé  cesto,  banga,  tinaja, 
etc.  iosoc.  --  Romperse:  mabalosot: 
pret.  na.-R.,  balosot.  —  Romperlo: 
mamalo^ot:  pret.  na:  pas.  baloséteií: 
oret.  binalosot 

Gatos. 

Vid.  Atribuir,  etc. 

la  tierra.  Umjúcaü:  pret.  minjacau: 
pas.jacauen.'prei.  nijacau.—R.,jucau. 

divino.— Caanib  su  Dios. — R.,  anib. — 

'Id.  hombre:  tao  á  masulib.—R.,sulib. 

de  monte.    Vid.  Cima  de  monte. 

ó  cortés.-^ Vid.  Cor/és 

Capaiojody  capaiungtung.~Rs.,  tojod 
y  tungtung. 

Mapatojod  y  mapatungtung:  pret.  na: 
pas.  patojorén  y  patüngiunguen:  pret. 
pinatojoñ,  y  pinatüngiung.  Rs.,  to- 
jod  y  tungtung  —CyxmpWrse:  maca- 
tungtung:  pret.  na. 

Pang  ajanan.    R.,cujan. 

6  extenderse,  una  cosa.  — Vid.  Difun 
dirse.  Hacer  cundir  ó  extenderla: 
Vid.  Difundir.  Cundir  ó  multipli- 
carse una  cosa*  Vid  ilcrecen/arse. —Id. 
ó  divulgarse  una  noticia:  Vid.  Divul- 
garse. 

Siñit.  Ponerla:  maniñit:  pret.  nfl.*  pas. 
siñiien:  pret.  siniñit. 

Catay  ug. 

Manuuatuoa  pret.  íia:  pas.  tuuatuva- 
jen:  pret.  tinuuatuoaí—R.,,tuva--ld. 
al  humo,  carne,  pescado,  tabaco,  etc.: 
mangsul  pret.  nang:  pas.  acsulan: 
pret.  chinsulan.     R.,  acsuL 

Manguednguey:  prei.  na:  pas.  adngued- 
ngueyen  pret.  nidnguednguey.—B.., 
adnguey. 

ó  limpieza.     Carajos  y.  canamunamu. 


158 


Curioso,  a, 

Cursar. 
Curso 

Cursos 

Curtir 

Curvo,  a. 
Custodiar- 
Cuyo,  ya. 
Chaleco 


Ctiambón,  na. 


Chamuscar. 


Chancearse. 
Chanza. 
Chaparrón. 
Chapear 


CHA. 

— Rs.,  rajos  y  namii  -  Id  ó  querer 
saber:  caqiiey  nu  tao  á  manngued- 
nguey. 

ó  limpio— Marq/os  y  manamunamu. — 
Rs,  rajos  y  namu.-\á.  6  amigo  de 
escuchar:  nu  mannguedngiiey.  R , 
adnguey. 

Mangangay:  prel.  na.    R  ,  angay. 

6  dirección  de  una  cos^.—Pipangayan. 
R.,  angay. 

de  vientre.  —€apitatachi.  —  Tenerlos: 
mitatachi:  pret.  mini.     R.,  iachi. 

el  cuero— Mangjeta  du  cudit:  pret. 
nang:  pas.  a/tan:  pret.  nijtan.—R., 
ajia. 

ó  torcido  -Vid.  Torcido. 

Vid.  Cuidar. -Id.  ó  guardar:  Vid. 
Guardar. 

Se  traduce  con  la  palabra  tan.  ¿Cuya 
es  esta  casa?  ¿sinu  tan  vajay  siaya? 

de  Batán,  de  tela.— racfzdf.  Llevarlo: 
maitadidi:  pret.  /la/;— Ponerlo  á  otro: 
manadidi:  pret.  na:  pas.  tadidien:  pret. 
tinadidi.  Chaleco  que  hacen  de  avu- 
tag  ó  pencas  de  abacá:  caducad. 

Nu  diasulit)  á  maisusugal.  —  R.,  sulih 
y  sugal. 

Manalab:  pret.  na;  pas.  sa/a¿;en:  pret. 
sinalab.  —  R ,  satab.  —  Chamuscarse: 
masalab:  pret.  na.  —  Chamuscar  ó 
abrasar:  Vid.  Abrasar. 

Vid.  Bromearse. 

Vid.  Broma. 

Manyas  á  tinuiy.—R.,  uyas. 

ó  quitar  matas,  arbustos  y  toda  clase 
de  brozas  en  la  sementera. -T-il/a/sa- 
pad:  pret.  nai:  pas.  soparen  pret.  sina- 
pad—ñ.,  sapad. — Id.  ó  cortar  las  ra- 
mas   de    los  árboles   que   estorban; 


CHI 


159 


Chapodar. 
Chapurrar 


Chapuzar,  se 

Charco. 

Charlar. 

Charlatán. 

Chasco. 

Chasquear 


Chato,  a. 

Chicharra 

Chicharrón. 

Chichón 

Chico,  a 

Chiflar. 

Chillar 


Chimenea 

China 

Chinche. 

Chinchorro. 


maitutu:  pret.  nai:  pas.  tutugen:  pret. 
tínutu, — R.,  tutu.— Id,  ó  limpiar  un 
lugar  de  yerbas  graneles  ó  pequeñas 
y  también  matas,  cortándolas:  mai- 
tiptip:  pret.  nai:  pas.  tiptipen:  pret. 
tinipiíp.—R.,  tiptip. 

Vid.  el  anterior. 

un  iáiúma.—Mapatbin  á  mangunu- 
ming  su  asa  ca  chirin:  pret.  na.— Rs.^ 
at  bin  y  ununung. 

Vid.  Zabullir,  se. 

Bebneng. 

Mililiac:  preí.  m/n/.-R.,  liac:  Vid. 
Hablar. 

Vid.  Bachiller. 

Inla.—R.,  ala. 

á  uno  dándole  una  noticia  falsa  por 
broma,  y  manifestando  luego  la  ver- 
dad; ó  bien  quitando  ú  ocultando  á 
uno  un  objeto  por  broma,  y  devol- 
viéndosele luego,  etc.;  mangla:  pret. 
nang:  pas.  alagen:  pret.  /n/a  —  R.,  ala. 

Madanap.    R.,  danap. 

Viui 

Lnñis 

tener.—  Umyatec:  pret.  min.  — R.,  yatec. 

Dequey. 

Vid.  Silbar. 

el  hombre.- Vid.  .A/fto/'OÍa/-.— Id.  ra- 
tón, conejo,  etc.:  maichichit  pret.  nai  — 
R.,  chichit— Id.  la  rueda  del  carro, 
puerta  cuando  se  abre  ó  cierra,  etc. 
gumalitiyit:  pret.  gumina. — R.,  gali- 
tiyit. 

Aj huelan  nu  ajub.—R.,  ajbuet. 

ó  piedrecita.— £)egue^  á  batu 

ra/oinoc— Lugar  donde  están:  catatO' 
mocan. 

Ságap. 


160 

Chinela. 
Chicpiero 
Gbiqaillo,  a 

Cbirriar 


Chismoso,  a. 
Chispa 


Chispear, 

Chistar. 
Chiste. 
Chistoso,  a. 


j  Chiton! 

Chivo,  a. 
Chocar 


Chocarrear. 
Chochear. 

Chocho,  a. 
Chocolate. 
Chorizo. 


CHO. 

Sitíela. 

para  puerco  en  las  letrinas.  -  Tndyit. 

MiiMe/.-'Chiquilios:  camutdejan.  —Vid. 

Criatura  y  Ñiño. 
el  aceite  hirviendo,  ó  el  fuego  cuando 
se  echa  algo  en  él:  Maichichii'.  pret. 
riai.  R.,  chicha.— \á.  ó  chillar  la 
rueda  del  carro:  Vid.  Chillar  la 
rueda,  etc. 
Macadab  —}\.,  cadab.'-'iá.  ó  cizañero: 
Vid.  Enemistar. 

de  tuego. —  Tadimpuc.  -Id.de  la  herre- 
ría: sanisi  nu  vajayang.  -  Id.  del  pa- 
pel que  arde,  hollín,  chimenea  y 
asiento  de  bangas,  etc.:  canonojo  — 
Id.  del  agua  del  mar  sanisi  nu 
taao. 
en  general.— Süma/i¿si:  pret   sumina. 

— R.  sanisi. 
Vid.  Charlar 
Capangiac  -  R.,  ayac 
Nu   masisiaüac.—)^.,    siavac.    It.    nu 
mangununung    su    mangiac.  -  Rs., 
ununung  y  ayac— Vid.  Bufón. 
vosotros.  -  Umjes  cama  á  maililiac. — 
Rs.,  abjes  y  liac. 
Dequey  á  caddin. 

una  cosa  con  oirB.— l^achiducduc  pret. 
na..  K,  ducduc. ~ id.  dos  cosas  á  la 
vez:  maiducducí  pret.  nai.—ld^^n 
barco  con  otro  y  algunas  cosas  con 
otras:  Vid.  Abordar.  Id.  un  barco  en 
bajo  malaiii  pVGl  na.— K,  lait. 
Vid.  Bromearse 
Mangununung  nu  mangalquen  abu  su 

anmunmuan.  —  R.,  ununung. 
Cutan  d  dequey  daña  su  actuctu. 
Colate, 
ídem;  ó  toriso. 


í 


D-AR.  '1161 

\u  r¡^l.nUoorj'.sangre-,\elc.V Umugug: > pret. 
1      mtauyñQ.  :  H.,  uyug. 
i  6(5hoirr¡Jlo.-n£7¿^ügía/i.-R.,  u^^u^.-Salir 
r,    ..\  ^l^horro la  sangre  de  una  herida  Vid. 
,..r,>    «Saingf/fc-^Id.,  id.  un   líquido  de  una 
!        \y0«ija  rtíla.  Vid;  Salirse  el  líquido,  etc. 
.  <^;«ibitiliHQ.  n  Vid;  (;hiuo. 
len,  el  Qstinpoii^sánafi  6 pañisanan. — 
Hacer  noche  en  eliai  misan:  prel.  mi- 
nisan.    R.,  /sa/z.-r- Choza  en  semente- 
.  ñas  para  espantar  pájaros:  paivuya 
u      i     uuyaoan.    R.,  vuyao. 

Dacao  á  dequey.^u  ^siñmu.        (.¡<^ 
/Sisiayac  á  mangjaoas^     R.,  javas.  •  ' 
Mavimi'en  á  íao.-~R.<.auid. 
atrayendo  el  aire  como  a}   fumar. — 
Manglec:  prel.   nang:    pas.    aleguen: 
pret.  i/j/cc— R.,  alee— Id.  caña  dulce: 
Vid.  Caña.    Id.<  ó  sorber  cosajiqüi^: 
Vid.  iSorder.^Ghuparse  los  dédbi^í 
niño:  misepsep  pret.  mZ/ii.    R.,  sépáép. 
Chusjjaa  0  muUilud.—Vid.  Cáfila. 

qhii^o  Vid.Xcrnza. 


Ghuclieria 
Glivilejta. 
C)im?»  ft. 
Chupar 


p^diya. 
ÍDÍa4|yopo,  a 
Dado,  a 

Daga 
Dama 

Danzar. 
Dafti^do,  a. 
Dáftar. 


IpqlaQ.  ~  ^^  aliao^-'Wid,  Regalo. 
,  Mqdqdaan^,  -  R ,  daam. 
á  ún^\Cosa^—NM^ma¿uam.-R.,  iuam. 
--Da¿o  que.,,  ara  nu. 
1  V'\á.yPuñal. 

Afqinaquem   á   maoaques.  -r-  Rs. 
quem  y  vaques. 

Vid.  bailar  ,  i 

Maraget.—R.,  raget. 
Áígparaget:  pret.  na:  pas.  parajten:  pret. 
pinaraget  -  R,,  ra^fc/.— It.  maisarasa 
i  ^(ítfiiPrejl,  /la/.-  R.,  saray.—himapai 
sarasaray:  prft[y,n<t;  pás.  paisarasara- 
yan:  prpl\pimmrQ$arayi:r/uu>-^  t¡ 

21 


íAia- 


t.-i 


1 162 


-Dar. 


Dardo. 
De 


J)?*ate. 

;D0^tiri 
Deber 


Débil. 


DebiUdad 
Debilitar 

Decaer 
Decaimiento- 


DEC 

TamuruJ:  pret.  'tumínuruj:'p»&\  túñi- 
jan:  pre{.  tinuru/an.—T{ ,  turuj —li. 
mapawuaf:  pret  na:  >  pas.  patiiüátén: 
prei.  pinarauat.'-^R.,  rauat.  -  Dar  más 
en  cantidad  é  umo:  caracuracujen  á 
tumurüj.  — R;,  raetíj.  —  Dar    menos: 

'  pipadequeyen  á  tumuruj:  ptei.'~píni- 
pade^uey ;r^R.,  deguey.— Dar  é  uno 
que  está  ó  no  en  alto  una  cosa:  ma 
patudaj:  pret.  na:  pas.  patudajen: 
pret.  pinatudaj.  Dale  que  le  darás: 
maimetmet  ca  saon.  —  R  ,  metmet. 

Vid.  Lanza. 

Preposición  de  genitivo  y  ablativo.— 
Side  genrtivo:7^^para  nombre»  pro- 
pios, y  lia  para  los  apelativos. — Si  de 
ablativo:  di  para  propios:  y  du  para 
apelativos. 

Vid.  Abajo 

Vid.  Altercado 

Vid.  AUerccfr. 

algo. — Mangatos    6    macagatos:  ^prel. 
nang:  pas.  galosen:  pret.  nigatbs.    R  , 
gfa/05.  —  Deber  ú  obligación:  anung. 
Tenerlo:  /naia/iii/jgf:  pret.  nai 

Dequey  sa  ayit  -  lirmúcaja.  -R.,  eója. 
—It.  máganit  -  R:,  g'a/ii/.— It.  niicháj- 
majmaí    R.,  o/md -^Débil  en  conáis 
tencia,  poi* ser  el  objeto  ya  de  muctio 
uso  ó  viejo:  ítíójaja.  -  R.,  jajá. 

Cadequey  mi  úyit—ñ.,  dequey  --  It;  ca- 
caja.—lk.,  cuja  -\\.  caganit  -R.^ganit. 

á  uno.  —  Mapaganit:  pret.  /la:  pas  pb- 
ganiten:  pret.  pinaganit-  R./gahÚ:— 
Debilitarse  en  genersl.  maipagartít: 
pret.  nai. 

en  general  cualquiera  cosa.— Vid.  De- 
bilitarse. 

Vid.  Debilidad. 


I 


DEC. 


163 


Deoenoia. 

Decente. 

Decidir. 


Decidor,  ra. 
Décima 
Décimo,  a, 
Decir. 


Decisión. 
Declamar. 


Declaración. 
Declarar 


Declinar. 


Decorar. 
Decoro. 


Vid.  Curiosidad. 

Vid.  Curioso, 

Mamsec:  pret.  nam:  pas.  ipamsec:  pret* 
pinamsec  ó  pinsec.  R.,  pesec. — Deci- 
dirse mapesec.  pret.  na. 

Vid   Chistoso. 

parle.  — Cacapq/o.~R.,  pojo. 

en  orden.— /c/iapq/o  — R.,  pojo. 

Macavata  ó  mqpavata:  pret.  na:  pas. 
uaiagen  ó  pauatagen:  prét.  vinata  6 
pinavata.-K.,  ya/a. -It  mamajeua-* 
jey:  pret.  na;  pas.  iuajevajey:  pret.  w- 
najevajey. — R  ,  wayey  — Decir  ó  pro- 
nunciar. Vid.  Pronunciar— Id.  que 
no,  moviendo  la  cabeza:  mailinlin: 
pret.  na/.—R.,  /ín/m  — Id.  orden  ó  re- 
lación á  una  cosa:  Vid  Concernir. — 
Id.  algo  en  secretó  al  oido  Vid.  Se- 
cretamente—Locuciones de  la  pala- 
bra decir:  Cuneo:  digo  yo.  Cunmo: 
dices  tu.  Cuana:  dice  él  Cunamen: 
decimos  nosotros  Cunda;  dicen  ellos. 
Cuana  cuno  y  cunda:  dice»ó  dicen.       , 

Capamsec.    R..  pesec. 

Mangununung  su  maliac:  pret.  nang: 
pas.  ununungan:  pret.  inununungan. 
— Rs.,  ununung  y  liac. 

Capavata.    R.,  vata. 

ó  decir.  -  Vid.  Decir.  Id.  ó  demostrar: 
Vid.  Demostrar:— \á.  ó  advertir:  Vid. 
Advertir  ó  avisar. — Declararse:  ma- 
pavuya  su  mian  du  actuctu:  pret.  na:, 
etc.,  etc.— Rs.,  í^uí/a  é  lan. 

Vid.  Inclinar.  Id.  ó  decaer:  Vid.  De- 
caer. Declinar  el  sol  ó  la  luna:  mai- 
tiguic:  pret.  nai. — R.,  tiguic.  -  \i.  ma- 
dipuat:  pret.  na. — R.,  dipuat. 

Vid.  Adornar. 

Anih. 


m 

Decrecer. 
Decrépito,  a. 

Dem^etar. 
Decreto. 
Dechado 
Dedicar 

Dedo. 


Deducir. 
Defecar: 
Defecto 


Defectuoso, 

■  ■  a. 

Defenderse, 
se. 


Defensa, 
Deferir. 


Mipadequey:  prel.  mini,-R.,  deqaeyi 

Malqiiem,  á  aañgati  íiana.-^R^i  af^ 
quem. 

Vid.  Decidir. 

Vid.  Decisión. 

ó  modelo.— R.,  Palialitan.—h.,  alit. 

una  cosa  al  culto  de  Dios,  ó  determi- 
nado fin,— Vid.  Designar. — Id.  ú  ofre¿ 
cer:  Vid.  0/rccer. 

Camay.  ~  Un  dedo:  asa  camay.— -Dos 
dedos  dúa  ca/naz/.— Dedo  de  cora- 
zón: anara^-  Id.  índice:  idungdo.  -  Id. 
putgaf:  tamandadaqtíej. — Id.  meñi- 
que: ca/naniniY/s.— Id.  anular:  aba  su 
ngarán.-^Coger  con  los  dedos  una 
coáa:  Vid.  Coper,  etc.— Id.  también 
eon  los  dedos  una  cosa,  pero  con 
cierto  melindre:  Vid.  Cog^er,  etc. — Ha- 
cer ruido  con  los  dedos  estirándolos: 
níangjangtuc*  pret.  nang:  pas.  jang- 
tuquen,  pret  nijangiuc.—R.,  Jangtuc. 

-  Tener  los  dedos  encogidos:  micha- 
lacalauad:  pret.  mi/ii.— R.,  calauad. 

Vid.  Colegir. 

Vid.  Cagar. 

ó  carencia  de  algo.— Ga^u.— R.,  abu  — 
Id;  ó  imperfección  natural  ó  moral: 
carajtan.  -R.,  rájetela,  ó  falta:  gatos, 
y  sihadan.  —  R.,  sada. 

ó  imperfecto.— iVa  ihían  su  carajtan 

-  Rs.,  /a/i  y  rajet.  -  Id.  ó  falto  macu- 
lang  —Ky  cutang. 

Vid.  Amparar,  se.— Defender  una  cosa 
que  se  está  haciendo  de  lo  que  la  ha 
de  echar  á  perder:  mamuajas:  pret. 
na:  pas.  puajasen:  pret.  pinuajas.—K, 
puajas. 

VJd.  Amparo. 

Vid.  Ad/ierirse. 


Definir 
BeKUH^Vó;  k 
Deforme.   ,. 

Defrau.dar. 

Déíélutif^. 

D^i^daj>. 


Debeea. 

É^éjádo,  á, 

Dejar. 


Delante. 


Delatar. 
Delegar. 


■??íJ  iiéij^¿dáñár'1^¿)íesec:  ^  "'í  "^^^ 
Mamuau.—R..  rüüúffJ] 

Vid. /fotor.  " 

gítf  iptíH^'éft  i^^^^  rajet. 

MdñidWúi'ptéí.  nd:  pés.  idyuan:  prel. 
irtífífA1ra/i>^f4.;  idyü. 

Mapacáruéu  ahith^i  jjírel.  na:  pas.  pa- 
cakt^hi  prel  piHácár^.—R.,  cam.— 
De^radái*30:  malpáfbii  su  dMáytí' 
núríjgipréi.  nai.^B^.,  ajbii  y  hritíri^, 

Pái/qmatí.^K,  ayiam.' 

6  néá\\^énie,^Matalácac.—K,  talacac. 
It.  diapüñgtü.f—R.,  pangtu. 

Mamidim  pret.  na-  pás.  vidiñen:  ptéi. 
mnidin.'-ñ.;  viditL^íá.  ó  abtfÉdóháf : 
Vid.  abandónat.~íd.  á  uno  á  su  vo- 
luntad, y  la  cosd  ébmo  estaba:  mer- 
painuiay:  pret.  na:  pas.  painulauen: 
pret.pino/nu/aí/.—R.,  li/aí/.^W/atrás 
á  uno  en  üti  carhino:  mapündudh 
pret.  na:  pás.  panaákien:  pret.  p/na- 
iíai/dí.— R.,  nawí/í-^Id.  atrás  á'ith6 
en  ciencia;  etc.:  Vid.  Aventajar.  -  De 
jarse:  Vid.  Abandonarle. 

Dii  sálapan. -"Poúérse  delante  ó  en 
fVentede  uno:  thaéhisalap:  pHK.  nú. 
— R ,  sá/ap.— Ir  cíelánté: /mannrtf:  préf. 
na.-^R.,  nwma.^-^Porter  una  cosa  por 
delante  de  otiti:  mapttnuma:  pret.  na., 
etc.,  etc.— Ponerse  delíinte:  mipanma: 
prét.  m/ni.--'Llevar  una  cosa  delante: 
ipanma  prel.  ini.--  Vid.  Frente. 

Vid.  Acusar. 

Mamnec  su  tádi  ha:  pret.  nani:  pits, 
dbhéqueh:  prét.  Wnn«c.— R.,  abnm.  ' 


Deleznable. 
9f;lgado.a. 


Deletrear.      ..Jai^íisag^u  leirass  prel.  Jinwi^m-rr 

Nu  mjasúñmg  á  ma/wa.—Hs,^  ^wi^M 
Yápsal     '  :'/.■>:■■■...' 

3i;se^tratfi  jde  cos^s  f  ua^rad^^  ó  (jedan- 
áíi^' nmuf¡Uec^--;%f  uriíec. — Si  de  cosas 
planas:  matcirípis. -K,  tarípis.—F^rr 
spna^elg^da  qp  c^erpo:  mogulátig. 
— R,g'man5'.~Id.,¡d.,  id.  y  alia:  t^a- 
taÍw(ínQ^.—K,  tíllivanos.—lt  tfiadfl- 
cáuy,  KfT- dacauy. 

Vi(j-  Considetar 

de  sülná.—Maggganiten.—^.»  ganit— 

Id.  ó  melindroso  en  el  comer,  yes 

lir,  ele:  nu  masitsit  du  cañen,  ayu- 

ayub,  etc. — Rs.,  sitsit  y  can. 
Capia.— K^  pia.  ' 

Mapia.-K.,pia.—lá.  al  guslo;  ntas- 

dep.— R„  sedep. 
Afamu/iY; .  prel.  na:  pas.  vuliten:  prel. 

vinuUt.—R.y  vuiit 
Vid.  Pecar.       , 
Maichaichauao:  prel.  /la/.— R.  auao. — 

It.  manpenpej:  prel.  na/i.— -R.,  penpej. 
Capicháichaaaó,  6  capanpenpej.-  Rs  . 

auao  y  penpej. 
Gatos. 

Demacrarse.  Vid.  Enflaquecerse. 
Demandar.      Vid.  Acusar.— Id.  ó  rogar:  Vid.  Rogar. 
Vid.  Además.— Lo  demás:  lí  caduan.— 

II.  Tiu  dayay  na  nía.  -  Los  demás: 

nu  caduan. 

Cataiuara.—R.,  taiüara. 

Mangjavas,  y  maitaiuara.^Rs.,  javas 

y  tatuara — Id.  ó  molesto  á  alguno: 

maimetmet.'^f{.,  metmet. 
Demoler.       Vid.  Arrasar. 
Demonio.         Cabusoyan.—R.,  bu$oy. 


DeUberar. 
DeUoado,  a, 


Delicia. 
Deliolosa,, 

Delinear. 

Delinquir. 
Delirar. 

Delirio. 

Delito. 


Demás. 


Demasía. 
Demasiado, 
a. 


vñs^i 


m 


Demorar 


DémóÉtrar. 


ó  detenerse  én  un  It^gát, 
pr^t.  na.— R.,  w'rfi/í.--Icl. 
Vid.  Retardad 


ófémmV: 


Dená&tes. 
Denegar. 

Denegrido,  a. 

Denigi^r. 

Denodado,  a. 

Denostar. 

Denotar. 

Dentadura. 

Dentellada. 

Dentera. 


Dentro. 

Denuedo. 

Deíitinóiar. 

Deparar. 
Depender 


Deponer. 

Deportar. 

Depositar. 

Depravado,  a 
Depravar.se, 


Mápatúhmád:  pret.  /ta:  pas.  pátátámá- 
ren:  pret.  pinataltíinad,—^]^.,  ta¡ama4f 
—It  mapauuija:  prét  na:  píisífjm 
vaya:  pret.  pma.— R.,  wM^^a.— !t.  iííá- 
pasinchad:  prét.  na:  pas.  ipasinchad: 
pret.  pinasinchad.^-l^.,  sinchad. 

CaitL 

Mactu  aua:  pret.  na.— ^/?.,  actiL—  It.  pia- 
fen aya;  pret.  pin/a.—R.,  pía. 

Maniuuajeng.--R..  vajeng. 

Vid.  Difamar, 

Mangdet—R.,  angdet 

Vid.  Difamar. 

\V\d.  Significar. 

Caiavuan  nu  ñipen.— R.,  atavu. 

Canuñit-'R.t  stin/f.- Darla:  Vid.  Morder. 

Cajanini.— Tenerla:  majanini:  pret.  na. 
—  R.,  janini-—  Causürla:  mangjanini, 
etc.,  etc. 

Vid.  Adentro. 
Cangdei. — V{.,  angdet. 

6  avisar. — Vid.  Advertir  ó  avisar. — Id 
6  acusar;  Vid.  Acasar. 

Vid   Preparar. 

ó  tener  subordinación  á  una  perisotla 
ó  cosa.— Máchiunut:  pret.  na.— R., 
unut  ~  It.  machinulay:  pret.  na.— R., 
u/ai^.  -  Id.  ó  proceder  de  una  persona 
ó  cosa  como  de  principio:  Vid.  Pro- 
ceder. ' 

Vid.  Degradar. 

Vid.  Desterrar. 

Mangapdin:  pret.  nang:  pas.  apdiñerí: 
pret.  mapdin.—R.,  apdin. 

Uyud  á  maraget 

ó  pervertir. — Vid.  Pervertir^  se. 


i'" 


Dereobos 
Derramar 


LtW?W*<**^'|^Kiij?"fia<>- ;..-)., , fifí  .\        «jji-Dfli^; 

éprimir     "ó  humiñáK^^^HL  tfn^illan 

.  p.,  ^ ,  /an^ /.'— rlL.  \  n^(^iji{iung. — R.,    su- 
n^ng,..  ...I..'.,  ,-,,■■   < ' ,  .. 
de  oñcialés.—Tahgdün.         ,'  *■  <  •  - 1  r 
Vid.  4/?í//a/:.  /  .i:^'».!,; 

escpt^e  p  wtiinbnción,—Capanulid. — 
^F^^f^fid.  .,^    ..,.;. 

licor  en  gepiera).  -. Manda:  pr9^...4)an- 
pas.  addájéñ:  ptel,  rfi^dUf  6  áii|<íi/v-~ 
R.,  acíciíi.  -id.  agua  con  jarro ..fíqqíie 
para  regar:  manac/ac:/ pret.  t^d:.  p^s. 
tactacün;  pret.  tínactacan.—fk.l(jaqtae. 
— ^^Idi  licor,  granos  y  taml?i|^ii  reg9r^ 
/na/ia/aca/ac:  pr^t.  na:,  pas."  Za/aca(a- 
cati'-  pr&[.  tiaalacatacan. — R.ltaíaca 
tac— Id.  lágrimas,  polvos,  granos, 
etc.:  mapanalqsal:  pret.  na:  pas.  /{a- 
nalasal^:  pret.  pUianalasal.^^^^  na- 
lasal.  Vid.  ¿)espc(rríi/riaf.— Derri^i^árse 
liCQr:  maddW'  priet.  na. — Id.  granos, 
etc.:  manalasal:  pret.  /la. 

Derre4or.        Z)(i  mipqdiuun. — R.,  divun. 

Derretir,  en  geaeral.— ilfapadi/ia^:  pret.  na:  pas. 

padinaguen:  pret.  pinadinag.  —  R., 
dinag.^ld.  gordura  del  cerdo:  Vid. 
Freír. — Derretirse  madinag:  pret.  na. 

Derribar  tapias,  etc. —Vid.  A/rasar. —Id.  ó  tirar 

al  suelo:  Vid.  Tifmbar. 

Derrocar,  se.  Vid.  Caerse. 

Derrooliar  Maiaqueaquey  du  anguangu:  pret.  fiai. 
—  R.,  o^íief^.— It.  mapaichaupit  su 
uarauara:  pret.  na:  pas.  paichaupiten^- 
pret.  pinaichaupit, — R.,  chaupit. .  , 


I 


Vid.  Rumbo  o^y^if^cf^^,\_ 

Derrotero.       Vid.  Derro^^,  ..■■.'.::,     '   '  ivx í^í  ♦<! 

Berruir.  Vid .  Afrq/^, . ,    . ,  ^     ^  /     .  w  .^i  ♦  ñ :  *'jr 

Derrumba-       Pepnétañ.— Id.    cavadedean.  -R.,  »tfa- 

Derrumbar,     y  id.  Caerse.  ^ 

p^c^^^fj^a-    ,  .lug^r.-^.(}(a$//-¿i/ifli.— a,  simng. 

DÍ9sa]^4P<  i^.íídrqflet  $u  /q/a/?i.-,IV.»  ragfe/. 
besabrimien-  ó  enfado. — 'CasulL-r^^,^  suli. 
■to  ..■.■..►,'. 

Desabro-         Mamajas  su  batuf^is:  pret.  na  pas.  ¿ca- 
char, jasen:  pret.  vinaja^.^rl^;  uqjas» 

Desacatar.      Dimanganib.  — R.,  a/i/¿). 

i;>^sac^to.        Cadimqngqniban.-r:^.,  anib.      ,...., 

Desacierto.     Dimacanaju. — R ,  nq/u . 

De^piorecU-      Vid.  Difamar.  ^ 

tar. 

D«aaouerdo.   Vid.  Discordia. 

Desafiar.  Manara  á  machárap:  pret.  na:  pas.  ya- 
rqjen  pret  W/iara.^Rs.,  rara  y  arap. 
— Desafiarse:  mairairara  á  maiarap: 
prel.  nai. 

Desafio.  Capanarq  á  macharap.^Rs.,  rara  y 

arap. 

Desagradar  ó  disgustar. — Vid.  enfadar.— Id.  ó  no 
agradar:  Vid.  Agradar:  añadiendo  ne- 
gación. 

J)esagrad6-     Diasulib  á  mamajes.—Rs.,  sulib  y  vajes. 
cer. 

Desagraviar.  Mapacacabu:  pret.  na. — R.,  abu. 

Desagravio.    Capacacabu.—R.,  abu. 

J>esaguar  ó  quitar  agua  de  un  lugar. -^M/sapsap; 
pret.  mini.  pas.  sapsqpan:  pret.  sinap- 
sapan.— R„  sapsap.—ld.  los  ríos  en  el 
mar:  Vid.  Desembocar. 


170  DTE^I 

DéMkkogMTSA .  MúthipaidQiñnny:    pret.    na.-^W^ 

damnúy. 
Desahogo.       Capachipaidámnay.^Vi.,  damnay: 
Desairar.        Vid.  Desdeñar. 
Dosalentar,     Vid.  Acobardar»  se. 


so. 


i  I 


Dosaúftado,    Abu  su  auid.^li.  marauay,—H,»  rauay^ 


Desallftar. 


Desallfio. 

Desalmado, 

a. 
Desalojar. 

Desamarrar. 


1 


Desamparar. 

Desamparo. 

Desangrar. 


Manarayao  su  cavid  nu  tudanyu:  preU 
na:  pas.  rttrauáoem  pret.  rínárai^a&. 
— R.,  rayao.  II.  maparauay:  pret.  nai 
pds.  párauatfen:  pret.  pinaraiiay.^^H.r 
ráuay. 

Cabu  nu  auid.—  lt  carauay.  —  R.,. 
rauay. 

6  cruel.  Vid.  Atroz. 

Mapacaru  su  tao  du  ianan  na:  prét 
na,  etc.,  elc—Rs.,  carw  é  ián. 

Manyuuayy  manguálay:  pret.  nangr 
pas.  uvayen  é  iualay:  pret.  inuvay  y 
/i/i/a/ai/.—  Rs.,  üvag.  y  i/rí/ay.— Ha- 
blando de  hoiiibre  ó  animal,  se  dice 
Xambíén:  mapavufao:  pret.  na:  pas.  pa- 
mitaoen:  pret.  pinavulao.  ~~  R.,  vulao. 
— Uesa marrarse:  maiuvauuay  y  mai- 
ualaualay:  pret.  na/.— Tambiéii  hom- 
bre ó  animal:  macamlao,  ó  maiuulao: 
pret.  na,  ó  na/.—Id.  6  desasirse  me- 
dalla del  rosario,  etc.:  mapuis:  pret. 
no. —El  que  la  desase:  mamuis:  pret. 
na.  pas.  puisen:  pret.  pinuis.  —  R.,  ¿wfV. 
—  Desamarrarse  ó  desasirse  el  pez  del 
anzuelo:  Vid.  Pescado, 

Vid.  Abandonar. 

Vid.  Abandono, 

Mapairaraya:  pret.  na;  pas.  pairaraya- 

jen:  prel.  pinairaraya.—R.,  raya. — 
Desangrarse:  .ma//iaróf{/a;  pret.  nai. 


p^Ef^i  ni 

se. 
Desaparecep.  Aía¿?u;  pret  /ja.~JH#Cíir  á^s^i^j^fp^pí 
mangbu:  pret.  nang :  pas.  abuge^r  preC. 

vista  barco,  etc.:  fii<i/itep;  pi;^.  4<lrTT 
R.,  aldep.  ^.^ .  - , 

Desapaslo-     Mapsec  á  tao  abu  su  pachangaymi^-— 
nado,  a..        Rs,^  apsecy  angay,     . 

Desapercibí-  Nii  dinatangal.—lX.»  tangal. 
do,, a,. 

Desapiada-     Abu  su  casisien.  -  R.,  a$i. 
do,  a. 

.Desaplicado,  Maialacac  á  /nac/if/ianau.^Rs.>  talmm 
a.  y  nanau. 

Dasaprobar.   Piagen  aua:  pret  pm/a. — R.»  pia. 

l>esapropiar.  Vid.  Robar. 

Desaprove-   Vid.  Desperdiciar. 
char. 

Desarmar.  Mamujes  su  uuju  pret.  na:  pas.  pujsen: 
prei.  pinujes.—R.,  pujes. 

Desarraigar.  Vid.  Arrancar. 

Desarreglar  en  general.— Manarayao:  pret.  na:  pas. 
rarayaoen:  pret.  rinqrayao.—R.y  ra- 
¿/flfo." Desarreglarse:  mararayao:  pret. 
na.— Desarreglar  la  carga  de  un 
barco,  ropa  de  un  baúl,  etc:  manlor 
lang:  pret.  nan:  pas.  lalanguen:  pret 
nilalang,—R.,lalang.  -  Estar  desarre- 
glada la  carga  de  cualquier  cosa,  etc.: 
malalang:  pret.  na.— Id.  ó  esparcir 
sobre  una  mesa,  v.  g.,  varios  objetos, 
como  libros,  papel,  etc.  desordenada- 
mente, y  de  esta  manera  cualquiera 
cosa.  -  Vid.  Desparramar  desordena- 
damente. 

Desarrolla-     persona.— Aía/oyo. — R„Ioüo. 
do,  a, 

^desarrollar.    Vid.  Desenvolver. 


Desarropar,    Mapacárúi^káíftibipyéií  naip/MIpétéé^ 
rugen:  prel.  pinacar^.-rrR.,  cam.  ■■■■"*■■ 

ÍÍé¿mi^,'éé.    pd:  DesáMnrrtír,  séJ 

garse. 

JSei)iH^^        Mamgélá  nápaíiñ:^W.,  ragetfptM^ 
Desatar,  se.    Vid.  B&ttíhidrmráe,  sé:  "-    ' 

Desatento,  b.  Bf%i^íi—«qftí^ma.  '     "^ 

Desatino.         Capichauaq,  6  casada  ñu  actucti^^^^.,. 
■  tíuaúystida.  ''■'       ./'-hh.-;- '„-■■,  a 

Desatracar.    Mivavaua  prel.  mini—  R.,  oaua.   *^ 
D6iá<«^nirée.  DinttíiaHud  sü  pidgéiíHu  ^¿írftíéf.^RCi. 

anudypia. 
Desayunar-     Vid.  Alihorzar. 

se.  ,'"■'■"  --'í    •'>-■  '■'"■'" 

Desazón  ó    pesaáütúhté  --Capdo,  R;,    dpaoí^*-*- 

Causarla:  Vid.  Entristecer. 

DéSllttr»tar.  -  Vid.  Désdht^tar. 

Desbarrar^      Ó  erra  r. — Vid.  Éijuioócxirse. 

Desbastar  madera.— Manabfáb  prfet.  na  éntintí: 
c  pás.  tabfavam  jf^ret.  tmaMmfam-r^', 

tábtab.  id.  herrámieíiias:  Vid.  Afilar.^ 
-^Desbastar  ó  dlisar:  Vid.  Alisar. 

D<escabeaar.    Vid.  Cabeza  cortar. 

D^üdiieoer.     Vid  mbüitarse. 

DeS0aeiii-       Vid.Bebitidad 

Desoaii^ar.  Mdi)^'ese¿>;  pret.  niartg':  pas.    ajseven: 

*'   •  prét.    hijseb. —  R.,  ájseb.  —  Descala- 

brarse.'m<i/«e¿>:prét. /la. 

Descalzar,  Mapácaru  su  tucap  prel.  na.,  etc.  etc. 
se. ;  ^  R.,  cari/. 

Deséaminar  Umaaaó  du  rarajan:  preí.  minauao, — 
se.  R.^  auao. 

Desoansai'.  MitiaJaaJ:  prkt  mini.^K,  ndjaújl-^ít 
maidamnay:  prel^  nai. — ÜAcetéts^ 
cansar:    mapairtq/cki^í  ettíi^U.    mé^ 


Descanso. 

Besoarado, 

a, 
Descargar 


Ilescf^niar. 


P^jipi^rriar- 

Descartar 
Descasar. 


Descasca- 
rar. 
Descender. 


Descendien- 
te. 
Descerrajar. 


DefTci^^ar. 
Descolgar. 


yem  0MÍ4ammy,7nVih  damnay. 
Cftmi^m'W'rrñ'^  n^m{j"\\..  capaidam- 
nay.—ñ.yiiim^(^,  i 

ó  desik^^xgqfijiza^Os^  .4¿»u  su^nm 


.'■V 


barco,  et(S.rn^ans(«ü/|;  freí,  mm-  m^^ 
aunen:  pret.  í/iat/n.— R ,  aun^r^Mi  lo 
que  sjB  {\m^  ¡m*  la  cabeza,  ^Qt»bfQ94 
espa(49JB»!  niapagtiti:/  pret.  na: .  iw s. 
mgtiñeh:  pret.  pmngtin.—R.,  agtin. 

Mcinagqd:  pret;  m:  P«s-  tagaran  pret. 
tin^agamn.  ^  ^^^  t^güd.^Tagari  nu 
c/íffo;niaWíci<$04i8jfts  Batanes. 

del ,  caminar^Vid.  i5Íí?sca/nina/:se.--Id. 
4?  las  deiijiás  perspnas:  machisiay  du 
rarayay  na:  pret»  na,— R.,  siay. 

ó,  upartar  de  !$í  una  qo$av  -Yld.Apqj^m 

Mapaiüuac-  pret.  na:  pas.  paiuuaqg^n: 
pret.  pinaiüuac.  -  R., .  /^«Oie.— Deíca>; 
sarse;  maiiwac:  pi-el.  naL 

Mangudit  pret.  nang:  pas.  enditan: 
pret  c/imwd(ton— R.,  ciicí^, 

Gum///i.*  pret.  gumintin—R.,  agtin,— 
Hacer  descender:  mapagtin:  prietv  /|a: 
pas.  pagtiiim^  pretv  pinagtin.  Des- 
cender ó  proceder  de  otroi  pprtgéake*^^ 
ración;  macayapu:  pret.  na.— R.,  yg,pu. 

Tayatayabu, 

Mangju^u  su  pannetmtt:  pret,  nan^í 
pas.  ajsug^:  p^et- . ni/su.  -  R.,  <j/sm.  — 
Id.  un  tiro:  yi4.  Dispurar. 

Vid.  Desencajar,  iiñaaiendo  pasee  al 
verbo. 

Mapflgfimpri^l  nm  p^s.  pagtifim:  pmk 
pinagtin.  —  R.,  a^//n.  -  Id .  conjbufsf da: 

mjBtmM^'  1^T^^\-  na  6  minm  m^rM' 
J^te^en:  ¡w^el.  Unaiestes.-^KfM^t^ 


174 

B«i80o!oriao,  • 
a. 

BesooUar. 
Desooíttiédir- 

se. 
B«soompo 

nér,  86. 
BeÉooiicer- 

tar, 


Bescónflan- 


Besconfiár. 
Besconócer, 

Besoonsolar, 

se,  . 
Besoontar. 

Besoonteii' 

tap. 
Besóortós. 
Besoortezar. 
Besooser. 


Besooyun- 

tár.  se. 
Besérédltp. 
Béáéréído.  a. 


DXS. 

Síastijao.  "  R.i  sujao— Id.  ropas,  cua- 
dros, etc..'  mabnas.—R.,  abrías. — It. 
maffuuaya.-^R.,  yuvaya. 

Vid.  Aoentajar. 

Dinganib. — R.,  añib. 

Vid.  Desarreglar,  se. 

ó  descomponer  el  orden  de  cosas. — 
Vid.  Desarreglar,  se. — Id.  huesos, 
pierna,  eic.—MandipUt  manuusdu,  y 
mandisdu:  prel.  na:  pas.  dipugen, 
avusdugen  y  adisdugen:  pret.  nidipu, 
inavusdu  é  í'nacfísdu.— Rs.,  dipu,  avus- 
du  y  ád/sdu.— Desconcertarse  huesos, 

,  etc.:  madipu,  michavuavusdu  y  ma- 
disdu. 

Cadiasarayan. — R.,  saray. 

Diasaray.  ~  R.,  saray. 

y  desconocido. — Diasinchad. — R.,  sin- 

chad. 
Vid.  Afligir,  se  y  Entristecer,  se. 

Mapacaru:  pret.   na:   pas.  pacariigen: 
pret.  pinacani.—R.,  caru. 
Vid.  Disgustar. 

Vid.  Desatento. 

Vid.  Descascarar. 

Manastas:  pret.  mina:  pas.  tastasen:  pret. 
iinastas.—R.,  tastos.— It.  maniatas: 
pret.  nan:  pas.  talasen:  pret.  nilatas." 
R.,  latas.  —Descoserse:  malasias,  y  ma- 
latas:  pret.  na. 

Vid.  Desconcertar,  se, 

Cabu  nu  añib  du  tao.— R.,  aba. 
Nu  dimanganügéd. — R.,  anuged. 


I 


PES. 


175 


Desopibir, 

Descuarti- 
zar. 

Descubierto, 
a. 

Descubrir, 


Descuidado, 

a. 
Descuidar, 

se. 
Desde. 


Desdecir. 


Desdén 

Desdentado, 
a. 

Desdeñar. 


Desdicba. 
Desdichado, 
a. 


ó  referir, — Vid.  Contar  cuentos. —Id.  ó 
delinear:  Vid.  Delinear. 

Mamacapacad:  pret.  na:  pas.  pacapa- 
caden:  pret.  pinacápacad.—'R.,  pacad. 

Matacas.—R.,  tacas.— Id.  ó  patente: 
Vid.  Manifiesto. 

ó  hacer  patente  una  cosa.— Vid.  De- 
mostrar.— Id.  ó  quitar  cortina,  ó  lo  que 
tapa  un  montón  de  cualquier  cosa,  ó 
á  un  cuerpo:  manacas:  pret.  na:  pas. 
tocaban:  pret.  tinacasan.—R.^  tacas. 

Maulanlayen  á  tao.    R ,  iilay. 

Diatuvid  su  anung.~*-K.,  tuvid. 

Macayapu.—R.,  yapu.-Macayapu  du 
nacauara  CO  á  tao,  nasinchad  co  ú 
Dios  desde  que  nací,  conocí  á  Dios. 
¿Desde  cuándo  acá?  ¿nacayapu 
cangu? 

Vid.  Negar.  Desdecirse:  mapavidi  su 
innata  á  chirin  pret.  na  pas.  paui- 
dien:  pret.  pinavidi.^R-,  vidí. 

ó  desprecio." Cadmanyavayavan:—  R., 
yava. 

Mañideb:  pret.  na. — R.,  ñideb.—Se  en- 
tiende de  los  que  se  les  han  caido  los 
dientes. 

Dimanyauayauai  pret.  dimanyauayaua: 
pret.  diyavayavan  pret.  diniyavaya- 
vaan.  R.r  yava.—li.  mapachila:  pret. 
na:  pas.  pactiilaan:  pret.  pinacliHaan. 
-  R.,  ctiila.  —  li.  masq uej:  prei.  na: 
pas.  ictiasquej.  pret.  chinasquej.  R., 
asquej.  Desdeñar  ó  no  hacer  caso  de 
uno:  Vid.  Caso. 

Vid.  Desgracia. 

Vid.  Desgraciado. 


178 
BeÉáoblar 


Desdoro. 
Ddseár. 


Desechar 


Desecho 

l>eseiiib^ra 
zádo,  á. 

Desembara- 
zar, se. 

Desembar^ 
car 

Desembocar 

Desembolsar. 

Desemejante. 

Desemejan- 
za. 

Desempe- 
drar. 

Desempeñar 


Desencade- 


desatondo  ün  amarrado  para  buscar 
Silgo. -T^  Mamusea  y :  prei.  na:  pas.  viis- 
cay ún:  pret  vinuscayan.-  R.,  vuscay. 
-*ld.  una  cosa  que  está  plegada:  ma 
mulay:  prel.  na:  pas.  vulayen:  pret. 
uiñulay.  -  R.,  vtilag. 

Capaeam  su  anib.-^ñ.,  caru. 

Majújo:  pret.  na:  pás.  ichajojo  ó  ijojo: 
pret.  china/ojo  6  nijojo.-R.,jojo. — 
Desear  una  cosa  con  ahinco:  manla- 
cam  pret.  nan:  pas.  ichalacam:  pret. 
chinalacami'-'R.,  lacám. 

ó  exclu¡r.--Vid.  Exceptuar.— \á.  ó  arro- 
jan Vid.  Arrojar."\á.  ó  apartar  de  sí 
pesar,  temor  ó  sospecha:  Vid.  Quitar. 

6  resto.- -U  natda."R.,  atda. 

Nu  abu  su  iehasaluval.'  R.,  saluval. 

Mapacaru  su  iehasaluual  na:  pret.  na., 
etc.,  etc.--Rs.,  caru  y  saluual. 

la  carga  del  barco.  -Vid.  Descargar- 
la, las  personas:  pfíi/n/m  du  vapor, 
etc.  pret.  gumintin,- R.,  agtin. 

los  ríos  en  el  mar.-Mamisuang:  pret. 
na.'-R.y  misuang. 

Mupatuao  su  mían  du  bolsa:  pret.  na., 
etc.,  etc.-R.,  tuao. 

Matarec.-R.,  tarec. 

Capaitarec.'-R.t  tarec. 

Mapacaru  subatu:  pret.  na.,  etc.,  etc.— 
R ,  caru. 

prenda.-' Mangadidi  nu  inapdin  na  nu^ 
tao:  pret.  nang  pas.  adidien:  pret.  ina- 
didi.'-R.,  adidi.—  lá.  ó  cumplir  su 
obligación:  Vid.  Cumplir. — Desempe- 
ñarse: mapajsa  su  gatos:  pret.  ha. — 
R.,  ajsa 

Vid.  Desamarrar,  se— It.  mapacaru  su 


DESv  Í77 

naf,  éé.  cudayit:  pret  /itt.,  etc.^  etc.— Ry.carti. 

Deséiióaijar^  Mangjusu:  pret.  níí%:  pas.  ajsujen: 
pret.  nijsu—Ú^l'ajm  —It.  manguyut: 
prei.  nang.  pBs.  ciíyuíen:  prei.  chinu- 
yut.  -  R  ,  cuyut—it.  manguniit:  pret. 
/la/i^;  pas.  cunu/en:  pret.  ehinuniit-^ 
R.,  ciin£//.--It.  mamultiut  pret.  na:  pas,- 
uulniiten:  pret.  vinulnüt.--K.,vúíniít.-' 
Desencajarse: /nq/su:  pret.  na."It. /ría: 
cuy/zí,  macunuiy  maúulnut:  pret. /íá. 

Desenfadar.    W'iá.  Apaciguar,  se. 
se.  .■'■>,..., 

Desenfrenar,  Mapainulay    su   piageti    du  dimayá- 
se.  nü/í^í;    pret.    na.—Rs.,uláy,pmy 

anung. 

Desengañar.  Mapasinchad  su  cáuyuran:  pret.  na., 
etc.— Rs.,  sinchad  y  u£/«d.— Desen- 
gañarse: masinchad  su  cáuyuran: 
pret.  720. 

Desenojar,      Vid.  Apaciguar,  se. 
Sé.- 

Desenredar.  Mañisunung:  pret.  na:  pas.  isunungatv. 
inisunungan. — B..»  isunung. 

DésenfoUar.    Vid.  Desenvolver. 

Desentablar.  Mamanguvangun  su  tapi:  pret.  na: 
pás.  yang'uyan^'unen:  pret.  vinangu- 
vangun.--K,  i;angrMn.- Desentablarse: 
maivanguvüngun  su  tapi:  pret.  náí. 

Déseñténder-  Vid.  Prescindir. 
se. 

Desenterrar.  Mangaut:  pret.  nan^:  pas.  caufen!  pret. 
,  chinaut. — R.,  caut 

Desentrañar  ó  sa carolas  entrañas.— Mapa/uao  su  ti- 
iiayi:  pret.  na,,  etc.,  elc.-R.,  tuao,— 
Id.  ó  averiguar   Vid.  Averiguar. 

Ddseiívainar.  Mangúyut  su  ipangan,  etc.:  prét.  nangf: 
pBS.  cuyuten  pret.  chinuyut.-'R.,  cu- 
yut'-li.  mañilabnit  su  ipangan,  etc.: 
pret.  nan.~R.,  ilabnit.  ' 

23 


178 


DES. 


Desenvolver   una  cosa  que  está  arrollada,  como  el 
hilo  en  la  bola;  ó  cuerda,  eslampa  6 
rppa  sobre  un  palo,  etc.  Mannacnac: 
pret  ñan:  pas.  nacnaquen:   prel.  ni- 
nacnac.-R.,  nacnac. 

Deseo.  Cq/o/o.-R.,yq/o.--Id.  con  ahinco:  ca/a- 

cam.'  R.,  /aca/7i. 
Vid.  Desconfiar. 


Desesperar- 
se. 
Desestimar. 
Desfallece!*. 
Desfigurar. 
Desflorada 
Desflorar 


Desfogar 
Desfondar. 

Desgajar. 


Desganado,  a 
Desgaritarse 


Desgarrar. 
Desgracia 


Desgracia- 
do, a. 
Desgraciar- 
.    se 


Vid.  Desdeñar. 

Vid..  Debilitarse. 

Vid.  Afear. 

mu^er.- Macliimuja.-R.,  amuja. 

ó  ajar.- Vid.  Ajar-lá,  el  hombre  á  la 
mujer,  mangamuja:  pret.  nang  pas. 

•  amujajen  pret.  inamuja-K,  amuja^ 
-  It.  mapacaru  su  camavaques  pret. 
na.,  etc.,  etc.— Rs.,  cam  y  vaques. 

la  cólera.- Mapainulay  su  casuU:  pret. 
na.,  etc.,  etc.-Rs.,  ulay  y  suli. 

Mamalosot:  pret.  na  pas.  balosoten: 
pret.  binalosot. -R ,  balosot.  Desfon- 
darse  mabalosot  pret.no. 

Manangau:  prel.  na:  pas.  sangauen: 
pret.  sinangau.—R.^  sangau.-Desga- 
jarse  masangau:  pret.  na. 

Nu  dimacacan.  -  R.,  can. 

el  navio  por  perder  el  rumbo  é  inter- 
narse mucho,  majaud:  pret.  na.-  R.,: 
ajaud. 

Vid.  Rasgar. 

6  miseria.  -Pacasisian.-R-.,  asi.-  Id.  ó 
falta  de  fortuna,  caraget  nu  palac.— 
Id.  ó  infortunio:  maraget  á  naparin.  - 
Rs  ,  ragei  y  parin. 

ó  miserable."il/acasiasí.-R.,  asi.-  Id. 
ó  desafortunado:  maraget  su  palac. 

Mararayao:  prel.  no-.— R.,  rayalo. 


Desgranar. 

Desgreftado, 

a: 
jDeshacer.se. 
Deshelar,  se. 
Desheredar. 

Deshilar. 

Deshinchar- 
se. 
Deshojar. 


'Deshonesti- 
dad. 
Deshonesto. 

Deshonrar. 


Desierto,  a. 
Designar 


Designio. 
Desigual 


Desigualar 


DES.  179 

Mámalas  pret  na: ,  pas.  valasew  pret. 
vinulás  -R.,  vulas. 
Mapucac.—R.,  pacac 

Vid.  Desarreglar,  se. 

Vid.  Derretir,  se. 

Mapacaru  s^  amujunen:  pret.  na.,  etc., 
ele— Rs.,  cara  y  amujun. 

Manguyut  pret.  nang:  pas.  uyuten: 
pret.  inuyut.,—R.,  ugut 

Cumbet:  pret.  cuminbet.—R.,  acbet—li. 
umpés:  pret.  minpes.—R.,  apes. 

Mangulal:  pret:  nang  pas.  uíaleñ:  pret. 
inulai  -R.,  u/a/.— Deshojarse:  mau- 
lab  pret.  na.— Id  una  planta  de  una 
vez  con  toda  la  mano:  mangamblud: 
pret.  nang  pas.  amblaran:  pret.  inam- 
bluran.—R.,  amblad. 

Carauay  y  caroroc.  -Rs.,  raiiai^  y 
roroc. 

Marauay  y  marorogx/en.— Rs.,  rai/ai/  y 

roroc. 
Mapacaru  su  anib:  pret.  na.,  etc.,  etc. — 

R.,  car¿z— Id.  ó  desflorar:  Vid.  Z)es- 

florar. 
Cabuan    nu    cauajayan^—Rs.,  abu   y 

vajay. 

alguna  persona  ó  cdsa  para  algo.  — Ma- 
nudin:  pret.  na  pas.  tudiñen:  pret. 
tinudin.—R.,  tudin. 

Chintuctu.—K,  actuctu. 

en  superficies. — Mdpolo. — R.,  polo.—^ 
Id.  en  cosas  largas,  como  palos,  etc. 
que  uno  es  pequeño  y  otro  grande: 
maitaib.—K,  ataib.—lá.  en  palos, 
cuerdas,  etc.  que  por  una  parte  son 
gruesos  y  por  otra  delgados:  matiñej. 
-  R..  iiñej. 

cosas  largas.--Mang'a/aí6:pret.  mmang: 


— Id.  si^perScies:  mamólo:  pret.  /lar 

pas.polqgen:prelpmolo.7^Ui*PiPti(i*rr 
Id.  palos,  cuerdas,  etc.,  haciéndolos^ en 
unas  psiv^es  delgados  y  e^  otro$;pue 
sos:  mapaitiñej'prei.  na:  pas,  paitiñe • 
J^^n:  pr^i.  pinaiUñeJ.'^  R.,  U^eJ' 

Desigualdad^,  en  sqperíicies.  Capolo.  -R.,  polo.  En 
cq^as  largas  capaitaW.—R.,  ataib.  — 
En  palos  y  cuerdas,  que  son  más 
gruesas  en  unas  partes  que  en  otrasr 
catiñy.    R.,  tiñej. 

I^esinteresa-  Nii  dialacam  su    anguaníju.-B.Í   la^ 
áo.  a.  cam. 

Desistir.  Vid.  Ceso/- -No  desistir:  umjamu  ava: 

pret.  minjamiL-'R.,  jamii.—\i.  mapa 
jama  ava:  pret.  na:  pas.  pajamugen: 
pret  pinajamu. 

Desleal.  Nudiasaray.'^.^saray. 

Desiéaltad.     Cadíasaraijan. -R.  saray. 

Desleír.  ManUiiliu}  pr^i.  nan:  pas.  liuliuen:  prj^X. 

niliul!u."R ,  Uuliu.—peslehse:  niáliu' 
Un:  p^et.  na:  Vid.  Mover  líquido,  etc. 

Dff^lei^^ua-      Nu  maraget  su  capangununung.—Rs.,. 
do,  a.  ragei  y  ununung. 

Dei^lÁ^r.  Vid.  Desamarrar. 

Desligar,  se.  Vid.  Desamarrar,  se. 

Dc^l^llndar.       Vid.  Amojonar. 

Deiiliz,  ó  resbalo.— (^alosad  —R-t  losod. — Id.  ó- 

caida  en  falla;  casada— R.,  sada. 

Deslizarse.      V'iá.  Resbqíar. 

Deslucir,  se,  en  generaL— Vid.  Desarreglar,  se.-  Id» 
el  color  ó  lustre  de  una  cosa:  Vid. 
Amortiguar  el  color,  eic. 

Desluml^rar.   Mamuyat:  prei.  na:  p^s.  puyaten:  pret. 
pií\u  y  at -R,puy  at— li.  maniel.  pret 
na;  pa^.tifilen:  prkl  tiniel.—R.,    tiel. 
Deslumbrarse:  rnapuyat:  pret,  na.^ 
11.  mati^'f  prei.  /la. 


Deslustrar, 

se. 
Desmandar 

se. 
Desmante-^ 

lar,  se. 
Desmayo, 


DES.  181 

Vid.  Amortiguar  el  color,  etc.,  se. 

Vid.  Descomedirse. 
Vid.  Arrasar,  se. 


de   áo\o\\-Capanayiica.\\.  nai/uca- 
Volver  del  desmayo:  macaijnaijnaoa. 
R.,  aoa 
Desmayarse.  Macahii:  pret.  na,—R.,  ahii.  —  lá.  los  que 
padecen     enfermedad    del     corazón, 
echando  espuma  por  la  boca:  mila- 
ged:  pret.  mini.—B..,  /a^cí/.— Desma- 
yarse de  dolor:  manayiica:  pret.  na. 
— R.,  naí/uca.— Hacer  que  uno  se  des 
maye:  mapanayiica:  pret.  na:  pas.  pa- 
nayucagen:  pret.  pinanayuca. 
Magaganiten.  —  R.,  gañil. 


Desmedrado, 

Desmedrar. 
Desmejorar. 


Desmem- 
brar. 

Desmemoria 

do,  a. 
Desmentir. 


Vid.  Debilitarse. 

ó  hacer  perder  á  una  cosa  su  lustre. — 
Vid.  Amortiguar  el  color,  etc.,  se  ~lá. 
ó  deteriorarse  una  cosa:  Vid.  Corrom- 
per, se.  Id.  ó  perder  la  saludr  Vid. 
Debilitarse. 

Mapasiay:  pre{  na:  pas.  pasiayen:  prel. 
pinasiay.  -  R.,  s/of/.— Desmembrarse: 
maisiay:  pret.  nai. 

Nu  dequey  sa  luvid. 


Mapacadadaay:  pret.  na:  pas.  pacada- 
dayen:  prel.  pinacadadaay.  R.,  da- 
ífaa¿/.  — Desmentirse:  Vid  Desdecirse. 
Desmenuzar.  Mangjumec  y  manlumec:  pret.  na/i: 
pas.Jumequen  y  luihequen:  pret.  n//«- 
mec  y  ñilumecv-  Rs.,  jumec  y  turnee. 
— It.  mangalimem:  pret.  /ií//ify:  pas.  a/z 
memen  pret.  inatimen.  —  \i  ,  alimen. 
— Id.   con  la  mano  y  dedos  morís- 


182 


DES. 


Desmochar. 


quela,  uvi,  camote  cocidos,  ele;  man- 
íanles: pret.  nan  pas.  lamsen:  pret.  ni- 
lames  -  R.,  lames.— Id.  con  mazo  y 
mano  la  comida  del  cerdo:  mangjii- 
sag:  pret.  nang:  pas.  jusaguen:  pret. 
nijusag.-~B..tJusag.—  E\  palo  ó  mazo 
con  que  se  desmenuza  ó  machaca:  7// 
jiisag. 
Desmerecer,  ó  perder  una  cosa  su  valor. — Maipaju- 
mis,  y  maipadequey  su  sinmu  pret. 
nai.~  Rs  ,  jumis  y  dequey. 

Mandiilung:  pret  nan:  pas.  diitungan: 
pret.  nidutungan.—K,  dutung. — It. 
mamiingpung:  pret.  na:  pas.  pung- 
pungan:  pret.  piniingpungan.~R., 
pnngpung.-Chinapiingpungan  ó  chi- 
nadntungan  mi  añin  ú  cay u:  el  ha 
guio  desmochó  el  árbol. — Desmochar 
por  completo,  quitando  la  copa  al 
árbol:  manmumud:  pret.  nan:  pas. 
mumuran.  pret.  nimiimuran.—R., 
miimiid. 

Mapalanap:  pret!  na:  pas.  patanapen: 
pret.  pinatanap. -Ky  tanap. 

Vid.   Arrasar,  se.  -  Desmoronarse  tie- 
rra: niapjas:  pret.  lia — R.,  apjas. 

Maí^ere,— R.,  uere. 


Desmontar. 


Desmoronar, 

se. 
Desnariga- 

do,  a. 
Desnudar 


Desobede- 
cer. 

Desocupado, 
a, 

Desocupar. 

Desolar. 


á  otro.  -  Mangasucas:  pret.  nanq:  pas. 
casncasan:  pret.  chinasiicasan.-^R., 
casí/cas.— Desnudarse  ó  estar  des- 
nudo: maichasticas:  pret.  nal.  —It.  mi- 
dadajtias:  prei.  mini. — R.,  dajuas. 

Masque/  á  manganuged:  pret.  na. — Rs., 
asqiiej  y  aniiged. 

esiar.—M'acalmunao:  pret.  /la. — R.,  al- 
munao. 

Vid.  Desembarazar. 

Vid.  Arrasar. 


DES. 


183 


Desollar. 

Desordenar. 
Desorejar. 

Despacio 


Despachar 


Mangudit:  pret.  nang:  pas.  enditen. 
pret.  chinudif.  ~R.,  cudii 

Vid.  Desarreglar 

Mañidap  su  tadiña:  pret.  na  pas.  íV/a- 
pen:  pret.  inidap     R.,  /dap. 

hacer  una  cosa.  Canadian  6  mauadi. 
Macauadi  clia  á  maitulas.  escribe  des- 
pacio.-^R.,  uadí.— |l  cádnmian  6  ma- 
dnmi.  —  Macadnmi  )cha  á  mayam:  ca- 
mina despacio.  Mililiacca  su  madumi: 
habla  despacio.~R  ,  dumi. 

6  enviar.— Vid.  Enviar  ~fd.  ó  echar  á 
un  criado  de  casa:  mapasaoat:  pret. 
na:  pas.  pasavaien:  pret  pinasavat.— 
R.,  sa^af. — Id.  un  negocio:  mapaca- 
uus:  pret.  /?«:  pan.  pacauusen:  pret. 
pinacauus.-R.,  cauus. 

mangalomsa:  pret.  nang:  pas  alomsa- 
jen:  pret.  inalomsa—^.,  alomsa. 

en  general. — Vid.  Difundir.— Despa- 
rramar tirando  una  cosa  de  golpe, 
como  el  agua  bendita,  polvos,  etc.: 
manaciiy:  pret.  na:  pas.  sacuyeh:  pret. 
sinacuy.—  Í\.,  sacuy —\á.  desordena- 
damente una  cosa:  manauual:  preL 
na:  pas.  savualen:  pret.  s/na^íza/.— R., 
.samza/.-  Estar  una  cosa  desparra 
mada  desordenadamente:  masavual: 
pret.  na:  Vid.  Derramar. 
Despecharse  ó  desesperarse.— Vid.  Desconfiar. — Id. 
ó  enojarse:  Vid.  Enfadarse. 

Vid.  Descuartizar. 

algo  de  sí  Vid.  Arrojará  echar  de  si\ 
etc.  Id.  á  un  criado  de  casa:  Vid. 
Despachar  ó  echar,  etc.— Despedirse 
de  otro  mamidin  su  Dios:  pret.  na: 
pas.  vidiñen  pret..  vihidin.  —  R.,  vidin. 
-  Avec:  palabra  con  que  se  despiden 
de  otro. 


Despachu 
rrar. 

Desparra- 
mar 


Despedazar. 
Despedir 


%" 


m^^^w^f^i^f^^j^m^^^Wy^^   ■?*■-•;'"■■'■■■;•  ;;'■■.' 


184 
Despegar. 


Despejado,  a 
Despejar 


Despellejar. 
Despensa. 
Despeñadero 
Despeñar,  se 
Desperdiciar 

Desperezar 

se. 
Despertar 


Despilfarrar. 
Despiojar 


Desplegar. 
Desplomar, 

se 
Desplumar. 

Despoblarse. 

Despojar. 

Desportillar 


DES. 

Mangcaf.  pret.  nang:  pas.  acajen".  pret. 
incaj.  R.,  acq/.— Despegarse:  maca/: 
pret.  na  ó  mina. 

ó  ingenioso.     Nu  racuj  su  actuctu. 

6  (] ese mba razar  un  Lugar.  -Vid.  Des- 
embarazar.— Id.  el  camino  de  brozas: 
Vid.  Limpiar  lugar,  etc.  Despejarse 
el  día:  Vid.  Día,  romper,  etc. 

Vid.  Desollar 

ídem. 

Vid  Derrumbadero^ 

Vid.  Caerse. 

Mapairarayao:  pret.  na  pas.  pairara- 
yaoan:  pret  pinararaijao  -R.,  rai/ao. 

Mailalanet:  pret.  na/.  R..  lanel.-W. 
mayejejay  pret.  na.— R.,  ijay. 

ó  estar  despierto. — Mayucay:  prel  na. 
-  Id,  á  otro:  manyucay:  prei.  nan: 
pas.  yuca  y  en:  pret.  niyucay.  —  ^., 
yucqy. 

Vid.  Derrochar. 

á  oiro.—Manita  su  cuiu:  pret  na-  pas 
chitajen:  pret.  c/í/n/7a.— R,  chita. 
Despiojarse  varios:  maichichita  pret. 
na/.  R.,  chita.  -  Despiojarse  á  tien- 
tas: ma/c/i/fc/i//:  pret.  na/.— R.,  c/í// 
chit.—lí.  maisitchit:  pret.  na/.— R., 
sitchit. 

Vid.  Desdoblar  una  cosa,  etc. 

edificio,  etc. -Vid.  Arrasar,  se. 

Mamutbui:    pret.    na     pas.    bufbutcn 

pret.  binutbut.—R ,  butlnit. 
Cumaru  ú  tao  du  cavajayan:  prel.  /la/. 

— Rs.,  caru  y  uajay. 
W'iá.  Robar.     It.  mapacaru:  prel.    na, 

etc.,  etc. — R.,  caru. 
cosas  mayores.—Manlipang:  prel.  nan: 

pas.  lipangan.  pret.  nilipangan.  —  W., 


DES 


185 


Desposar 

Desposorio. 

Desprecia- 
ble. 

Despreciar 

Desprecio. 

Desprender, 
se. 

Desprendido, 
a, 

Despresti- 
giar. 

Despreveni- 
do, a 

Despropósi- 
to. 

Después 

Despuntar 


Desquiciar, 

se. 
Desquitarse, 


Destapar 


Upang.-Calipangan  y  chinalipangan. 
II.  manliñab  prel.  nan:  pas.  liña- 
han:  pret.  niliñab.-R.,  liñab  — Calma- 
ban y  chiñaliñaban.  -Id.  cosas  finas: 
manliblib:  pret.  nan:»  pas.  libliban: 
pret  nilibliban.--V{.,  liblib  --Calibliban 
y  chinalibliban.'-Chinalibliban  daña  ú 
panaij:  ya  se  desportilló  el  plato.— 
Desporlillarse  malipang:  maliñnb  y 
inaliblib:  pret.  na. — Desportillar  ó  ti- 
rar un  poco  de  tapia  Vid.  Tapia. 
Vid.  Casar. 

Vid.  Casamiento. 

Nu  mayanimg  á  íiiyanai/anan.—Rfi., 
anung  y  yai>a. 

Vid.  Desdeñar. 

Vid.  Desdén. 

Vid.  Desamarrar,  se. -Desprenderse 
una  cosa  de  alto:  Vid.  Caerse. 

ó  desinteresado  —Vid.  Desinteresado. 

Vid.  Deshonrar. 
Vid.  Desapercibido, 
Vid.  Desacierto. 

Anchua.  Anchua  aya:  un  día  de  estos. 

Mapacarn  su  lutuc:  prel.  na,  etc.,  etc.  ■ 
H.,  caru.—lá.  ó  descollar:  Vid.  Auen- 
iajar. 

Vid.  Desencajar,  .se.— Id. ó  descompo- 
ner  Vid,  Desarreglar. 

ó  vengarse.  Mamajes:  pret.  na.*  pas. 
/;q/sí/n.' pret  vinqjsan.  R.  vajes.-  Id. 
ó  recobrar  lo  perdido:  Vid.  Reco- 
brar. 

una   botella  -Maparon/  sü  sengseng 
pret.  na.  etc.   etc. — R.,  caru. -Id.  un 

24 


186 


Destechar. 

Destello. 

Destemplar- 
se, 
Pesterrar. 

Destetar, 


Destierro. 
Destilar, 

Destinar, 

Destituir 
Destorcer. 


Destreza. 
Destripar 
Destroncar. 

Destrozar, 
se. 

Destruir,  se, 

Desunir,  se. 


DES. 

baúl,  etc.— Vid.  Abrir.— Id.  ó  descu 

brir:  Vid.  Descubrir. 
Mangava:    pret.    nang:    pas.   cauajen: 

pre{.  chinaim.—  R.,  cana, 
iiial  nu   araOt   ó    nu    relaqiiem. — IV, 

relac. 
guitarra,  eic.—Cajucayan:  preí.  china 

Jucayan. — R.,  jucay. 
Mapaiadis  su  fao  du  canajayan:  pret. 

na.,  etc.— etc.— R.,  adis. 
á   los  racionales.— i¥omo.s/7í  du  susu 

pret.  na:  pas.  posiñen:  pret.  pinosin.— 

R.,  posin. ~ld.  los  irracionales  á  sus 

crías.'  Vid.   Abandonar. 
Cadis  nu  tao  du  cavajayan.—]\s,,  adis 

yvajay. 
ó  correr  lo  líquido,  ó  pasar  por  una  va- 
sija gota  á  goia.  —  Tumiii:  pret.  tumi- 

ni7/.— R.,  tu  i. 

ó  enviará  uno  á  una  parte. — Vid.  En- 
viar.—\á.  una  persona  ó  cosa  para  un 

fin:  Vid.  Designar. 
del  ^rppleo.    Mapacaru  su  anífqg)  pret 

no,  etc.,  etc.- R.  caru.       '^ 
Mangualay:  pret.  nang:  pas.  ualayen: 

.prel  niualay  —K,  ualay.  -Ü.  mang- 

uvay:  pret.  nang:  pas.  uvayen:  pret. 

inuvay.—lt{.,  uvay.-  Destorcerse:  ma 

ualay.  y  mauvay:  pret.  na. 

Casuliban.—R.,  sulib. 

Vid.  Desentrañar. 

Manunguej:    prét     na:    pas.    tungjen: 

pret.  tinunguej.     R  ,  tunguej. 

Vid    Desarreglar,  se.  — Id.   ó   arrasar: 

Vid.  A/rasar -Destrozar    el    baguio 

los  árboles;  Vid.  Desmochar. 

Vid.   Desarreglar,  se. — Id.   ó   arrasar 

Vid.  Arrasar. 

Vid.  Apartar»  se. 


Desurdir,  se. 
Desvalido,  a. 
Desvalijar. 
Desvanecer- 
se, 
Desvariar, 
Desvelarse. 


Desventura. 

Desvergon- 
zarse. 
Desviar. 


Desvirtuar. 


Desvivirse. 
Detener 


Deteriorar, 
se. 

Determina- 
ción. 

Determinar. 


DET.  187 

Vid.  Destorcer,  se. 

Aba  su  pachag liman— R.,  agiim. 

Vid.  Robar. 

una  cosa— Ma¿)í/;  pret.  na.— R.,  abii.- 

Id.  ó  marearse;  Vid  Marearse. 
ó  delirar. — Vid.  Delirar. 
Mapiijao:   pret.   na. — R.,  piijao. — Des-- 

velar  á  otro;  mamujao:  pret.  na:  pas. 

pujaoen:  pret.  pinujao. 
Caraget  nu  palac.—R.,    raget. — Id.  ó 

desgracia:  Vid.  Desgracia. 
Vid   Descomedirse. 

Mapanao  durarajan:  pret  na:  pas.  pa- 
uaoen:  pret.  pinaiiao.  R.,  auao.— 
Desviarse:  Vid.  Descaminarse.  — Des- 
viar  la  dirección  de  una  cosa,  v.  g.: 
la  Dama  ó  humo  que  vá  á  un  lugar, 
separarla  ó  echarla  á  otra  parte:  ma 
miigaí:  pret.  na:  pas.  pugalen:  pret. 
piniigal.    R.,  pngal 

Mapaipaganit:  pret.  na:  pas.  paipa- 
ganiten:  pret.  pinaipaganii.—R.,  ga- 
ñil. 

Vid   Desear  con  ahinco. 

á  uno. — Mapadpel:  pret.  na:  pas.  pad- 
peten:  pret.  pinadpet  R.,  adpet— Id. 
algún  líquido:  mamnel:  pret.  nam: 
pas.  apnetan:  pret.  pinnetan.—R.,  ap^ 
net.  Verbales:  capnetan:  pret.  c/i/- 
/lapne/an.- Detenerse:  mauidin:  pret. 
na.— R.,  y/d[n.  -  Id.  en  el  camino  á 
descansar;  sumaiched:  pret.  siimi- 
na/c/ícd;— R.,  saiched. 

Vid.  Corromper,  se. 

Vid.  Decisión. 
Vid.  Decidir. 


188 
Detestar 

Detraer, 

Detrás. 
Detrimento. 

Deuda. 


Devanar. 

Devaneo 
Devastar. 

Devoto,  a. 
Día. 


Diablo. 
Diadema. 


DÍA. 

ó  abjurar.  -Vid.  Abjurar.     Id.  ó  abo- 
minar: Vid.  Abominar. 

ó  apartar     Vid    Apartan— lá.  ó  infa- 
mar.    Vid  Difamar. 

Dii  dichod 

Rarayao.—Y{.,    rayao.  -Id.    á  pérdida 
de  lina  cosa:  cahii.—l\.,  aim. 

(latos.— ConUaerla:  macagalos  y  man 
gatos:  prel.  na  y  nan:  pas.  gatosen: 
pret.  nigatos.     Pedir  prestado:  machi 
gatos:  pret.  nacín.  Vid.  Prestar. 

Mamarin  su  twia  á  hilo:  prel.  na:  etc., 
etc. -Vid.  Enrollar  hito,  cuerda,  gíc. 

ó  delirio.— Vid.  Detirio. 

Vid.    Desarreglar,   se.— Id.    ó  arrasar. 
Vid  Arrasar. 

ídem. 

Arao— Romper  ó  despuntar  el  día: 
dumada  ú  arao:  pret.  duminada  R  , 
dada.—lá.  ó  alborear.'  Vid.  Alborada. 
Ser  de  día:  marao.-  Las  doce  del 
día:  maieguen  ú  arao.  R  ,  agüen.  — 
Medio  día:  anac,  ó  caran  mi  arao.  - 
El  día  de  hoy:  sicharao.  Todos  los 
días:  mangday  su  arao.  Cada  día: 
cararao.  Un  día  antes  de... :  asa  ca- 
rao á  manma  eonw....— Un  día  des 
pues  de....  :  asa  carao  á  nacarajan 
du...  Los  primeros  días,  ó  antigua- 
mente: nanma  ó  arao,  ó  eaychua.— 
Aclararse  el  día:  maireneclas  ú  arao. 
R.,  rectas.  Pasar  el  día  en  una 
cosa:  michajepan,  ó  michasarian: 
pret.  mini.  Rs  ,  ajep  y  sari.  —  Micíia- 
Jepan,  ó  michasarian  acó  á  maitra 
bajo:  he  trabajado  todo  el  día.  An 
chua  aya:  un  día  de  éstos. 

Cabusoyan.     R.,  busoy. 

Vid.  Corona. 


Dir 


189 


Di&fano,  a. 
Diálogo. 
Diario,  a. 
Dibujar. 
Diciembre. 

Dictamen. 

Dicha. 

Dicho 

Dichoso,  a. 
Diente. 


Diestra. 
Diestro «  a. 
Dieta. 

Diez. 


Diezmar. 
Difamar. 


Diferencia. 
Diferenciar. 


Diferente. 
Diferir. 


Mariralao.  -R.,  aríralao. 

Capaititibay.—K,  atbay. 

Du  cararao.~R„  arao. 

Vid.  Delinear. 

Icharua  sicharua  á  vujan  du  asa  ca 
caoan. — Rs,  dua  y  aoa. 

Chintudu—ñ.,  actuctu. 

Capia  nu  palac.—K,  pía. 

Vucu  á  chirin.—Asa  ca  uucw  una  pala- 
bra, ó  dicho. 

Mapia  su  palac. — R.,  pia. 

Ñipen.-— Dientes  de  arriba:  panujos. — 
Rechinar  los  dientes  del  dormido; 
milanguetnguet:  pret.  /nz/iz.— R.,  lan- 
guetnguet. -Cortar  cordeló  hilo  con 
los  dientes:  mangtej:  pret.  nang:  pas. 
actejen:  pret.  chintej.—  B..,  actej.  — 
Caerse  los  dientes:  Vid.  Desdentado. 

Vid.  Mano: 

Masulib.—R.,  sulib. 

estar  á.~  Cuman  su  tidedequey:  pret. 
cumñinan.    R.,  can. 

Pojo.- Un  diez:  asa  pq/o.— Diez  mil: 
asa  pojo  su  calivu. — R.,  livu. — Diez 
veces:  mipisa  pojo. 

Mapacaru  su  asa  du  asa  pojo:  pret,  na., 
etc.,  etc.— R.,  caru. 

Mamaruparu:  pret.  na.,  etc.,  etc.— R., 
joaru.— Si  se  levanta  falso  testimo- 
nio: Vid.  Testimonio. 

Capaitarec  6  catarec. — R ,  tarec. 

Mapatarec:  pret.  na:  pas.  patadqueh: 
pret  pinatarec.—R.,  íarec— Diferen- 
ciarse; maitarec:  pret.  nai. 

Matarec. — R.,  tarec. 

Mapadictas:  pret.  na:  pas.  padiciasen: 
pret.  pinadictas. — R.,  dictas— Umdictas 
acó  du  cangay  c/io,  ó  padictasen  co  ú 
cangay  clio  di  S.  Carlos  du  manaudi 


190 


Dificll. 
J>ificultad. 

Dificultar. 

Dificultoso,  a. 
Difundir. 


Difunto,  a. 
Digerir. 


Dignarse. 
Dignidad. 

Digno,  a. 


Dilapidar. 
Dilatar,  se, 


Diligencia 
Diligente. 


Dinütir. 
Dindin. 
Dinero. 
Dios. 


DIO. 

á  Domingo:  transfiero  mi  ida  á  San 
Carlos  para  otra  semana. 

Masadit.—R.,  sadit. 

Casadit—R.,  sadit. —lá.  ó  impedi- 
mento: Vid.  Impedimento, 

Mapasadit:  pret.  na:  pas.  pasaditen: 
pret.  pinasadit — R .,  sadit. 

Vid.  Difícil. 

Mapaichaupit:  pret.  na:  pas.  paichaupi- 
ten:  pret.  pinaichaupii. — R.,  chaupit. 
— Difundirse:  maichaupit:  pret.  nai. 

Nadiman  ó  minadi/nan.— R.,  diman. 
^-Difuntos:  nu  nangadiman. 

Para  hombres  manunao:  pret.  na.— 
R.,  tunao.—ll  mangjeta:  pret.  nang, 
— Para  animales:  mangjeta:  pret. 
nang.—R.,  ajta. 

Piagen:  pret.  pinia.  —  B..,  pia. 

Payanungan. — R.,  aríung. — Id.  ú  ofi- 
cio: anung. 

Máyanung  acó  ava:  yo  no  soy  digno. 
—  It.  macliinmu  ava  diaquin.—R., 
anmu. 

Vid.  Derrochar. 

ó  ensanchar,  se.^-Vid, Ensanehar,se.  — 
Id,  ó  alargar:  Vid.  Alargar. — Id.  ó  di- 
ferir: Vid.  Diferir. — Id.  ó  retardar: 
Vid.  Retardar. 

6  actividad  en  hacer  una  cosa.~Ca- 
pangtu,  calicsi,  catalapato  y  calucatin: 
— Rs.,  pangtu,  licsi,  talapato  y  lucatin. 

MapangtUy  malicsi,  matalapato  y  ma- 
lucatin.—Rs.i  pangtu,  licsi,  talapato  y 
lucatin.— li.  macalucalugen  á  tao. — 
R.,  ca/u. 

Vid.  Renunciar. 

Dyindyin. 

Pulac. 

ídem. 


Ití 


DIS 


191 


Dique 
Dirigir. 


Discernir. 
Disciplina. 

Disciplinar, 

se. 
Discípulo,  a. 
Díscolo,  a. 
Discordar 


Discordia 


Discrepar. 
Discreto,  a. 
Disculpa. 
Disculparse. 

Discurrir. 

Discurso, 
Discutir. 


ó  presa.— Ap/ief. 

Vid.  Acaudillar  y  guiar. — Id.  animales 
sueltos  hacia  una  parte  manoyo: 
pret.  na:  pas.  toyogen:  pret.  tinóyp.^- 
R.,  toy  o.  -  Id.  carruage,  etc.:  mapa- 
yam:  pret.  na:  pas.  payamen:  pret. 
pinayam.—R.,  ayam.  —  Dirigirse  á 
un  lugar: /Tian^ai^:  pret.  nang:  pas. 
angayan:  pret.  inangayan.^B..,  an- 
gay.-^ld.  ó  decir  relación  á  una  cosa; 
cumapet:  pret.  cuminapet.—R.\  capei. 
-It.  mipacuan. — Dirige  á  Dios  tu 
oración:  pipacuanen  mo  du  Dios  ú 
capachajuajuc  mo. 

V\á.  Diferenciar. 

Capannanau.—R.,  nanau. — Id.  ó  azote: 
iplot. 

Vid.  Azotar^  se. 

Nu  machinanau. — R.,  nanau. 

Nu  dimanganujed.-^R.,  anujed. 

y  discorde  en  opinión  con  otro. — Mai- 
sadasu  vatanu  dadua  anmana  arupa: 
pret.  nai. — R.,  sado.— It.  dimachanud 
du  uata  nu  matarec—DiscoráaLV  ó  di- 
ferenciarse las  cosas:  Vid.  Diferen- 
ciarse. 

ú  oposición  de  pareceres.  — Cadima- 
c/iani2/tin.— R.,  anud.--Id.  ó  enemis- 
tad. Vid.  Enemistad. 

Vid.  Discordar. 

Mapsec. — R.,  apsec. 

Radiradin. 

Iradiradin:  pret.  mi*.— R.,  radin.^lá. 
echando  la  culpa  á  otro:  Vid.  Achacar. 

Mangtuctu:  pret.  nang:  pas.  actuctu- 
gen:  pret.  chingtuctu.-^K,  actuctu. 

6  sermón.-^  ídem. 

Vid.  Altercar. 


0^ 


192 
Discusión, 

Bisenteria. 

Disentir. 

Disertar. 


Disforme. 

Disfrazarse. 

DisfjTutar, 

Disgustar, 

se. 

Disimulado, 

a. 
Disimular. 

Disipar, 

Dislate. 
Dislocar,  se, 

Disminuir. 


DI  S . 

ó  contienda.— Vid.  Reyerta.— Id.  ó  dis- 
cordia: Vid.  Discordia. 

Vid.  Cursos. 

Vid.  Discordar. 

Mangununung:  pret.  nang:  pas.  unu- 
nungan:  pret.  inununungan.^-R., 
ununung. 

Marauay'.—Kr  rauay. 

MapatpetpeJ:  pret.  /ki.— R.,  iepej. 

6  percibir.  -  Vid.  Recibir.— la.  ó  gozar: 
Vid.  Gozar. 

Vid.  Enfadar,  se.— Id.  ó  no  agradar: 
Vid.  Agradar,  se:  (añadiendo  nega- 
ción.) 

iVíi  iumayu  su  miañ  du  actuctu  na. — 
Rs.,  tayu  é  ian. 

Manayu  sumian  du  actuctu:  pret.  na, 
etc.,  etc.  -  Rs.  tayu  é  ian. 

ó  malgastar.— Vid.  De/roc/iar.  —  Disi- 
parse: mabu:  pret.  /la.— R.  abu. 

Chirin  á  dimayanung.  —  R.,  anung. 

huesos,  pierna,  etc. — Vid.  Desconcer- 
tar, se. 

Mapaipadequey:  pret.  na:  pas.  paipa- 
dequeyen:  pret.  pinaipadequey.—R., 
dequey. — Disminuirse  una  cosa  en 
cantidad:  mipadequey:  pret.  mini.— 
lá.  en  número:  umijajao:  pret.  mini. 
—R.,  ijajao.—lt  mipapere:  pret.  mini. 
— R.,  pere.— -Disminuirse  viento  que 
hay  en  el  cuerpo;  la  comida  del  estó- 
mago porque  se  hace  la  digestión;  la 
comida  del  puchero  que  hierve;  el 
agua  de  las  avenidas,  etc.  etc.:  milda: 
pret.  minitda.—R.,  alda.—lá.  el  agua 
de  la  olla  que  hierve:  mayati.  pret. 
na.— R,  i/a/i..— Id. .el  agua  de  fuentes, 
rios,  pozos:  macdis:  pret.  na. — R., 
acdis. 


% 


DIS. 


193 


Disoluto,  a. 
JDisonar, 

Disparar. 

Disparatar 


Disparate. 
Dispensar. 

Disposición 
Disponer, 


Disputa. 
Disputar. 
Distancia. 
Distar, 


Distinguir, 
sé. 


Distintivo. 

Distracción. 

J>istraer. 


Uyud  á  maraget  á  too.— R.,  raget 

ó  carecer  de  conformidad  algunas  co- 
sas entre  sí. — Vid.  Diferenciarse. 

Mamaltug:  pret.  na:  pas.  paltugan: 
prel.  pinaltugan. — R.,  paltug. 

Mangiinunung  su  dimayanung:  pret. 
nang.  etc.,  etc.— Rs.,  iinunung  y 
aniing. 

Vid.  Dislate. 

Mapacabu:  pret.  na.  pas.  pacabugen: 
pret.  pinacabu.—R.,  abu. 

6  determinación. — Vid.  Decisión. 

ó  arreglar.— Vid.  Arreglar.—lá.  ó  de- 
terminar: Vid.  Decidir.— \á.  ó  prepa- 
rar: Vid.  Preparar  y  se. 

Vid.  Altercado. 

Vid.  Altercar. 

Cavaua.'-R.,  oaua.-ltcarayi.  —  R.,  ray  i 

y  distante. — Mauaua.—R.,  vaua. — It. 
marayi.—R.,  rai/i.— Verbales  locales: 
caray ian  y  cavauan. — Mangay  chava 
du  caray  ian  6  cavauan:  no  vayas 
lejos. 

Vid.  Diferenciar^  se. -Id.  ó  descollar: 
Vid.  Aventajar.— ¿A  vequen  camiparu? 
¿Por  ventura  somos  distintos? — 
Mapia  sira  atavu  á  vequen  ni  Pedro: 
Son  buenos  todos  fuera  de  Pedro. — 
Esta  palabra  significa:  á  distinción  de» 
fuera  de,  eixcepto. 

Tayuncád  6  capencaran.^R.,  pen- 
cad. 

Casaluval,  ó  capaividividi  nu  actuctu. 
Rs.,  saluval  y  vidi. 

Manaluval  su  actuctu  nu  tao:  pret  na: 
pas.  saluvalen:  pret.  sinaluval.—  R., 
saluval. — Distraerse:  masaluval  ú  ac- 
tuctu: pret.  /la.— It.  maividividi  ú  ac- 
tuctu: pret.  nai.—R.i  vidi. 


25 


194 

Distribuir. 
Disturbio, 
Disuadir. 


Divagar. 

Divertirse. 

Dividir, 


Divieso 


Divinidad. 
Divisa. 
Divisar. 
Divorciar,  se. 
Divulgar 


D1V. 

Vid.  Repartir. 

ó  contienda. —Vid.  Reyerta. 

Mapacáni  dii  actuctu  nu  tao  su  icha- 
qitey  na  á  pariparíñen:  prel.  /icr,  elCr 
elc."Rs.,  cara,  aqueyy  parin.-li: ma- 
pasquesquej:  prct.  na:  pas.  pasquesque-- 
jen:  pret.  pinasquesqiiej\.--R.,asqueJ. 

Vid.  Vagar. 

Miayayam:  pret.  mini.^  R.,  ayayam. 

una  cosa  en  varias  partes.— Vid.  Cortar^ 
—Id.  una  cosa  en  dos  partes  iguales: 
Vid.  Cortar  por  medio,  etc.-^Id.  una 
cosa  entre  varios:  Vid.  Repartir.  Id^ 
una  casa  haciendo  habitación:  ma- 
paoa:  pret.  na:  pas.  paoajen:  pret.  pi- 
naoa.^R.,  aoa.-  Id.  una  cosa  en  va- 
rias partes  y  poner  una  señal  en  cada 
una  de  ellas,  como  en  los  dieces  del" 
Rosario:  Vid.  /?o«ario. ~  Id.  ó  desunir 
los  ánimos:  Vid.  Epemistar. 

que  suele  salir  en  cualquier  parte  del 
cuerpo.^-Barot— Tenerlo:  mabarot. — 
Id.  en  los  pies  y  manos:  dosot. — Te- 
nerlo: madosot—  Id.  en  la  rodilla^ 
codo  y  tobillos:  baquej.— Tenerlo: 
mabuquej.  —  Despachurrar  diviesos: 
mangalimem  su  barot:  pret.  nang:  pas. 
alimemen:  pret.  inatimem.-B.,  atimem, 
— Estar  para  reventar  el  divieso:  u/n- 
didao  pret.  m/'/i.—R.,  didao. 

Ca  Dios. 

Vid.  Distintivo. 

Vid.  Columbrar. 

Vid.  Descasar,  se. 

noticia. — Mapaichaupit  su  uajey:  pret- 
na:    pas.   paichaupiten:    pret.  pinai- 

f/ífl«píí.— R.,  ctiauplt. — It.  mapaidu- 

uec  su  vajéy:  pret.  na:  pas.  paiduue- 

quen:  pret.  pinaiduoec.—ñ.,  duvec. — 


DOL. 


195 


Doblado,  a, 
l>oblar 


Doble. 
Doblegar,  se. 
Doblez 
Doce. 


Dócil. 
Docilidad. 
Docto,  a. 
Doctrina. 

Dogal. 

Dolencia. 

Doler. 


Dolo, 
Dolor. 


Divulgarse:  maichaupit  y  mqiduvec: 
pret.  nai 

ropa,  papel,  etc. — Matupid. — R.,  tupid. 
— Id.  ó  arqueado:  Vicl.  Arqueado. 

ropa,  papel,  eic—Manupid:  pret.  na: 
pas.  tupideni  pret.  tinupid:.—R.,  tupid. 
— It.  mangupid:  pret.  nang:  pas.  cu- 
piden:  pret.  chinupid.  —  R.,  cupid.— Id. 
ó  encorvar  una  cosa:  Vid.  Arquear.'— 
Id.  ó  poner  doble  una  cosa:  Vid.  el  si- 
guiente. 

Maitapid.^K.,  tapid.— Poner  una  cosa 
doble:  manapid:  pret.  na:  pas.  tapi- 

dan:  piQl  tinapidan. 

Vid.  Arquear,  se.— Doblegarse  á  la  vo- 
luntad de  uno:  machinulay:  pret.  na. 
— R.,  ulay. 

de  ropa,  etc.  -  Capanupid  y  capangu- 
pid.T—Rs.,  tupid  y  cupid.— Id.  6  en- 
gaño: capangutap.  —  R.,  utap. 

Dua  sicharua. — Doce  mil:  dua  sicha- 
rua  su  calivu.—B..t  liuu.— Doce  veces: 
maipirua  sicharua:  pret.  nai. 

Nu  manganujed. — R.,  anujed. 

Canuanujden.—B..,  anujed. 

Masulib.—h. ,  sulib, 

/de/n»— Doctrina  ó  disciplina:  Vid.  Dis- 
ciplina. 

Ipanludyit. — R.,  luduit. 

Vid.  Dolor. 

Maiñen:  pret.  na.— R.,  men.— Doler  di- 
vieso, etc.  con  punzadas:  mandetden: 
pret.  na/i.— R.,  de/den.— Dolerse:  Vid. 
Compadecerse. -^  Id.  6  arrepentirse: 
Vid.  Arrepentirse. 

6  engaño.— Vid.  Doblez. 

Camen.— R..  (/!e/i.— apaciguarse  el  do- 
lor: umjes  daña  maiñen:  pret.  minges. 
— R.,  abges. 


196 

Bolorldo,  a. 
Domar,  se. 
í>omesticar. 

se. 
Domesticóla. 
Dominar. 


Dominio. 

Domingo. 

Don, 

Donaire 

Donar. 

Doncel. 

Doncella. 

Donde, 


Donoso,  a. 
Dorar. 
Dormir,  se. 


Dormitar. 

Dos. 

Doscientos, 
tas. 

Dotar. 


DOT. 

Maiñiñinen.—R.,  iñen. 
Vid.  Acostumbrar,  se. 
Vid.  Acostumbrar,  se. 

ó  criado.— Pac/i/rai^aton.—R.,  rauat. 

Manyucuyucud:  pret  nan:  pas.  yucu- 
yucuren:  pret.  niyucuyucud. — R.,  yu- 
cud.— Dominarse:  Vid.  Corregirse. 

Capanyucuyucud.—R.,  yucud. 

ídem. 

ó  dádiva. — Vid.  Regalo. 

ó  chiste. — Vid.  Chiste. 

Vid.  Dar. 

Canacan  á  majacay.—Rs.y  anac  y 
jacay. 

Canacan  á  mavaques. — Rs.,  anac  y 
vaques. 

6  á  donde,  ó  de  donde.-  Dinti. — Donde 
ó  de  donde  quiera  que:  ara  nu  dinu. 
— De  dónde  vienes?  yapu  ca  dinu?— 
Dinu  cavajayan  mo?  de  dónde  eres? 

Mangyac.—K.,Qyac.l 

Manorado:  pret.  na.,  etc.,  etc. 

Macaichej:  pret.  na. — R.,  ichej. — Dor- 
mirse los  pies  ó  manos:  marapid: 
pret.  na. — R.,  rapid. — Andar  ó  liablar 
el  dormido:  maimurao:  pret.  /la/.-R., 
murao.— El  que  tarda  en  dormirse: 
macadichayacay.—R.,  dichayacay. 

Mapja,  malocloc  y  niadojoi  pret.  na.-— 
Rs.,  apja,  alocloc  y  adojo, 

Dua. — Dos  mil.'  dua  livu. — Dos  veces: 
maipidua. 

Dua  i/a/os.— Doscientos  mil:  dua  yatos 
su  calivu. — Doscientas  veces:  mipidua 
yatos. 

tumuruj  su  pulac  du  mavaques  á  níi- 
chacovot:  pret.  tuminuruj\  etc.,  etc. — 
Rs.,  turuj\  vaques  y  covot. 


"M^: 


Diiobo,  a, 
Budar. 

Bttalo^ 

Baoiifle 
Baefta,  a. 

Bale*. 

Dttlziiva. 

BnpUoar* 


Burar. 

BuiMplente. 

Bunana. 

Buro,  a 


ECH.  m 

6  medicina.  ~Tai;aftfMi.-R,   tuva.-^ 

Jd .  é  ejn  buste:  mapcmguiap     R.,  utap. 
é  acostumbrados- ilicifif^/n.—RM   iuam. 

Id.  ó  dieslro:  masaiik    R..  sulib. 
Camadamaianan  am:  dudo  yo.—- Sin 

duda:  midia.  -  Vmdia  nangay  cha:  sin 

leuda  que  has  ido. 
ó  cotmbala. ^Capms^artp  — -R.,   arap.-^ 

Jd.  ó  a^timiefito:  CQpaa    R.,  apao. 
Amito. 
Tm  dim.  —¿Sinii  Madira  su  oajag  aga? 

4De  quién  ses  «fita  casa? 
ÍJmmiammts^K,Mnm. 
Caaamtnoi.^H^ytmas. 
Mapaidatdt:  preL    na;*  pas.  paidubiten: 

pret.  pincááubit-^^.,  dubit.^li.  ma- 

paipmui:  pvel  aa:  pas.  paipiduagen: 

iptel.  pinaipMmi.    R.,  diiii 
Maindes:ftQ\,  na.^^Bi,md£s.  Vid.  Taidm. 
de  Jos  quilos  -—Panganitmcan. 
Caqmmnei,  y  mehibémj. — Rs.,    quejnet 

y  chibchaj. 
MaquejneU  >y    machibchcy.—^s.,  qué¿^ 

nety  chibehaj. 


{Bat  /A/i^a¿// Ea  poes»  Seft&ra:    angmyim&, 

Aptt. 

Bbatia.  Abngag. 

libido,  a.       Vid.  Borracho. 

Bolipsar.  Mapasari:  pret.  «a;  pas.  pasarien:  pre*. 
pinasarí.—ñ.,  «ari.— Eclipsarse  soI  4 
luna:  tumajjiu  ptel  tuminagu.—ñ, 
tagu.  —  Eclipsarse  ó  desapai^ecer: 
maftii;  pret. /ia.^-R.,ti6ti. 

Boo.  iVáraua.- Haberlo:   mainaua;  pret.  nai. 

Bohar,  ó  arrojar. —Vid.  Amyor.  ~>ld.  de  slri^é: 

Vid.  Arrojar é)m^ar  de  si,  etc.  -  Id.  ó 
quitar  una  006»  46  én  lugar:  9iiii|Ki- 


fav 


198  EJE. 

cam':  pret.  na:  pas.  pacarugen:  pret. 
pinacaru.—  R.,  cara. — R,  cam. — Id  ó 
poner  una  cosa  en  uri  lugar:  mapan 
gay:  pret.  na:  pas.  pangayen:  pret. 
pinangay.  R.,  a/i^g^oí/.— Echar,  se,  á 
perder  una  cosa:  Vid.  Corromper,  se. 
Id.  una  cosa  en  el  agua,  en  la  olla,  en 
el  horno,  cerdo  én  corral,  etc.:  para 
sacarlos  después:  mapatbung:  pret. 
na:  pas.  patbunguen:  pret,  pinatbiing 
-![{.,  taibung.— Id.  un  líquido  en  un 
recipiente  con  la  misma  vasija  que  lo 
contenía: /7ia/í/m  pret. /i a;  pas. /men: 
pret.  tiniin.  —  R.,  tiin. — Id.  la  culpa  á 
otro:  Vid.  Disculparse.  Echarse  con- 
tra uno:  Vid.  i4co/ne/er.— Echarse  de 
un  lugar:  Vid.  Arrojarse  de  un  lugar. 

Edad.  Aoan.  ¿Qué  edad  lienes?¿Pz>a  úaoa/i  mo? 

Edicto.  Tauatauag.-R ,  tauag. 

Edificar,  casa.  -Maivajay:  pret.  nai.  R.,  vajay. 
—Id.  ó  dar  buen  ejemplo:  tumuruj  su 
mapia  ejemplo:,  etc.,  etc.  -  R.,  iuruj. 

Edificio.  Vojay. 

Educar.  Mannanau:    pret.    na:    pas.   nanaugen: 

pret.  ninanau.—R ,  nanau. 

Efecto.  Pinacayapuah.~R.,  yapu 

Efectuar.         Vid-  Cumplir. 

Eficaz  ó  poderoso.    Macapárin.~R.,   parin. 

Id.  ó  bueno:  uyud  á  mapia  — En  sen- 
tido de  fuerte:  mangdet.—R.,  afigdet. 

Efigie.  Tatao.—R.,  tao. 

EfuQdir.         Vid.  Derramar. 

Eye.  Tooy  nu  adudug. 

Ejecutar.       Vid.  Cumplir. 

Ejemplar.  Palialitan. — R.,  alit.—ll.  pananajaan. 
-  R.,  taja. 

Ejemplo.  ídem  que  el  anterior.  -  Ejemplo  dar; 
Vid.  Edificar. 

Ejercer,         Vid.  Practicar,     j         _ 


EMB. 


199 


Evjeroitarse. 

Ejército. 

El. 

Elegancia. 

Elegante. 

Elegir. 


Elevar 


Elocuente. 

Elogiar. 
Elogio. 
Eludir. 
Ella. 
Ello. 

Ellos,  ellas. 
Emancipar- 
se. 
Embadurnar. 

Embarazada- 
Embarazar 
Embarazo 


Embarcar 


Vid.  Practicar. 

Nadpun  á  sindialos. — R.,  adpun. 

Ya. 

Cauid. — R.,  avid. 

Matan  su  capia. — Rs.,  ata  y  pia.—li. 

mauid.—R.,  avid. 
Mamidi:  pret.  na.  pas.  pidien:  pret.  pi- 

nidi.—R.,pidi.—li.  manitsit:  pret  nai 

pas.  sitsiten:  pret.  sinitsit. — R.,  sitsit. 
algo  del  suelo.— Vid.  Alzar. — íd.  algo 

del  suelo  y  llevarlo  á  otra  parte:  Vid. 

Alzar. 
Nu  mangununung  su  uyudámapia. — 

Rs.,  ununung  y  pia. 
Vid.  Alabar. 
Vid.  Alabanza 
Vid.  Evitar. 
Ya. 
Uri 

Sira.— Eso  es  de  ellos:  dirá  da  uri. 
Maposin  du  capanyucuyucud:  pret.  na. 

—  Rs.,  posin  y  yucud. 
Mangapjut  nu  juta:  pret.  nang:  pas. 

apjutan:  pret.  inapjutan. — R.,  apjut. 
Mauala  y  maidequey.—  Rs.y  uala  y  de- 

quey. 
ó  estorbar.  Vid.  Impedir. — Id.  ó  em- 

preftar:  Vid.  Empreñar. 
ó  impediiíiento.— Vid.  Impedimento.— 

Id.  ó  preñado  de  mujer:  cauala. — R., 

ua/a.— Quitar  el  embarazo:  mapacaru 

su  cauala  nu  mavaques:  pret.  na:  pas. 

pacarugen:  pret.  pinacaru.  -  R.,  caru. 
á  uno,  ó  una  cosa  en  general.— Mapa- 

sacay  du  vapor,  talaya,  etc.:  pret.  na: 

pas.  pasacayen:  pret.  pinasacúy.—R., 

sacay. — Embarcarse;  sumacay:  pret. 

suminacay.— Ir  embarcado  aquí  de 

una  isla  á  otra:  maiavang:  pret.  nai. 


m 


200  EMB. 

— R.,  ayangí. -Embarcarse  para  ir 
fuera  de  estas  islas:  mangavang:  pret. 
/ja/í^'.  — Llévame  embarcado:  avan- 
guen  mo  yaquin. 
Embarca-  en  general.— Sacay an. — R.,  sacay.^ 
ción,  Clases:  Tataya,  que  no  tiene  timón: 

Inagusan,  que  lo  tiene:  Falúa,  Chi- 
nedqueran  y  Panco.— Embarcación 
corta  y  ancha:  maiauudec.—  R.,  va- 
dee.— Id.  larga  y  ancha:  mayavung. 
— R.,  yavung.  Id.  corta:  majaguet. 
— R.,  Jaguet— Id.  de  mucho  puntal: 
matalugung.  —  R  ,  talugung.— Arras- 
trar la  embarcación  á  tierra:  manga- 
raya:  pret.  nan^  pas.  arayagen:  pret. 
inaraya.  R.,  araya.-~lí.  piparaya- 
gen:  pret.  piniparaya  —Arrastrarla  al 
mar:  mangaraya  á  mapajaud:  pret. 
nang  pas.  arayagen  á  pajauren:  pret. 
inaraya  á  pinajaud. — /?.,  ajaud.—ll. 
pipaidauren:  pret.  pinipaidaud. — R., 
idaud.-li.  mangalunus:  pret.  nang: 
pas.  alunasen:  pret.  ihalunus,—R., 
a/unus.-Salir  la  embarcación  del 
puerto:  umdinao:  pret.  mm.— R.,  di- 
nao.  —It.  mamajas:  pret.  na.— R.,  va- 
jas.  -Estar  para  salir  ó  tratar  de  salir 
la  embarcación:  umdinadinao:  pret. 
mm.^Embarcación  que  hace  agua: 
masirung.—R.,  sirung.—lá.  pesada  en 
andar  y  en  sus  movimientos:  madej- 
dej.  R.,  dejdej.  -  Navegar  una  embar- 
cación pegada  á  tierra,  maraya:  pret. 
na. — Atracar  la  embarcación:  Vid. 
Atracar.  — Dar  la  embarcación  de  ho- 
cicos en  piedras:  machiducduc  du 
bata:  pret.  na.— R.,  ducduc. — Enca- 
llar la  embarcación:  Vid.  Varar. — Mo- 
verse   la   embarcación:  Vid.   Balan- 


£MB 


201 


Embarcade- 
ro. 
Bmbargrar. 
Embarnizar. 
Embaucar. 
Embebecer. 

Embeber. 
Embejucar, 


Embestir,  se. 

Emblanque- 
cer. 
Embobar,  se, 

Embolsar. 


Emborra- 
char. 


Emboscada. 
Emboscar. 


Embotarse, 


cearse.--lá.  id.  de  modo  que  entre 
agua  por  los  lados:  sumida:  pref.  slu- 
minidu. —  R.;  sídti.— Moverla  de  modo 
que  entre  agua  por  los  lados:  mapa- 
sidusidu:  preí  na:  pas.  pasidusidugen: 
pret.  pinasidusidu. — Vid.  Barco. 
Pacarayan.—  R.,  araya.  ♦ 

Maimbargo:  pret.,  naU  etc.  ele. 

Mamarniz:  pret.  na.  etc.  etc. 

Vid.  Engañar. 

Vid.    Entretener. — Embebecerse:     mi 
chacnin   pret.  mini.     R.,  acnin. 

Vid.  Empaparse. 

ó  poner  amarraduras  á  tinaja,  dama> 
juana,  tibor,  etc,:  Vid.  Amarrar. —Id. 
ó  poner  amarraduras  á  cajón,  baúl, 
lío  de  petate,  etc.*  Vid.  Amarrar. 

Vid.  Acometer,  se. — Id.  una  embarca- 
ción á  otra:  Vid.  Abordar. 

Vid.  Blanquear. 

ó  entretener,  se. — Vid.  Entretener,  se. 
— Id.  ó  atontecer:  Vid.  Atarantar,  se. 

Mamusee  du  bolsa:  pret.  na:  pas.  pus- 
can:  pret.  pinuscan.—R.,  pusec. 

á  otro.— Mamooc;  pret.  na:  pas.  voo- 
quen:  pret.  wnooc— R.,  vooc. — Em- 
borracharse, mivovooc:  pret  mini.— 
Mavovoquen  á  tao:  hombre  que  con 
frecuencia  se  emborracha. 

Capañipel. —R.,  ipel. 

Mapañipel:  pret.  na:  pas.  pañiplen: 
pret.  pinañipei—  R.,  ipel. — Embos- 
carse: mañipel:  pret.  na. 

la  herramienta.  — í/mng'are/:  pret.  min. 
R.,  ngarej.  —  h.  mapali:  pret.  na. — R, 
pali  La  madera  que  la  embota:  ma- 
ma//: pret.  na:  pas.  palien:  pret.  pinali. 

26 


202 


EMP. 


Embrabecer,  Vid.  Enfadar,  se. 

se; 
Embrear,         Mangangting:   pret.  nang:  pas.  ang- 
tinguen:  pret.  inangting. — R.,  angting. 
It.  manajeng  pret.  na:  pas.  sajnguen: 
pret  sinajeng.  -  R.,  sajeng. 
Embriagar,     Vid.  Emborrachar,  se. 

se. 
Embrollar,       Vid.  Confundir,  se. 

se. 
Embrutecer-    Vid.  Abestiarse. 

se. 
Embudo.. 


Embuste. 

Embustero. 

Embutir. 

Emigrar. 

Eminente, 


Empacbar, 

Empacho, 
Empadronar. 


Empalagar. 

Empalizada. 

Empalmar. 

Empantanar. 


Empañar,  se. 


Sucul,  ó  sadugung- Llenar  una  vasija 
con  él:  maisucul:  pret.  nai. 

Dadaay. 

Nu  mídadaay.-^.,  dadaay. 

Mamusee:  pret.  na  pas.  pascan:  pret. 
pinuscan. — R.,  pusec, 

Maiadis  du  cavajayan:  pret.  na/.— Rs,,- 
arf/s  y  vajay. 

ó  alto.-  Vid.  A/to.— Idl  ó  que  sobre- 
sale en  algo  nu  many  uva,  ó  nu  ma- 
nadib—Rs.,  yuoa  y  sadib. — Id.  en 
ciencia,  etc.:  matun.su  casulivan,  etc. 
— Rs.,  atu  y  sulib. 

ó    estorbar. —  Vid.    /m/)e<íí>.~  Empa- 

.  charse   Vid.  Avergonzarse. 

tener.  -  Vid.  Avergonzarse. 

Mapapadron,  ó  mapatulas:  pret.  na, 
etc.,  etc.--R..  /«/as. -Empadronarse: 
machipadron,  ó  machitulas:  pret.  na. 

Ichatnga:  pret.  chinatnga — R.,  atnga. 
-  Empalagarse:  matnga:  pret.  na. 

Vid.  Cerca. 

Vid.  Ayustar. 

Vid.  Anegar  ó  inundar.  -  Id.  ó  embara- 
zar! Vid.  //npedir.  — Empantanarse: 
Vid.  Atascarse. 

ó  manchar. — Vid.  Manchar,  se. 


EMP. 


203 


Smpapar. 


Empapelar 


Empaquetar. 
Emparejar. 

Emparrado 
Empatarse 

Empedernir- 
se. 
Empedrar. 

Empeine 


Empellón 
Empeñarse 


Empeorar 


Empero. 
Empezar. 


Mapatneb:  pret.  na:  pas.  patnebew  pret. 
pinatneb.~R.,  atneb.--li.    mangjuna- 

Junag:  pret.  nang:  pas.junajuñaguen: 
pret.  mjunaJunag."R.,  Junag.—Em- 
pa parse:  tumneb  ó  matneb:  pret.  tu- 
ininneb  ó  na. --It.  maijunajunag :prei. 
na/. -Empaparse  la  tierra  de  agua: 
tumiop:  pret.  tuminiop.—R.,  tiop. 

ó  envolver  en  papel.-Mawiu/ig'us  nu 
papel:  pret.  nai  pas.  pungusan:  pret. 
pinungusan.  —  R,  pungas. 

Mamungus:  pret.  na.,  etc.,  etc. 

ó  igualar. -Vid.  Igualar.^— lá.  ó  for- 
mar pareja:  Vid.  Par. 

para  calabazas,  etc." Palapala. 

una  elección.— Maza/// lí  voto. — R.,alit. 
—Id.  el  juego:  maitabla:  pret.  nal 

Mipaquejnet  á  manganujed:  pret.  mini. 
— Rs.,  quejnet  y  anüjed. 

Manapdap.  pret.  na  pas.  dapdapan: 
pret.  /í£  — R.,  dapdap. 

6  bajo  vientre'  -  Vid.  Vientre: — Id.  del 
pié:  japut  nu  cocod.  -A  la  parte  que 
está  encima  del  empeine  del  pié  lla- 
man: ca^/ndan.-.— Empeine  ó  enfer- 
medad del  cutis:  yíirtí.-Tenerlo:  ma^ 
vuni:  pret.  /la.  . 

dar.— Vid.  Empujar. 

ó  contraer  deudas  Mangátos  6  machi- 
gatos:  pret.  nan  ó  na:  pas.  gatosen: 
pret  nigatos.—B..,  gatos.-lá.  ó  insistir 
en  tina  cosa:  Vid.  Insistir. 

6  hacer  peor  á  una  cosa.-  Mapaipara- 
jet:  pret.  na:  pas.  paiparaj'ten:  pret. 
p/naíparq/eí.-Empeorarse:  miparajet, 
mipaganity  mipqjara:  pret.  mini.—: 
Rs.,  ^aníY,  rajetyjara. 

As  na. 

Vid.  Comenzar. 


204 
Empinar 


Emplasto. 
Emplazar. 
Empleado,  a 

Emplear, 


Empleo. 
Empobrecer 


Empollar 
Emponzoñar 


Emporcar, 
se. 

Emprender. 
Empreñar. 


Empujar 


EMP. 

ó  levantar.-' Manguen:  pret.  nang:  pas. 
agiienen:  pret.  inguen. — R..  aguen.- 
Empinarse  ó  ponerse  sobre  las  pun- 
tas de  los  pies:  maichadacadang : 
pret.  nai.    R.,  cadang. 

Padpejen.-  Ponerlo:  Vid.  Bizmar. 
Vid.  Citar. 

.  Numian  su  anung  --Bien  empleado  te 
está:  dates  mo  uri. 

á  uno,  comisionándole  un  negocio.— 
Vid.  Comisionar.--lá.  ó  dar  empleo: 
tumunij  su  anung:  pret.  tuminuruj." 
R.,  turuj.-'lá.  ó  gastar:  Vid..  Gastar.— 
Emplearse  en  algo:  Vid.  Entretenerse. 

Anung. "Tenerlo:  maianung:  pret.  nai. 

á  oiro.'-Mapaipacasiasi:  pret.  na:  pas. 
paipacasisien  pret.  pinaipacasiasi.— 
Empobrecerse:  mipacasiasi:  pret. 
mini.— R.,  asi. 

Mangjeb:  pret*  nang.—R.,  acjeb. 

Mangamaay  pret.  nang:  pas.  camaa- 
yen:  pret.  cIiinamaay.—R.t  camaay.— 
It.  manulib  pret.  na:  pas.  salivan: 
pret.  sinulivan.--R.y  ««//¿.--Em ponzo- 
ñarse: macamaay:  pret.  /la. 

Vid.-  Manchar,  se.— Id.  con  broza,  etc.: 

.  manamec:  pret.  na:  pas.  tamquen: 
pret.  tinamec.'-R.y  tamec  —Poco  usado. 

Vid.  Comenzar. 

Manguala:  pret.  nang:  pas.  ualagen: 
pret.  niua/a.— R.,  ua/a.— It.  mapaiman- 
ganac:  pret.  na.  pas.  paimanganaquen: 
pret.  pinaimanganac.'-R.,  anac. 

ó  dar  empujones,  v.  g.,  para  hacer  an- 
dar á  uno,  ó  para  echar  á  uno  de  un 
lugar. "Mapasoy soy  pret.  na  pas.  pa- 
soysoyen:  pret.  pinasoysoy.—R.,  soy- 
soy. "Id  ,  id.  para  echar  á  uno  de  un 
lugar,  ó  para  hacerle  caer:  mapalsi: 


ENC 


205 


Empuñadura 
Empuñar. 

Emular. 


En. 


Enajenar. 


Enaltecer, se 
Enamorar. 


Enano,  a. 
Encadenar 


Encajar 


Encaje. 


pret.  na:  pas.  palsien'  prel.  pinalsL- 
R  ,  a/s/,-- Empujar  una  cosa  á  un 
lado,  como  las  corrientes  al  barco; 
Mapadeldel:  prel.  na:  pas  padeldelen' 
pret.  pinadeldeL--R.,  deldei—Lo  que 
es  empujado:  madeldei,  prei.  na, 

Pecpecan  ó  pamundanan.-K,  pundán. 

Mamundun:  pret.  na:  pas.  piindanan: 
pret.  pinundanan.--R,,  pandan. 

Mapatqjalaja:  pret.  na:  pas.  patajata- 
jaan.  pret.  pinaiajataja..-B.,  taja.— 
ít.  mapalialit:  prei.  na:  pas.  palialiten: 
pret.  pinalialU.-R.,  alit—li..  machi- 
taja:  pret.  /la. 

Gomo  prep.,  rf/  para  los  nombres  pro- 
pios; vMu  para  los  apelativos. —  Como 
con/.,  UL-  Ouro  en  creer:  maquejnet 
á  nmmjqnuged. 

Mapayadis  su  uaraiiara  nu  asa  ca  tao 
dii  matarec:  pret.  na:  pas.  paya- 
dísen:  pret.  pinayadis.--Ús.,  adis  y 
tarec. 

Vid.  Alabar,  se. 

Vid.  Galantear.  -Enamorarse:  mad- 
dao:  pret,  na:  pas.  ichaddao:  pret. 
rfiinaddao.  —  l\.,  addao. 

Mainidis  á  /ao.— R.,   /;izoí/5. 

á  uno  -  Mangudadyit:  pret.  na:  pas.  cu- 
dadyitan:  prei.  chinudayitan  — R  ,  cu- 
dadyiL~lá.  ó  poner  en  la  cárcel:  ma- 
paqnedqned:  pret.  na:  pas.  paqiied- 
qneren:  pret.  pinaquedqued.-B..,-qued- 
qiied. 

ó  ineter  una  cosa  dentro  de  otra  ajus- 
tadamente. Mandüt:  prel.  nan:  pas. 
asduten:  pret.  sindut.-A\  ,  asrfu/.— En- 
cajar una  cosa  en  otra:  maisudut: 
pret.  na/. 

/dem. 


206 
Encalvecer. 

Encallar. 
Encaminar- 
se. 
Encanecer. 
Encantar   • 
Encapotarse 

Encarcelar. 
Encarecer 


Encargar 


Encariñarse. 
Encarnado,  a 


Encarnación 
Encarnarse 
Encarnizar- 
se. 
Encarrilar 

Encausar. 


ENC. 

Maulalsii  booc:  prel.  na.-  K,  iilui  Vid. 

Calvo, 
Vid.  Varar. 
Mipangay:  pret.  niinl.—  K,  aiiguy. 

Mipanuan:  pret.  fíí/n/  — R.,  nvan, 

ó  agradar.— Vid.  Agradar. 

el  cielo.  -  MacLinem  ú  jañit:  pret.  na: 
—  R.,  cnnem. 

Vid.  Encadenar  ó  poner  en  la  cárcel. 

víveres,  etc.  Mrpaiñen:  pret.  mini.— 
R.,  iñen.  —  Id.  ó  encomiar.  Vid. 
Alabar. 

en  el  sentido  de  que  se  cuide  una  cosa. 
Vid.  Cuidar. — También  se  dice:  te 
encargo  esto:  anung  mo  nri,  ó  imo  ca 
inulay:  y  responden;  anung  co  iiri,  ó 
iaquin  inulag:  yo  me  encargo  de  ello. 
Galos  mo  ¿ya:  tu  cuidado  con  eso:  y 
responden;  son,  gatos  co  uri,  yó  cui- 
dado con  eso.— Encargar  ó  mandar 
decir  una  cosa  para  otra  persona  ó 
hacer  otra  cualquier  clase  de  en 
cargo:  nanoyotoyon:  pret.  na:  pas.  lo 
yoloyonen  pret.  linoyotoyon.  —  R., 
toy  on. 

Vid.  Enamorarse. 

Mavaya. — R.,  vaya. — Volverse  encar- 
nada una  cosa:  mangyuuaya:  pret. 
nang.  Color  encarnado  que  apa- 
rece en  el  cielo  después  de  puesto 
el  sol:  andap. 

Capaitao.  -  R»,  Iqo. 

D\os.~ Maitao:  pret.  minal. — R.,  lao. 

SumuU  su  taguara  u  asa  ca  lao".  prel. 
suminuti. — R.,  suli. 

ó  dirigir:  Vid.  Dirigir.— Id.  ó  endere 
zar:  Vid.  Enderezar. 

Vid.  Juzgar. 


ENC. 


207 


Encauzar. 
Encenagarse 

Encender 


Encerrar. 


Encías. 
Encima. 


Enclavar. 

Enclenque. 

Encogerse. 


Encolar. 
Encolerizar- 
se. 


Aijiisanan:  pret.  inayiisanan.  —  R., 
ai/ US. 

MaijimaJLinag  dii  marajet  a  dadacay: 
pret.  nai. — R.,  Jiinag.  Id.  ó  darse  á 
vicios:  Vid.  Emnciarse  y  Pervertirse. 

en  general.  — Vid.  /ncenrfza/".— Id.  can- 
dela, lámpara,  eic  — Mandeh:  pret. 
nqn:  pas.  asdevan:  pret.  sindevan. — 
R.,  asdeb. — Id.  fuego  para  cocinar,  ó 
para  quemar  algo:  mangatung:  pret. 
nang:  pas.  atiinguen:  pret.  inatung. — 
R.,  atiing. — Con  lo  que  se  enciende: 
ipangatung. —Encender  tabaco;  Vid. 
7a¿>aco.  —  Encenderlo  mejor,  chu- 
pando más  fuerte,  por  estar  apagán- 
dose: Vid.  Tabaco. 

Mapaqiiedqiied:  pret.  na:  pas,  paqued- 
qiieren  pret.  pinaquedqued.  —  R., 
qiiedqiied.— Id.  animales  en  corral:* 
mangaldiing:  pret.  nan:  pas.  caldiin- 
giien:  pret.  chinaldung.—R..  caldung. 
— Id.  vacas  en  sus  corrales:  inamnet: 
pret.  nam:  pas.  apnetan:  pret.  pinne- 
tan  — R.,  apnet. 

Xgares. 

I)u  ata,  y  du  tojos. —Véase  todas  las 
maneras  de -Poner  una  cosa  encima 
de  otra  — en  la  palabra— Poner. 
Vid.  Clavar. 
Magaganiten.—R.,  ganit. 

ropa,  tablas,  etc. — Cumien:  pret.  cu- 
minlen.  R,  alen:  Vid.  Arrugar,  se. 
—  Encogerse  la  ropa  cuando  se  quita 
un  hilo  de  ella!  maialictienquen:  pret. 
nai.-R.,  alichenquen.— Encogerse  uno: 
\\d.  Acurrucarse, 
Mangóla:  pret.  nang.,  etc.,  etc. 
Vid.  Enfadarse. 


208 
EiM)omen4ar. 

Sncomiar. 
Enconar, 

Encontrar, 


Encordelar 
Encorralar. 
Encorvar. 


Encrespar. 


Encuader- 
nar. 
Encubrir. 
Encuentro. 
Encumbrar. 


ENC. 

Vid.  Encargar.  — Kncomendarseá  Dios; 
Vid.  Rogar. 

Vid.  Alabar. 

á  otro. — Vid.  Enfadar.— Efíconavüc  \í\ 
llaga:  mipajara  ú  nuca:  pret.  mini.  -■■ 
Rajara. 

lo  perdido. ~/l/a.sa//  ó  niacasali:  pret. 
na.'-}\.,sali.--\á.  persona,  vaca,  perro, 
etc.,  llevándoselos  consigo,  manali: 
pret.  na  pas.  salien:  pret.  sinali. — 
Encontrar  ó  ver  algún  objeto  en  un 
lugar  mauui/a  y  mauagcíi:  pret.  na. 
— Rs.,  iniija  y  nagai.  Encontrarse 
dos  ó  más  en  lugar:  maioagat:  pret. 
nai.~  R.,  nagal.  —  lv  al  encuentro  de 
otro  ú  otros:  machinagal:  pret.  na.-~ 
It  vagalen:  pret.  vinagai—  Lugar 
donde  se  encuentran:  pivagaian  ó 
pa/naí/a/a/i.— Encontrarse  al  revolver 
de  una  esquina,  monte,  etc.:  maisuj 
nuic:  pret.  nai. — R.,  sujniuc. —  Lu 
gar  donde  se  encuentran:  pisujmn 
can. 

Vid.  Embejucar. 

Vid.  Encerrar  en  corral.  ^ 

Vid.  Arquear. — Encorvarse  ó  andar  en- 
corvado: umagam  á  mapauucuvucul. 
— Rs.,  agam  y  micut. 

Vid.  Rizar.  Encresparse  las  olas  del 
mar:  nüparageí  ú  taao  pret  mini.  — 
R.,  raget.  Mipalnon:  pret.  mini:  R., 
alnon  — Mar  inquieto   nialnon 

Manapiiapid:  pret.  na.-  pas.  tapilapiden: 
pret.  ÜRapilapid.—R  ,  lapid. 

Vid.  Ocultar. 

Capachivagal,  ó  capaioagat  -R.,  oagal. 

Mapaipatu:  pret.  na:  pas.  paipaiugen; 
pret.  pinaipalu.- l\.,  atu.—Encum- 
brarse:  maipalu:  pret.  nai. 


Encharcar- 
se, 
Enchiquerar 
Endeble. 
Endechas. 

Endemonia- 
do, a. 
Endenantes 
Enderezar, 


Endulzar. 
Endurecer. 


Enemigo,  a. 
Enemistad. 

Enemistar, 


ENE.  209 

la  üavva—Mibebneng:  prel  minL—H., 

bebneng. 
Vid.  Encerrar  animales,  etc. 
Vid.  Débil. 
cantar  los  batanes.-MzVarf///:  pret.  mini. 

R .  ladyi.—Viá.  Cantar. 
Nu  mian  su  diablo  dii  inaoan. 

Vid.  Denantes. 

lo  defectuoso  ó  torcido.— Mapasíi/K/n(?; 
pret.  na  pas.  pasuniingiien:  pret.  pi 
nasuniinq.  K,  sunung.—ll  mapata- 
linenq:  pret.  na:  pas.  patalingiien: 
prel  pinatalineng.-R.,  ialineng.—lL 
mapailanet:  pret.  na:  pas.  pailaneten: 
pret.  pinailanei.—l\,  /«/je/ —Endere- 
zarse: maipasiinung,  maitalineng  y 
mailanet:  pret  /?«/.- Enderezar  ó  le 
vantar  lo  inclinado  ó  recostado:  man- 
guen pret.  nan:  pas.  aguenen:  prel. 
inguen.  -K,  a^we/?. —Enderezar  una 
cosa  curva,  como  palo  torcido,  alam- 
bre enrollafdo,  etc.:  mangjad:.  pret. 
nang  pas.  a/are/?:  pret.  injad.—R., 
ajad— It  mamucjad:  pret.  na;  pas. 
vucjaren:  pret.  vinucjad.—^  ,  imcjad. 

Mapaunaunas:  pret.  nrt.'  pas.  pauna- 
unasen:  preí.pinaunaunas.-  R.,  M/ías 
MapaquejneU  prel.  na;  pas.  paquejneten. 
pret.  pinaquejnei.  R.,  quejnet. -En- 
durecerse: mipaque/nei:  pret.  mini.— 
Id.  ó  empedernirse:  Vid.  Empeder- 
nirse. 

Cabusoyán.     R.,  />nsoz/ 

Capaipudaag,  y  capaibusoy .—Ríí.,  pu- 
daag  y  busoy. 

á  uno"^con  otro.  Mapaipudaag:  pret. 
na:  pas.  paipudaguen:  pret.  pinaipu- 
daag.—\l    mapaididiman:    prel.   na; 


210 


Enérgico,  a 
Enero. 

Enfadadizo. 

a. 
Enfadar, 


Enfado. 
Enfardar. 

Enfermar. 
Enfermedad. 


Enfermizo,  a. 
Enfermo,  a, 


ENF. 

pas.  paididimanen:  pret.  pinaididi- 
ma/i.— R.,  dmian. —Enemistarse:  mi- 
hiisoy,  y  mipudaaíj:  pret.  mini. — Rs., 
hiisoy  y  pudaag. 

Vid.  Eficaz. 

Nu  maniima  nujan  dii  asa  ca  caoan. — 
R.,  aoa. 

Masusiilien  á  iao.  -  R.,  siili. 

á  otro.  -  Mapasuli:  pret.  na:  pas.  pasu- 
lien:  pret.  pinasuli.—  R.,  suli-  Enfa- 
darse: siiniLili:  pret.  suininuli:  pas. 
/sí//í:  pret.  siniili.  It.  iimilot:  pret. 
minilot.  —  R,,  Hot. — Enfadarse  gran- 
demente: aumbiishu  du  casiili:  pret. 
suminhusbu.  —  R.,  aslni.  Estar  niu}' 
enfadado,  capaz  de  cometer  un  dis- 
parate: inachidpnn  a  siimuli:  pret.  na. 

—  R,  adpiin. — Enfadarse  hablando 
muctias  palabras  midabdab  á  sumuli: 
pret.  mini.  R.,  dabdab.  Hacer  enfa- 
dar á  otro  apuntándole  repetidamente 
con  el  dedo  del  corazón:  maníiil-la: 
pret.  nan;  pas.  lul-liigen:  pret.  nilul-lu. 
— R.,  lul-lii. — Niño  llorón  muy  enfa- 
dado: mapanis."]\.,  pañis.-  I  rang  pa- 
labra de  enfado. 

Casuli.-~l{.,  SI///.— It.  /7o/. 
Mamnngiis:  pret.  na."  pas,  piingusan: 

pret.  piniingusan.—W.,  pungas. 
Vid.  Enfermo. 
Caganit,  cadumi  y  daetat.  —  Ws.,  ganit 

y  dumi. — Id.  repentina  como  el  cólera: 

aptosen. 
Magaganiien,    madudumien  y    mada- 

dactaien. — Rs.,  ganit,  dumi  y  daclai. 
esiar.— Maganif,  madumiy  niaidaciai: 

pret.  na:— B.S.,  ganit,  dumi  y   daclat. 

—  Agravarse    el   enfermo:    mipajara. 


ENG. 


211 


Enflaquecer- 
se. 


Enfrenar. 
Enftrente. 
Enfriar. 


Enfurecer,  se 
Engalanar, 

se. 
Enganchar. 


mipaganit:  prel.  inini—R., Jara.— En- 
fermo que  respira  con  dificultad:  ma- 
saget  su  cainainaoa.-'Rs.,  sagef  y  aoa. 
—Enfermo  consumido  por  larga  en- 
fermedad: mayucung:  pret.  na. -R., 
yucung.~lá.  habitual  que  ni  va  ade- 

.lante  ni  atrás:  mayiiming.  R.,  ya- 
rning.— Ponerse  enfermo  en  la  semen- 
tera, por  ser  ésta  mala:  (anitería) 
mananana:  pret.  na.  R.,  ñaua.  En- 
fermo que  está  fresco,  por  habérsele 
quitado  la  calentura:  mauao.  -  R.,  vao. 
Ponerse  bueno  el  enfermo:  mipapia. 
pret  mini.-  R.,  pia.—Cohrar  fuerzas 
el  enfermo:  Vid.  Refrigerarse  ó  repa- 
rarse, etc. 

Mipagulang:  pret.  mini.— li.  gumu- 
lang:  pret.  yuminulang.  —  R.,  gulang. 
— Id  el  enamorado:  catesan:  pret. 
chinatesan: — R  ,  cates. 

Vid.  Refrenar. 

Du  salapan. — R.,  salap.  Vid.  Frente. 

Mamao:  pret.  na:  pas.  vaoen:  pret.  vi- 
nao.-  R.y  vao.  —  M.  mapajanebneh: 
pret.  na:  pas.  pajanebneben:  pret.  pi- 
nanajebneb.-R.,  ya/?e¿>ne¿).— Enfriarse: 
maimo:  pret.  mina. — It.  umjanebneb: 
pret.  min. 

Vid.  Enfadar^  se. 
Vid.  Adornar,  se. 

Vid.  Coger  una  cosa  con  ganclio.  —  lá. 
ó  coger  con  gancho  animales,  como 
cerdos,  perros,  etc.:  mapacamat:  pret. 
na  pas.  pacamaten:  pret.  pinacamat. 
—  R,  camat.  '  Esiar  ya  enganchado 
el  animal:  cumamat:  pret.  cumina- 
/na/.— Engancharse  la  ropa  en  clavo, 
arbusto  ó  árboles:  mactiisadyit:  pret. 


212 


Engañar. 


Enga&o, 
Engarzar. 

Engastar. 

Engendrar, 

Engolfarse 
Engordar 

Engrandecer 


Engreírse. 
Engrosar, 


Engrudo. 
Engullir. 

Enhebrar. 

Enigma. 
Eivf  abonar. 
Eqjambre. 


ENJ. 

na.-í{.,sadijit.     li  siimam it  pret.su- 

minamit:  pas,  samitan   pret.  .sinami- 

/on.— R.,  samii. 
Mangufap  pret.  nang:  pas.  uiapan:  prel. 

imitapan. — R.,  lüap.—  Mangiilap  ava, 

as  cautapan  aua  ú  Dios:  n\  engaña,  ni 

es  engañado  Dios.-  Engañarse:  Vid. 

Egiiivocarse. 
Cautap—W.,  utap 
Mangiidadyit:  prel.  nan\  pas.  viidadyi- 

len:  pret.  chinudadgit.~l\„  ciidadyii. 
Mapasdut:  pret.  na:  pas. pasduten:  pret. 

pinasdut. — R.,  asduí. 
Manganac  ni  Pedro  si  Juan:  Juan  es 

hijo  de  Pedro,  ó  Pedro  engendró  á 

Juan, 
una  embarcación  en  alia   mar.    Mai- 

paidaud:  pret.  nai.  -  R.,  idaud. 
á  otro,  -  Mapataifa:  pret.  na:  pas.  pata- 

vajen:  pret.  pinataim.~R.,  taua.     Id. 

ó  ponerse  gordo:  mipaiava  pret.  mini. 
Mapaiparacnj:  prel.  na:  pas.  paipara- 

cugen:  pret.  pinaiparacuj—li.,  racuj. 

—  Engrandecerse:    miparacuj:    pret. 

mm/.     Id  ó  alabar:  Vid.  Alabar,  se. - 

Id.  ó  encumbrar.— Vid.  Encumbrar,  se. 
Vid.  Ensoberbecerse. 
ó  hacer  gruesa  una  cosa.  —  Vid.  Eiígor- 

dar—\a.  ó  aumentar:   Vid.  Acrecen- 
tar, se. 
cota  á  harina. 
Mangjamun:   pret.   nang:   pas.  jamu- 

nen:    pret.     nijamun.  —  R.,    Jamun. 
Mangya:  prel.  nang:  pas    ai/aan:  pret. 

inayaan: — R.,  «//«. 
Vid.  Acertijo. 

Manavon:  prel.  /la.*  pas.  sauonan,  etc. 
Nadpun  á  tapipi,  —  l\.,  adpun.~-ld.  ó 

muchedumbre^  Vid.  Cáfila. 


ENM. 


213 


BDjauIar- 
Enjuagar. 

Enjugar, 


Enjuiciar. 
Enjundia. 

Enjuto,  a, 
Enlazar, 


Enlodar. 
Enloquecer, 

Enlutarse. 
Enmarañar, 


Mamusee  du  uavajay\  pret.  na.,  etc.,  ele* 
R.,  pusec. 

boca,  platos,  etc.—Manguyas:  pret. 
nang:  pas,  uyasan:  pret.  inuyasan, — 
R.,  ayas. 

cosas  húmedas. -^A/amcí/yV  pret.  nam: 
pas.  abeugen:  pret.  bincuJ.—R.,  abcuj. 
Enjugarse.'  mabeuj:  prel.  /za. —Enju- 
gar las  lágrimas:  manñisñis  su  juu: 
prei.  nan:  pas.  ñisñisan:  pret.  niñis- 
ñisan.—R.,  ñisñis. 
Vid.  Juzgar. 

Tava  nu  manumanue  anmana  viñiay. 
-— R.,  tava. 

ó  áe\g2íáo.—Magulang. — R.,  gulang. 
ó    coger    pájaros    con    lazos.    — ^Vid. 
Trampa. ~ld.  animales,  como  vacas, 
etc.,  etc.  con   lazos  ó  cuerdas:  Vid. 
Lazo.  -  Enlazar  ó  unir  una  cosa  con 
otra:  mapayunay:  pret.  na:  pas.  payu- 
nayen:  pret. pinayunay.~R ,  unay. — 
It.  mapaipung:  pret.  na:  pas.  paipun- 
guen:  pret.  pinaipung.    R.,   ipung.— 
Estar  las  cosas  enlazadas,  como  las 
medallas  al  rosario:  maehunay:  pret. 
na.  "Enlazarse  ó   casarse:   Vid.   Ca- 
sarse.—Enlazar  6  trabar:  Vid.  Trabar. 
Manrudit  nu  Juia:  pret  na/i,  etc.,  ele— 
R.,radiY.— Enlodarse  maijujuta:  pret. 
nai. 
ó  hacer  perder  el  juicio  á  uno.  -Vid. 
Atarantar.  ~  Id.  ó  volverse  loco:  mai- 
majai  pret.  nai.  -R.,  maja.  Vid.  Juieio. 
Maimavamavajeng:  pret.  nai.    R.,  va- 
Jeng. 

hilo,  seda  cordel,  etc.  —Mapaichetquet: 
pret.  na  pas.  paiehetqueten:  pret.  pí- 
naichetquet. — R.,  quetquet. —Estar  en- 
marañados dichos  objetos:  ¡naichet- 


214 


Enmendar, 


Enmohecer- 
se. 
Enmudecer. 

Ennei^recer. 


Enojadizo,  a 
Enojar,  se. 
Enorgulle- 
cerse. 
Enorme. 
Enramada, 

Enfurecer, 

se. 
Enredadera. 


Enredar, 


ENR. 

qiiet:  pret.  nai.~  Enmarañar  ó  dificul- 
tar el  éxito  de  una  cosa:  Vid.  Dificul 
tar. 

ó  mejorar  una  cosa.    Mapacapia:  pret. 
na:  pas.  pacapiagen:  pret.  pinacapia. 
— R..  p/a.     Id.  ó  corregir:  Vid.  Corre 
^/r.— Enmendarse:  Vid.  Corregirse. 

Umujapung  pret.  minujapiing.  P.., 
ujapung.  * 

Dimacaliac,  6  dimacabnec.  -  Rs.,  liac  y 
abnec. 

Mapavajeng:  pret.  na:  pas.  pavajnguen: 
pret.  pinavajeng.— R.,  vajeng.     Én ne 
grecerse;  mipauajeng:  pret.  mini. — It. 
umyuvajeng:  pret.  mini. 

Vid.  Enfadadizo. 

Vid.  Enfadar,  se. 

Vid,  Ensorbecerse. 

Uyud  á  racuj. 

hacer.  Mioavajag  su  miijiwujung:  pret. 
mini.  -  R.,  vajay. 
Vid  Airar,  se. 

Clases:  uauacay,  uyud^á  baay,  aoay, 
didity  ualit  y  ulis.—Éalsí  es  la  más 
fuerte. — Vid.  Apéndice. 

ó  enmarañar. — Vid.  Enmarañar,  se. — 
Id.  ó  confundirse:  Vid.  Confiindir.-\á. 
ó  revolver:  Vid.  Revolver.  Enredarse 
la  ropa  en  clavo,  arbustos  ó  árboles 
del  camino:  Vid.  Engancharse  la  ropa, 
etc. -Id.  los  pies  en  palos,  cordel, 
lazo,  etc.:  matajavachid:  pret.  na  — 
Hacer  que  se  enreden:  manajavachid: 
pret.  na  pas  tajavachiren  pret.  tiiia- 
javachid.  R.,  /q/ayac/í/í/. -Enredarse 
la  cuerda  de  la  vaca  amarrada:  ma- 
chipiíipii:  pret.  na. — R.,  pilipit.    En- ' 


Enriquecer. 


Enristrar, 


Enrollar. 


Enronquecer 
Enroscarse 

Ensalzar,  se 

Ensanchar 


ENS.  215 

redar  ó  travesear  los  muchachos:  Vid. 
Travesear, 

Mapainaquem:  pret.  na:  pas.  painac- 
men:  pret.  pinainaquem.-  R.,  ina- 
quem.  Enriquecerse  .  mipainaquem: 
pret.  mini. 

lanza.'-Mamiindan  su  gagang  ó  chibui: 
pret.  na:  pas.  pundanan,  ele— R.,p«/í- 
dan — Id.   ajos  ó   cebollas;   manapi 
dang:  pret.  na:  pas.  sapidangiien,  etc. 
—  R.,  sapidang. 

Vid.  Arrollar  Id.  hilo,  cuerda,  alam- 
bre, ele  en  palo,  etc.:  mam  í7/jd/Y  pret.  na: 
pas.  pitipiten:  pret.  pinitipiL~l\.,  pi- 
üpiL  —  lú.  las  misuias  cosas  con  la 
mano:  mamajauat:  pret.  na-  pas.  va- 
jaiíaten  pret.  vinajaiiat.—l\.,  vajaiiat. 
-It.  mangojocojo:  pret.  nang:  pas. 
cojocojojen  pret.  chinojocojo.  —  R, 
cq/o.— Enrollarse  los  tallos  de  hier- 
bas, etc.  á  palos,  y  la  culebra  á  árbo- 
les: machicugapif:  pret.  ña  — R.,  cíí- 
yapit.~-E\  que  los  enrolla:  mapacu- 
gapit:  pret  na:  pas.  pacuyapiten:  pret 
pinacuyapit. 

Mapagao:  pret.  m/na.— R.,  pagao. 

como  culebra. -Umdichen:  pret.  m//i- 
diclicn.     R  ,  dichen. 

Vid.  Alabar,  se.  -Id.  ó  encumbrar:  Vid. 
Encumbrar,  se. 

una  cosa  en  su  concavidad. — Mapara- 
Jaua:  pret.  na:  pas  parajauagen:  pret. 
pinaraJaua.~Ú.t  rajaua.  Id.  en  su 
superíicie:  mapauuung:  pret.  na.'  pas. 
pauvunguen:  pret.  pinauuung.—  Yi.t 
i/¿>z/n<7.~-Ensanchar  pantalones,  ca- 
misas, imarras,  etc.:  mapabilong  pret. 
na:  pas.  pabilonguen:  pret.  pinabilong. 
— R.,   bilong. — Ensancharse:  mipara- 


216 


Ensangren- 
tar. 
Bnsafiar,  se. 
Ensartar. 
Ensayar, 


Ensebar. 
Ensenada. 
Ensefiar. 
Ensoberbe- 
cerse. 
Ensordecer. 


Ensuciar,  se. 

Entablar. 

Entablillar 


Entena. 
Entenado,  a. 
Entender. 


Enteramente 
Enterar. 


ENT. 

jaua  y  mipauüung:  pret.  mini — En- 
sanchar más  las  rayas,  letras,  palos 
de  un  cerco,  surcos,  etc.,  ele:  man- 
liualiuag:  prel.  nan:  pas.  liualiuaijen: 
.pret.  niliiialiuay.~A.,  liuay:  Vid. 
Ralo. 

Mapatneb  du  raga  pret.  na:  pas.  ipat- 
neb:  pret.  pinatneb.  ~  R.,  atneb. 

Vid.  Airar,  se. 

Vid.  Sarta 

6  probar  -  Matigjauag  pret.  nang-  pas. 
jauayen  pret.  niJauay.—R.,  jauay.— 
Id.  ó  adiestrar:  Vid.  £^rfií car.— Ensa- 
yarse: machijauay  y  machinanau: 
pret.  na. 

Manebo:  pret.  na:  pas.  sebogen,  etc.,  etc. 

Vid.  Bahía. 

V'iá.  Educar. 

Mapatu  su  actuctu  ó  inaoan:  pret.  na. 
— R.,  atu. 

Mapacuteng:    pret.   na:  pas.   pacuten- 
guen:  pret.  pinacuteng.    R.,  cuteng. 
Ensordecerse  mipacuteng:  pret.  mini. 

Vid.  Manchar,  se. — Id.  ó  cagar:  Vid. 
Cagar. 

Manapi:  pret  na:  pas.   tapien:  prel.  ti 
napi.  -  R.,  tapi. 

pierna  ó  brazo  rotos. — Manurug:  pret. 
na:  pas.  ruruguen:  pret.  rinurug.^--l\.^ 
rurug. 

Ipdatan. 

ó  hijastro.  ~  Manganaquen.—  R.,  a/iac 

Mapanmu:  pret.  /lat  pas.  panmuan: 
pret.  pinanmuan.  —  R.,  anmu.  —  It. 
macapatac:  pret.  /la;  pas.  ichapatac: 
pret.  chinapatac.—^.,  patac. 

Maitavu.  -  R.,  atavu. 

Vid.  Adyer/zVó  awsar.-rEnterarse:  /na 
nidfi¿>:  pret.  na:  pas.  //dan:  pret.  //ni- 


V/ 


Entero,  a. 

Enternecer- 
se 
Enterrar 


Entibiar. 

Entierro. 
Entoldar. 

Entonces. 
Entontecer. 

Entornar 


Entorpecer. 
Entrada. 

Entrambos, 
as. 

Entrampar- 
se. 

Entraña. 

Entrar. 


ENT.  217 

ban—R.,  tidib —Id.  oyendo:  Vid.  Es- 
cuchar. 

Madinung.  •-  R.,  dinung.  -  Asa  ca  pieza 
á  madinung'.  una  pieza  entera. 

ó  compadecerse.  Vid.  Compadecerse. 

difuntos.— Ü/a/nuyun:  pret.  na\  pas. 
iuuvun.  pret.  uinuvun.—  R.,  vuvun. — 
Id.  vivos  ó  difuntos  y  otras  cosas: 
manlavueng:  pret.  nan-  pas.  ilauueng- 
pvei.  nilavueng.—R.,  lavueng. 

Mapangulilv.  pret.  na  pas.  pangulilien: 
pret.  pinanguíili.~R.,  ngtílili. 

Cauuvun.—Ú.,  vuvun. 

Mangatdis:  pret.  nang:  pas.  atdisew, 
pret.  inatdis.—  R.,  atdis. 

Cuana  sauri,  ca  naurí  ó  ca  nao. 

Vid.  Aíaran/ar.  — Entontecerse:  Vid. 
Abestiarse. 

ia  puerta,  eic—Mapaitiguie  pret.  na: 
pas.  paitiguien:  pret  pinaitiguie.^R.^ 
ngfUie.  "Entornarse:  maiiiguie:  pret. 
nai. 

Vid.  //npcdir.  —  Entorpecerse:  Vid.  AbeS' 
liarse. 

Asdepan.~R,  asdep.  Id.  de  la  frente: 
cajamuas  nu  moin — K.,  jamúas. 

Sira  dadua. 

Vid.  Empeñarse,  eic. 

Uneuned  nu  tao  anmana  viñiay. — It. 
tinayi. 

Sumdep:  pret.  sumindep:  pas.  asdepan: 
pret.  sindepan. — R.,  asdep.  —  Hacer 
entrar:  mapasdep:  pret.  na:  pas.  pas- 
depen.  preL  pinasdep.-Isdep  mo  sira: 
mételos."  ¿A/iflf II  ú  sindep  mo  dao? — 

¿Qué  entraste  ahí?— En  Ibujos  se  pone 

28 


218 


Entre, 


Entreabrir. 
Entrecejo. 

Entredicho. 
Entregar. 

Entremeter- 
se, 

Entremetido, 
a. 

Entre  oir. 

Entresacar, 


Entresuelo. 
Entretejer, 

Entretener. 


Entreverar. 
Entristecer. 


ENT. 

el  sol:  dii  ibiijos  ú  asdepan  nu  a  rao. — 
Entrar  el  agua  por  las  rendijas  de 
ventanas,  etc  :  maiipdo:  pret.  na.—R., 
tipdo. — Hacerla  entrar:  mapatipdo: 
pret  na  pas.  patipdogen:  pret  pina- 
tipdo  —Mandar  entrar  á  uno  más  en 
un  lugar,  por  quedarse  en  un  ex- 
tremo: /n/payac  pret.  mini — R  ,  avac. 

ellos  va  Juan.—Machangay  dirá  si 
Juan:  pret.  na.— R.,  ani/ay  — Id.  ó  en 
medio  Vid.  Medio. 

Vid.  E  ni  ornar. 

Payaoan  nu  cliiray.  R.,  aoa. — Id.  ó 
ceño:  Vid.  Ceño. 

Vadao. 

Vid.  Dar.  ■  Entregarse  ó  someterse  á 
otro:  machinulay:  pret.  /ía. — R.,  uíáy. 

uno  con  varios  —Machisadasadag:  pret. 
na.  Id.  uno  con  otro  machisadag. 
— R ,  sadag. 

Nu  manadasadag.-  R.,  sadag. 

ú  oir  una  cosa  sin  entenderla  bien. 
Mapuso  aim:  pret.  /?a.— R.,  puso. 

Vid.  Elegir -~U.  mapatarec:  pret.  na; 
pas.  patadquen:  pret.  pinatarec.  —  l\., 
iarec. 

Ajbu  mi  vajay. 

Mamuiit:  pret.  na  pas.  puiiten:  pret.  pi- 
nuiit.-B.,  puiit. 

Mamalavalay:  pret.  na:  pas.  valavala- 
yen:  pret.  uinalavalay.  —  W.,  ualay. — 
EnireienevsL':  maiimlaimlay  pret.  nai. 
— It.  ichaualaoalay. — Id.  ó  divertirse: 
Vid  Divertirse. 

Vid.  Mezclar. 

Mapaipapao  pret.  na:  pas.  paipapaoen: 
pret.  pinaipapao.~]\.,  a/)ao.— Entris- 
tecerse: mipapao:  pret.  mini:  pas.  icha 


£ntronizat> 
Entumecer- 
se. 
Enturbiar, 

Envainar, 

Envalent:- 

Harse. 
Envanecer 

se. 
EnvaiSiar. 

Envejecerse 
Envenenar, 

se. 
Enviar. 


Enviciarse. 

Envidia. 

Envidiar. 

Envilecerse. 

Enviudar. 

Envolver. 


Enzarzarse. 


ENZ.  219 

pao:  pret.  chinapao.  -  Causar  tristeza 
una  cosa:  macapapao   pret.  na. 

Vid.  Encumbrar,  se 

Vid.  Dormirse  los  pies,  etc. 

lo  líquido  -^  Mamarec:  pret.  na:  pas. 
padquen:  pret.  pinarec.—B..,  paree  — 
Enturbiarse  maparec  pfel.  na. 

Manujiii:  prel.  mina  pas.  sujuteh:  pret. 
sinujut. — R.,  siijut. 

Maipangdet:  pret.  /nma/.  ~R.,  angdef. 

Vid.  Ensoberbecerse. 

Mangadis:  pret.  nang:  pas.  adisen:  pret. 
maíí/s.— R.,  arf/s. 
Mipalquem:  pret.  mini.--R.;alquem. 
Vid.  Emponzoñar,  se. 

Maitouoij,  ó  tumovog:  pret  n^/,  ó  /íz/ni- 
novoij:  [)as.  tovogen:  pret.  tinovoy.— 
R.,  tovog.  Id.  una  cosa  á  otro:  ma- 
parara:  pret.  na;  pas.  para ragen:  prei. 
pinarara.  R.,  ram. — linviar  memo- 
rias; mapacapia  su  Dios:  prci.  na. 

Michanauanaua  du  gatos:  prel.  /7i//í¿. 
— R.,  fíi/íawa.  —  Vid.  Pervertirse. 

Cainanaget.—R.,'inanaget. 

Mainanojet:  pret.  no/.  — R.,  inanajet 

Maipojhu  su  dimayanung:  pret.  na/. — 
Rfi..  ajbu  y  anung. 

Madiman  su  cacovot:  pret.  na.— Rs., 
diman  y  covot. 

Mamungus:  pret.  na;  pas.  pungusan: 
pret.  pinungusan.  R.,  pungus.  — Id. 
en  ropa  á  niños  pequéñitos:  manguej- 
quej:  pret.  nang:  pas.  quejquejen:  pret. 
cliinejquej.-W,  quejquej. 

Vid.  Enredarse  la  ropa,  etc. 


220 
Epidemia. 

Epifanía. 
Epilogar. 

Epitafio 

Equidad 
equilibrio. 


Equinoccio 
Equivaler. 

Equivocarse. 


Era 
Erisipela. 

Erizarse 


Ermita. 
Errar. 

Error. 

Eructar. 
Erudición. 
Erudito,  a. 
Es 


ES. 

Capichabjay.       Haberla:     michabjay: 

pret.  mini.    R.,  abjay. 
Daag  nu  iatdo  á  masantos  á  Papaiul, 
Mapaiñed  su  chirin:  pret.  na;  pas.  pai- 

ñeren:  pret.  pinaiñed. — R.,  iñed. 

Capadquet  su  tulas  du  uuvun  nu  nadi 

man.    Rs.,  adqúet  y  diman. 

Caliian.  -  R ,  alit 

Nepnep  ó  atbang.—Esiar  dos  cosas  en 

equilibrio:  machinepnep:  6  maitibang: 

pret.  na. 

Capayalit  nu  arao  canu  ajep.—K.^  alit. 
ó  ser  equivalentes. —Afaa/íY;  pret  na.— 

R.,  a/í7 
Michauao:  prel.  mini.—R.,  auao.  -It. 

maisada  ú  actuctu  nu  tao:  pret.  nai. — 

R.,  sada. — II.  aunque  menos  usado: 

misama:  pret.  /ni/i/.— R.,  sama.~ld. 

ó  confundirse  una  cosa  con  otra,  y  el 

que  las  equivoca,  ó  confunde.  Vid. 

Confundir,  se. 
cristiana     Nu  aoan   á  nacauara    na 

tao  ni  Jesucristo.  -  R,  uara. 
Yatec    nu  japut    á     pachirarayayan 

nu   capayunguJat.—Rfi.,    rarayay    y 

cujat. 
los  pelos  al  hombre.— Maniauut:  pret. 

mina.—R.,avut. — Id.  los  pelos  y  plu- 
mas á  animales  y  aves:  sumelgag: 

pret.  suminelgag.--R.,  selgag. 
Dequey  á  timban. 
Vid.   Équiuocarse. —  Errar  el    camino: 

Vid.  Descaminarse. 
Capichauao.—í\.,  auao.~\t  casada  nu 

actuctu.— R.,  sadá. 

Cumlaab:  pret.  cuminlaab  — R.,  actaab. 
Casulib. — R.,  sulib. 
Masulib. — R. ,  sulib. 
é  saher.^Niaya. 


Baa. 

Ifisbirro. 

Escabechar. 


BKcabel 
c:8cal)roso«a 

BsoabuUirse. 


V!9iCalclar. 


fiS9ial«ra. 
I^cial^ii. 


Esoama 
I^f4^i^llar8e. 
Bscampar. 
Bscandali- 

).«ai?.,  >.,;.. 

Bscaparae 


Bsoapulario. 
Escarabajo 


ESC.  221 

Vid.  Ese. 

Pachirauatan  nu  Justicia. 

Mamarin  sti  escabeche:  pi-et.  na,  etc., 

etc.  -  R.,  par/n.— Id.  ,  ó   matar  á   un 

hombre:   mandiman  .su  tao.^R.,  di- 

man.  Vid.  Matar. 
Chinagat.  -  R.,  cagai. 
Uyud  á  marajet — R..  rajet.—\A.  6  á\{{- 

ci\:  V'ió.  Difícil. 
Mücauulaay  maioulao:  pret.  na  y  nai. 

—  R.,  yu/ao.— ít.  tudabu.—Tudabu  si 
Juan:  se  escabulló  Juan. 

Mamasq:  pret.  /la;  pas,  pasogen:  pret. 
pinaso.  ~  ^.,  paso.  --Escaldarse;  ma- 
paso.  pret.  na. 

Airan,  y  lagpitan. 

Padaytin.-*En  Ivanát  leletday. 

M  pescado.  —Isis. 

^i^.J)esconfiar, 

Majangan:  pi'et.  na:  -  R.,  jungan. 

Tumuruj  su  marajet  á  ejemplo:  pret. 
tuminuruj,  etc.,  etc.--Rs.,  tiiriijy  raje¡t 

Éarícq  á  mian  su  panadngan.—^., 
n($reng. 

Macavulao:  pret.  na.— R-,  vulao.—\á. 
ó  remontarle:  Vid.  ^emontarse.-Aá. 
en  embarcación  por  delito  cometido: 
(nmájaud  pret  na/.— R.,  ajaud.  Es- 
caparse un  grupo  de  aves  ó  animales, 
y  también  levantar  polvo  el  viento: 
cumsoy:  pret.  cuminsoy.—B..,  acsoy. 

—  Escapar  ó  huir  el  cuerpo  de  palo, 
piedra,  y  huir  de  las  ocasiones  ó  de 
algún  sujeto  por  no  verse  con  él:  ma- 
nitdit  pret.  na;  pas.  ditditen:  pret.  ni- 
ditdit.—K,  ditdit.—lt  umdítdit:,  etc. 
Wid.  Euitar  6  esquinar,  eic. 

ídem.  \ 

que  está   en  los  Savidug.— Cadde/an. 


222 


Escaramuza 
Escaramu- 
zar 
Escarapela. 
Escarbar 


Escardar. 


Escardillo- 
Escarmentar 


Escarmiento. 

Escarnecer. 

Escasear. 

Escasez. 

Escatimar. 

Esclarecer. 

Esclavitud. 

Esclavo,  a. 


ESC. 

Vid.  Abejorro. — Id    que  come  los  co- 
cos: atidung. 

Vid.  Acometimiento. 

Vid.  Acometer. 

Asa  ca  tay anead. 

el  hombre  buscando  algo. — Mangajel: 
prel.  nang  pas.  cajlen  pret.  chinajel 
— R.,  ca/et.—ld.  las  gallinas  y  demás 
aves:  maicfiájel  6  maichacajel:  pret. 
nai.  -  Id.  en  tierra  las  vacas,  perros  y 
caballos:  michaiit:  pret.  mini.-R., 
caut.  -Id.  los  dientes  con  palito:  mai- 
tiña:  pret.  nai. — R ,  tina.  El  palito 
con  que:  ipaitiña. 

Mayayit:  pret.  na:  pas.  yaitan:  pret. 
niyaitan.—R., yayit.~  Id.  por  primera 
vez  una  cosa  sembrada:  manguli: 
pret.  nang:  pas.  cuiten:  pret.  chinuíi. 
— R.,  culi. 

Isiian. 

ó  castigar  con  rigor  para  que  uno  se  en- 
miende. Mapala  pret.  na;  pas.  pa/o- 
gen:  pret.  piñata. ~R.,  a/a.— Estar  es- 
carmentado: ma/a    pret.  mmo;  pas. 

Ichata:  pret.  chinata. — No  presentarse 
en  alguna  parte  por  miedo  al  castigo 
de  una  falta  cometida:  manayüta: 
pret.  na. 

Ipanayata.     R.,  ala. 

Vid.  Biirtar.se. 

Vid.  Disminuirse. 

Caijajao  y  capere.—  Ws.,  ijajao  y  pere. 

Vid  Disminuir. 

Vid.  Aclarar. 

Capacovot.  -  R.,  couot. 

Pacovoten.-R.y  couot.— Machictiayucud 
acó  di  Jesucristo:  yo  soy  esclavo  de 
Jesucristo; 


ESC.  223 

Vuüuyas. 

las  heridas.— Masí/ac;  pret.  na.  ~R.,  as- 

dac.-lá.  quemaduras  5^azotes;  ma- 

najangat:    pret.    mina.—  R.,    najan- 

gal 

Garugad  á  racuj. 
Vid.  Elegir. 

ó  acompañar.  -Vid.  Acompañar. 
Laii. 

Vid.  Ocultar. 

Tayóan  y  cauliban, — Rs.,  tayo  v  ulib. 
Paltug,  Vid.  Fusil. 
Vañiuang. — Trabajar  con  él:  mamañi- 

vang:  pret.  na:  pas.  vañivangan;  pret. 

oinañivangan.  —  Id.    de    canal:    Vid. 

Gubia. 

Tachi  nu  uajayang. 
Anupit. 

ó  comprar. — Vid   Comprar. 
Mesa  á  paitulasan. — R.,  tulas. 
Maitulas:  pret.  nai:  pas.  tulasan:  pret. 

tinulasan.—R.,  tulas. 
Tulas. 
Nu  mian  su  camadamadanan  á  icha- 

lidiat  mi  conciencia. — R.,  lidiat. 
Capas  pas  pang. —1^  ,  aspan^.— Hacerlo: 

Vid.  Averiguar. 
Nadpun  á  avang  á ipacharap.—l^s.,  ad- 

pun  y  arap. 
de  soldados.  —Nadpun  á  sindialos  á 

mangabayo. 
Madnguednguey:    pret.    na:  pas.   ad- 

nguedngueyen:  pret.  nidnguednguey. 

—  R ,  adnguey. 
Escudar,  se,    ó  amparar.— Vid.  Amparar,  se. — Escu- 
darse con  algo: /ríac^ís/rnng'.  pret.  na. 

— R.,  strung. 
Escudilla.        Maducung.  ~  Id.  donde  deben  el  palee: 

tataoy. 


Escoba. 
Escocer, 


Escofina. 

Escoger. 

Escoltar, 

Escollo. 

Esconder. 

Escondrijo. 

Escopeta 

Escoplo. 


Escoria. 

Escorpión- 

Escotar, 

Escribanía 

Escribir. 

Escritura. 
Escrupuloso, 

a 
Escrutinio. 

Escuadra 

Escuadrón, 

Escuchar. 


224 

Escudo. 

Bsoiíáriftar. 

Edüuela 

B8oalt>ir. 

Escupir, 


Escurrir, 


Ese,  a>  o. 

Escocia, 

Esférico,  a. 
Esforzar. 


Esgrimir. 

Eslabón. 
Elaboaar 

Esnleratse. 


na: 


ESM. 

Vid.  Adarga 

Vid.  Avetiguar. 

Id;  ó  pachinanauan.    R.,  nanaii. 

Vid.  Grabar. 

en  otro  hombre.  -  Manipa:  pret 
pas.  tipáh:  pfel,  tiñiphn  — R., 
Id.  en  cualquier  Íug[tih  tumipá:  pi^e\. 
tüminipa:-^\ó.  e!  bjárto  el  ixtracrtñá^ 
naosao:  prel.  na:  pas.casaosaoáñpréi. 
chinasqosaóah—  R.,  mósao. 

el  vino  del  vaso,  é(^; — Matitíiidí  pret 
nan:  ptís.  iáiid  ó  d.iirm:  pr^/  hidité. 
■— R.,  dfVcf  —  Id.  el  a^ua  de  la  ropa 
mojatfa  esirüj4nd^!á  mamíis:  pret 
na:  pas.  plisan:  pret  plnllsan.—  l^., 
plls.  Colgar  una  cosa  mojada  para 
que  sé  escurra  el  agúá:  Vid.  GótHir.— 
Escurrirse  de  entré lá  mu Ulttidí  Vid. 
EscúbUÚÍrse-^  Id.  los  pies  desde  Una 
altura,  y  caerse  Y iá.  Caerse. 

iVíin.— -No  es  eso:  ñau  rl  ava- -Eso  ^ré 
nauri  antl.  -  Eso  es   naurl. 

del  hombre,  -Catao.-^ñ,  iao.—íá.áe 
Dios:  ca  Dios. 

Vid.  Redondo. 

Vid.  Animar  ó  Infundir  ¿;a/or.— Esfor- 
zarse: puspusan:  pret.  plnuspusan.— 
R .  puspus. — Puspusan  co  añtl  á  pa- 
r/ne/i:  me  esforzaré  en  hacerlo.  Es- 
Ibrieárse  ó  hacer  una  cosa  con  aniiho: 
mapatayato:  pret.  /la;  pas.  pataya- 
togen:  pret.  plnatayato.  —  R.  tayato. 

Málescrlma:  pret.  nai.— It.  malpapailt: 
pret.  nal.    R.,  patlt 

Caplchudadylt—1^.,  cudadylt. 

ó  hacer  cadena.— Vid.  Cadena.  Id.  ó 
unir:  Vid.  Juntar. 

Mapauyud:  pt^t,  na;  pas.  pauyuren: 
pret  plnauyud.'^K,  uyud. 


D8|»ft0iáur 

Eso. 
Bttt>acio 


ó  éápdreir  Vid;  Difundir.  ^E^éií 
ciatst:  Vid;  Divertirse. 

Wió.Ese.  \     :  •■'■■  •[    ><-.^í--v.  .q,.:a 

enli^e  una  cosa  y  óitB.^Payaóani-^ñh 
a&ü;    It.  aMtíng 
Bspácioftá^,  a   MaÉajtíóastíá—K^saJtioasaó.—  li.  ma- 
;  pasao.-R:,  pasao. 

ídem. 

Dic^ocT.- -Volverla:  mútiadichocod:  pret. 
/^a^  pas  /ad/c/ídicó/tíirt:  prel  tinadicho- 
coran.  R  ,  tqdichocód.—DiíiVG gotpieKS 
én  ella  cuando  lió  pueden  arrojar: 
maiteedec  sw  díehódí  pret.  na;  pas. 
decdecún:  pfet.  - 'rtfíí¿cdeca/i.--R  ,  rfer- 
■■  dec.    '^■ 

Pateta. 

á  una  persona  y  fes  patita  r  se.  Vid.  Ma- 
raoiltar,  se.  -  Id.  á  los  animales:  ma- 
pádáb:  piret  n€t:  ptí^^  pactaoen:  pret. 
pitiádáo  R,  úóláó.—EspaiñdímíMs 
ahiñiáles:  éumltío:  prel  cuiñtáfym^^ 
Espantar  ó  ahuyentar:  Vid.  Ahuyen- 
tar. 

Vid   Difundir,  se 

Pangataid.—k,  ealaid. 

Canatunan     R ,  útii. 


Bspal4AMa 
Éépantai* 


Bspardr. 
Espátula 
Especial- 
mente. 


Especias 
Especificar 


Ipaiguisa. 

Taisagen  á  itmjevajey  atavu  nu  mpm- 

capatin:  pvel  tinaisa.—Rs.,  asa,  uajey 

y  parin 
Espectáculo    ó  juego  público.— Mato/amad  á  aya- 

yám.     R,     talamad.- \á.    ó    suceso 

grave;  ú  naparin  á  macacnicnin.  — Rs., 

parin  y  acnin 
Vid.  Comerciar. 
Paganinuan.-  R.,  aninu. 
los  cabellos.     Vid.  EMzarse  los  pdés. 


Especular. 
Espejo. 
Espeluznar 
se. 


•>u 


226 
Esperar 

Esperezarse. 
Espesar 


Espeso»  a. 


Espesor. 
Espetar 

Espia. 

Espiar. 
Espiga. 
Espigar 

Espina. 


Espinazo. 
Espinilla. 


ESP. 

ó  confiar.- Vid.  Confiar.     Id.  ó  aguar- 
dar: Vid.  Aguardar.  ♦ 
Vid.  Desperezarse. 

\iqu\áos.  -Mamucay:  pret.  na:  pas.  vu- 
cayen:   pret.   lúnucay.     R.,   inicay.— 
Espesarse;  mauucay:  pret,  na. — Espe- 
sar ó  unir  más  las  rayas,  letras,  palos 
de  un  cerco,  surcos,  etc.,  etc.:  mana- 
Jensen:  pret.  na:  pas  sajensenen:  pret. 
sinajensen.  -  R.,  sajensen. 
de  poco  Hqu'iáo.—Mamicay. — R  ,  vu- 
cay.     Id.    ó    fragoso:    masaipet.—í{., 
saipet.    Id.  letra,  rayas,  surcos,  palos 
de  un  cerco,  etc.,  ete    masajensen  — 
R  ,  sajensen. — It.  masen.— R.,  asen  — 
Id.  ó  de  mucha  yerba:  maitamec.— 
R.,  tornee— Id.  bosque:  masdii.—R., 
asdit.    Id.  caldo,  ó  de  mucha  sustan- 
cia: masauao.  -  R.,  savao 
CatucpuJ.  —  R  ,  iucpuj. 
ó   decir.     Vid.   Decir —id.    ó    contar: 

Vid.  Contar. 
Nu    mangalid,  y   nu   maiuuim.  -  Rs  , 
al  id  y  imvu. 
Vid.  Acechar. 
Asa  ca  uUit. 

ó  echar  espigas.— í'/íh//»/.*  pret.  minu- 
tut-R.,  utut 

Camanuluc—R.,  tuluc.  —  ld  de  pes- 
cado: isiií,  ó  tujang  Quitarla  del 
pescado:  mañisit:  pret.  na:  pas  isii- 
lan:  pret.  í/i/s/íYo/i.- Remover  y  me- 
near la  que  está  clavada  en  el  cuerpo 
de  uno  para  sacarla  mejor:  mamayi- 
payidí  pret.  na:  pas.  payipayiren: 
pret.    pinayipayid.-  R..   pay  id.    Vid. 

Púa. 
Vucut. 
Padang  nu  cocod. 


Espinoso,  a. 

Espirar. 
Espíritu. 
Espléndido, 

a. 
Esplendor. 
Espolón 
Espolvorear. 


Esponja. 
Esponjarse, 


Esponjoso,  a. 
Esposo,  a. 
Espulgarse. 
Espuma. 
Espumar. 

Espumarajo. 

Espurio,  a, 

Esqueleto. 
Esquife. 
Esquila. 
Esquilar. 

Esquina. 
Esquivar. 

Esquivo  a, 


Esta, 
Estable. 


EST.  227 

Macamanuliic.—K,  tuluc.—lá.  6  difí- 
cil; masadit.    R.,  sadit. 
Vid.  Morir-, 
ídem.  Vid.  Alma. 
Madadaam .    H . .  daam . 

Vid  Brillo. 

de  gallo.- Pq/o/.    . 

Mapanalasal  su  ajbec:  pret.  na:  pas.  pa 

nalasalen:  pret.  pinanalasal.-K.y  na- 

lasaL 

Tapayec:-En  Ivaná:  cajedes. 
ó  engreírse.— Vid.  Ensoberbecerse.— lá. 

ó    hincharse   en    líquido    una  cosa: 

iimimuaij:     pret.     minimuay.  —  R., 

imuay. 

maimuay.~R  ,  imuay. 
Cacouot.     R.,  coifot. 
Vid    Despiojarse. 

Asbu  y  jiitab. —  Lo  mismo  la  del  mar. 
Mapacarü  su  asbu:  pret  na,  etc.,  etc. — 

R ,  caru 
Ngajay.  —  Echarlos:      maiñangajay: 

pret:  nal. 
hijo  ó  hija.     Manganac  du  cajasan. — 

Rs..  anac  y  ajas. 

Tutujang  nu  tab  anmana  ulñlaif. 
Dedequey  á  bote. 
Dequey  á  tintín. 
Mangugud:  pret.  nang:  pas.  gugudan: 

pret.  nlgugudan. — R.,  gugud. 
Aruyuan. 
en  general  -Vid.  Evitar.— lá.  ó  rehuir: 

Vid.  Rehuir 
ó  desdeñoso.— N«  dlmanyavayaua. — 

R..  yava  -  Id  Ó  huraño:  nu  dlmaluan. 

— R..  luán. 
Vid.  Este. 
Maiñlod.-ñ.Jñlod. 


m 

establecer, 

Establo, 

Estaca, 


9«taoada. 
Éstadón, 

Estafar. 


Aitaferino. 

Estallar. 
Estallido. 

msiiampa. 
Eslampar 

Estampido 
Estancar, 


Estanque. 
Bstaftar. 

Estaño. 
Estar. 


EST. 

ó  fundar.— Vid.  Fundar.-  Id ^  ó  decre- 
tar; Vid.  Decidir 

de  cabras.  -  Pamichinan.-^R.,  vichin  -- 
It.  paquedquerari.—^R^,  quedqued. 

para  trabajar  el  batán.^-Jiíwan^'.-  Tra- 
bajar con  ella:  mangjiwang:  pret. 
nang  pas.  juvüngutn:  pret;  nijiwang. 
— íd..ó  palo!  Vid.  Palo. 

Viá.  Cerca. 

de  tiempo.*— El  invierno:  a/nia/i.— El 
verano:  ra¿^a/?.  r» 

MangaÍQs  su  pulac  abu  du  actuctu  ú  ca 
paipidi  Éia:   pret.  híIí— Rs.^  gatos  y 
mdi.    V 

Nu  dimaijudyijudífii  ó  nu  dimaiyiuayi- 
uay  —Rs.,judy(y  yiuay. 

M^'iac:  pret  mineftac.-^R,;  ajtac. 

Cajtav.^lá,  de  la  lengua:  tacjía.— ^Ha- 
cerlo: /«/nac/a;  pret:  tuminacja. 

idem. 

Vid,  Grabar. 

de  arma  de  fuego-^Jagsac.     Haberlo 
majagmc:  pret.  na. 

algún    líquido.-*-Mai?i/ie/;    pret.  «nna; 
pas.  apnetan:  pret  pinnetan.-^^.,  ap 
net     Estancarse    el    líquido:   mibeb- 
neng:  pret  mini  —1^.,  bebneng. 

Babao. 

Man/n^a/;  pret.  na;  pas.  tingalan  pret. 
tiningalán.'^R.,  lingal. 

Tingal 

Mian:  pret.  mini:  pas.  ianan:  pret.  naia- 
nan.-h.  ian,'-\K,  arelara  ó  íoo.-Éstoy 
aquí:  too  acó  dia,  ó  mian  acó  dia. 
¿Está  abí  Cacharro?  ¿Ara  paru  dao  si 
Cacharro?  Aquí  está;  are,  mian  6  too 
día.  ¿En  donde  está;  tu  casa?  ¿Ara  dinu 
ú  ianan  nu  uajffy  nw?  Du  caian  na  dia 
nu  Podre;  cutando  el  Padre  estaba  aqjuí 


Estatua. 
Estatura. 
Estatuto. 
Este,  a,  o. 

Estela. 
Estera, 
Estéril, 


Estero. 

Esteva 

Estiércol. 

Estilarse. 

Estilo. 

Estímar. 

Estimular. 

Estio. 

Estipendio. 


Estíptico. 
Estirar 


EST.  229 

Estarse  en  una  parte:  mavidin:  pret. 
na.~R.,  vidin.—No  estar:  arava. 
Tatao. 
Cacarang  nu  tao.—R.,  carang. 

Abias. 

Nia,  nguy a.— En  esto,  ó  estando   en 
esto  cuana  sao. 
Vinulit.    R ,  uulit. 

Apin,  ó  rasay. 

en  animales  irracionales. — Mauuteng. 
—  R.,  vuteng.  -  En  racionales:  dimai- 
manganac.  -  R.,  anac. 

Vid.  Río. 

del  arado. — Palito. 

Tachi. 

Maimoda:  pret.  nai. 

Vid.  Costumbre. 

Vid.  Apreciar.  —Id.  ó  juzgar  ó  sospe- 
char.  Vid.  Sospechar. 

Vid.  Incitar. 

Rayón. 

Tangdan.— Darlo:  manangdan:  pret. 
mina:  pas.  tangdanan:  pret.  tinang- 
danan. 

Nu  dimacatachi.—R.,  tachi. 

cuerda,  ropa,  etc.  -Mamatang:  pret. 
na:  pas.  palanguen:  pret.  pinalang.— 
R  ,  palang. — It.  mannetnet:  pret.  nan: 
pas.  netneten:  pret.  ninetnet—R.,  net- 
net.— Id.  alambre  para  que  se  adel- 
gace: mangulut  su  alambre:  pret. 
nang:  pas,  ululen:  preti  inulut.—H., 
ulut.—ld.  amarraduras  en  envolto- 
rios, etc.,  y  las  cuerdas  de  guitarra, 
violin,  etc.:  manies:  pret.  na:  pas.  tie- 
sen:  pret.  tinies.—R»,  lies.  U.  mapai- 
met  pret.  na:  pas.  paí/neíen;  pret.  pí- 
naimet.  R.,  imcf.  It.  mañimet:  pret. 
na;  pas.  imten:   pret.   fni/nc/,— Esti- 


230 


<^^' 


Estirpe. 
Estítico,  a. 
Esto. 
Estocada. 

Estómago. 


Estopa 
Estoque. 
Estorbar. 
Estorbo, 


Estornudar. 
Estragar,  se. 

Estramonio. 
Estrangular. 
Estratagema 
Estrechar 


EST. 

raise  el  que  está  eneogido:  mailfinet: 
prel.  no/.— R.,  lanet  Vid.  Blxten- 
der,  se. — Estirarse  ó  esperezarse:  Vid. 
Esperezarse. 

Vid.  Alcurnia. 

Vid.  Estíptico. 

Vid.  Este. 

Capamunu  —)^ ,  mina.  Darla:  Vid. 
Acuchillar. 

Calangangan.-  Si  de  animales:  vituca. 
— -El  hueso  que  está  encima  del  estó- 
mago: vusachid. 

de  Batanes.-  Varoc. 

Vid..  Espada. 

Vid.  impedir. 

Ichasaluual.-B.,  sal  uval. —Poner  es- 
torbos para  que  uno  tropiece  y  caiga: 
manulug  su  tao:  pret.  na  pas.  tulu- 
guen:  prel  tinulug.~R  ,  tulug.—Qm- 
tar  estorbos  para  ver  una  cosa,  buscar 
una  cosa,  pasar  por  una  parte,  etc.: 
mamiñay:  pret.  na:  pas.  piñayen: 
pret.  piniñay.—lt{.,  piñay.  -  \í  quúar 
estorbos  para  pasar:  mamli  .su  pana- 

janan:  pret.  nam:  pas.  ahlien:  pret. 
hinli—R.,  abli.—li  mapaibinbin:  pret. 
na:  pas.  paibinbiñen:  prei.  pinaibin- 
bin. — R.,  binbin. — It.  menos  usado: 
mamalitbit  pret.  na:  pas.  balitbiten: 
pret.  binalitbit—Ky  balitbit 

Maivavanan:  pret  nai.  ~R.,  vanan. 

Vid.  Corromper,  .se.— Id.  ó  viciar,  se. 
Vid.  Pervertir,  se. 

planta. — Seva. 

Vid.  Ahorcar.  ' 

Vid.  Ardid. 

cosas  huecas. —Afapost/pí/:  pret.  na: 
pas.  pasupiten:  pret.  pinasupit. — R., 
siipit. — Id  ,  id.  poniendo  calzo:  mana- 


í:st. 


231 


Estrechez. 


Estrecho 
Estrecho,  a. 
Estregar. 

Estrella. 


Estrellado 
Estrellar 


Estremecer 

se. 
Estrenar. 


Estreñido,  a. 
Estrépito. 


jei:  pret.  na:  pas.  sajtan:  prei.  sinajtati' 
— R.fSajet. — Id.  superficies:  mapaidid: 
pret.  na  pas.  paidiren:  pret.  pinaidid. 
— R.,  idid.~  Estrechar  toda  clase  de 
ropas,  zapatos  y  sombreros  mapasa- 
get:  pret  na  pas.  pasa/ten:  pret.  pina- 
saget.R.,  saget.— Para  solo  ropas 
-también  dicen:  mapabtes:  pret.  na: 
pas.  pabtesen-  pret.  pínabtes.  -  R., 
abtes. 

Casiipit,  caidid  y  casaget.  Rs.,  supit, 
didysaget. — Id.  ó  miseria:  pacasisian. 

-  R.,  asi. 

de  mar.     Payaoan.  -  R  ,  aoa. 

Vid.  Angosto 

Manesdes:  pret.  na:  pas.  desdesen:  pret. 

dinesdes.-R.,  desdes. 
Vitugen.     Del  atba:  caarao;     Salir  las 

estrellas:  dumada  ú  vitugen   pret.  du- 

mináda—K,  dada. 
cielo.  -Mamitiigen  á  jañit.  -K,  vitugen. 
algo  contra...    Vid.  Aplastar  contra  la 

pared,    etc.  -  Estrellarse   barco,   etc.: 

machiducduc:   pret.  na  —R.,  ducduc. 

—  Estrellarse  ó  romperse:  Vid.  Rom- 
perse.—EsireWar  ó  freir  huevos:  Vid. 
Freír. 

Umlain:  pret.  minlain.     R.,  lain. 

Se  traduce  esta  palabra  por  la  raíz  vayu, 
cualquiera  que  sea  el  modo  de  ha- 
blar, V.  g.:  estrenar  una  camisa:  ma 
ngunay  su  uayu  á  laylay.,  etc.,  ele. 
—También  suelen  decir:  ibagu:  pret. 
m/.  — R.,  bagu.—Esie  término  es  de 
Cagayán. 

Vid. —  Estíptico. 

Racuj  á  calebqueb.'  liem  ó  ruido  fuerte 
(como  el  trueno)  rayugurug. 


292 

Estribar 

Bstribo. 

BstrtbIUo. 

Estropear, 

se. 
Bstmendo. 
Sstnijar. 


Estudiar. 
Estúpido,  a. 
Estupor. 

Estuprar. 
Estupro. 
Eternizarse. 
Eterno,  a. 


Eucaristía. 

Eunuco. 
Evacuar. 


Evadir. 

evangelio. 

Evaporarse. 

Evidencia. 

Evidente. 

Evitar. 


EVl. 

ó  apoyar  una  cosa  en  otra.    Vid.  Apo 
gar  6  estribar,  etc. 
Vid.     Apoyo  de  una,  eic. 
lyangay.     Rs ,  angay. 
Vid.  -  Corromper,  se. 

Vid.— Estrépito. 

limón,  etc.    Mamiis:  pret.  na:  pas.  pii- 
'  sen:    pret.    piniis.—  R.,    piis.-  Id.    ó 

aplastar.— Vid.    Aplastar.— Id.,    caña 

dulce  en  trapiche;- Vid.   Cfl/ia.— Id. 

ó  comprimir  á  uno:—  Vid.  Oprimir. 
Machinanau:  pret.  na.  -  H  ,  nanaii 
Vid.  Tonto. 
6    asombro.— Capacacnicnin.—  R  y  ac- 

nin. 

Vid.  — Desflorar. 
Capangamu/a.  ~  R,  amuja. 
Vid.  fardar, 
y  eternidad.  — A¿>u  su  pandan.  — U.  nu 

diabu  ó  nu  mahu  ava,  ó  nu  maindes 

á  mabu. 
U  masantos  á  Jesucristo   á  mian  du 

hostia  du  Altar. 
CMnapun  á  tao. — R.,  capun. 
negocio,  etc.     Mapacauus:  pret.  na:  pas. 

pacavusen:      pret.     pinacavus.  —  R., 

cavus. 
Vid .  Evitar.  —  Evadirse  -   macavulao: 

pret.  na  —  R.,  vulao. 
Historia  ni  Jesucristo  á  pinatulas  da  nu 

apat  á  ca  Evangelista.—  R.,  tulas. 
Umdiñanga:   pret.  mindiñanga.  —  R., 

diñanga. 

Catalamad.—R.,  talamad. 
Matalamad. 
Mapavaua:  pr^t.  na:  pas.  pavauagen: 

prel.  pinavaua.-R.,  vaua --Id.  ó  esqui- 
var una  cosa  echándose  á  un  lado: — 


Bzaoto,  a. 

Bzageraolón 

Bzagerar. 

Bzaitaoión. 

Exaltar. 


Bzámen. 
Examinar. 


Exasperar, 

se 
Exceder. 


Excelencia. 
Excelente. 

Excepto. 
Exceptuar. 


EXC.  283 

machirununin:    prel.    na.  -  R.,     m- 

niirun. 
Machinajo.—R.t  naju. 
Capanatun,  -  R.,  atu. 
Mapanaiun:  pret.  na.  -  R.  atu. 
Capaipatw — R.,  atu. 
ó  eiicumbrar. — Vid.  Encumbrar.— Id.  6 

a  la  bar--^Vid.     A/a&áA— Exalta  rse: — 

Vid.  Enfadarse. 
/dem.— Examen  ó   averiguación:    ca 

paspang.—R.y  aspang. 
ó  averiguar.— Vid.  Averiguar.— Idé  los 

niños:  mangexamen:  pret.  nang.  ele. 

— Ser  examinado:  maiexamen:  pret. 

nai. 
Vid.  Enfadar,  se. 

Mipaiparacuj:  pret.  mini. — R.,  raeuj. 
— It.,  mangjauas.  pret.  nang  pas. 
pangjauasen*.  pret.  pinangjavas,'^^.. 
Javas. 

— Id.  ó  aventajar:— Vid.  Aventajar. — 
Excederse:  mapanatun:  pret.  /itti-^R  , 
atü—lú.eii vestir,  hablar alabáttdose» 
etc.:  madáay  y  madádung:  pret.  na— 
Rs.,  daay  y  dadung. 

Canina.— R.,  nina. 

Matan  su  capia.  ~  Rs.,  atu  y  pía.— It., 
mañina.~R.,  nina. 

Catadcan.—R.,  tarec.—  li.,  á  vequen 

Mapatarec, mapacaruy  mapasiay.  pret. 
na:  pas.  patadquen,  pácarugen  y  pa- 
siayen:  pret.  pinatarec,  pinacaru,  y 
pinasiay.  —  Rs.t  tarect  cara  y  siay.- 
II.,  mapasdasdang  pret.  na  pas.  pas- 
dasdanguen:  pret.  pinasdasdang.—R. 
asdang  -  A  todos  dio  rosario  excepto 
á  mí. — pinasdasdang  na  yaquin  á  di 
turujan  su  sario. 


234 
Excitar. 

Ezolamaoión 

Exclamar. 

Excluir. 

Excremento. 

Excusar, 


Excusado. 
Execrar. 


Exequias. 

Exhalación, 
Bxbibir. 
Exhortar. 
Exigir, 

Eximir. 
Existir. 

Exorbi- 
tante. 
Exordio. 


EXP. 

Mapasulsul:  pret.  /la:  pas.  pasulsulen: 
pret.  pinasulsul.  —  R.,  sulsul 

Capaivaiuadaac.—R.,  uúdaac. 

Maiuaivadaac:   pret.  na/. -^R.  oadaac. 

Vid.  Exceptuar. 

Tachi  -  Id.  de  cabra  y  cabrito:  calis, 

ó  defender  que  uno  no  tiene  culpa. 
Mangagum:  pret.  nang  pas.  iyagum: 
pret.   iniyagum.—R.fagum  Excusar: 
— Vid.  Disculparse. — Excusaré  evitar. 
—Vid.  Eüitar. 

Vid.  Letrina. 

Mangavay:  pret.  nang\  pas.  avayen: 
pret.  inavay. — R*,  avay. — Id.  ó  abo- 
rrecer:   Vid.  Abominar. 

Capachajuajuc  nia  ú  nadiman.  —It.  of  i 
cios  á  pariñen  du  nadiman. 

ó  rayo.  -  Sasdit  -  It.  ñipen  mi  adey 

W'iá.  Demostrar. 

Vid.  Excitar. 

de  uno  alguna  cosa. — Vid.  Pedir —Id. 
ó  cobrar:     Vid.  Cobrar. 

Vid.  Exceptuar. 

ó  vivir— Maviay:  pret.  na.— R.,  uiay.  - 
Id.  ó  haber.— Vid.  Haber. 

Mangjavas,  y  tatuara.  -  R.^jauas. 


Nu  sitnannu  sermon  anmana  discurso 

— R.,  sitnan. 
Catnanaya.— Id.  de  la  Virgen.— ca/na- 

naya  ni  Sta.  María  —  R.,  naya. 
Tumipa  sa   laid.    pret.  tuminipa.    R., 

tipa. — Id.  ó  escupir.— Vid.  Escupir. 
ó  enviar.  —Vid.  Enviar. 
Vid.  Arrojar. 
ó  gastar.    Mangpus:  pret.   nang:  pas. 

apusen    pret.  inpus. — Id.  ó  vender: 

Vid.  Verider. 
Experiencia.    Pañidamdaman.    R.,  idamdam. 


Expectación 

Expectorar. 

Expedir, 
Expeler. 
Expender, 


Experimen- 
tar. 
Expiar. 

Explayarse. 
Ezplioaoión. 
Explicar. 


Explorar. 


Exponer, 

Expresar. 
Exprimir. 
Expulsar, 


Expurgar. 
Exquisito,  a. 


Extender,  se 


EXT.  235 

Mañidamdam:  pret.  na.  — R.,  idamdam. 

culpas.- Mapajsa  su  gatos:  pret.  na:  psú. 
pajsajen:  pret.  pinajsa.    R.,  aj&tt. 

ó  solazarse.     V\á,  Entretenerse' 

Capaununung.  -  R.,  unutiung. 

Mapannunung:  pret.  na.  pas.  paiinu- 
nunguen:  pret.  pinauniinung.  R., 
unutiung.  — \á.  ó  manifestar.  -  Vid. 
Demostrar. 

Maichitachita:  pret.  nai:  pas.  chitachi- 
tagen:  pret.  chinitachitq.—R.  chitáí^ 
Id.  bosques— maÜautauc:  pret.  nai: 
pas.  laulauquen:  pret  nUautauc. --K., 
lauc. 

ó  declarar.  Vid.  Demostrar.^  Expo- 
nerse:    Vid.  Atreverse. 

ó  decir.— Y'iá.  Decir. 

Vid.  Estrujar. 

personas  de  un  lugar.-  Mandm:  pret. 
na:  pas.  asdiñen:  pret.  s/ndm.—R., 
asdin— Vid.  Arrojar 

Vid.  Limpiar 

Nu  uyud  á  mauid.—R.  avid.  -Id.  co 
mida:     n/i     izi/«d    ó     masdep.       R. 
scdep. 

ó  esparcir.-Vid.  Difundir,  se.— Id.  de- 
senvolviendo una  cosa:-- Vid.  Desdo- 
blar y,  desenvolver.— Extender  lo  enco- 
gido en  general:  manlanet:  pret.  nan: 
pas.  laneten  pret  nilanet.-R.,  lanet.- 
Extenderse  mailanet:  pret  nai.-- Ex- 
tender las  piernas  el  que  está  sentado: 
-maidipa:  pret.  nai.-R.,  dipa— Exten- 
derse las  plantas  por  el  suelo  maiju- 
nujunus.  pretnai.  -R,junus.-\i.  uma- 
uat:  pret.  minauat  -R„  auaf.--It.  ru- 
mangan:  pret.  ruminangan.—R.,  ran- 
^on— Extenderlos  árboles  y  arbu.stos 


A.-, 


236 


Bstemiado,  a. 
Bzterlor. 

Bztermtiiar. 

Extinguir. 


Extraer. 


EXT. 

sus  ramas:  umrqjaparap:  pret.   min. 

"R.,  rajaparap 

Mngaganiten  á  /ao.-R  ,  ganit 
Gagan,'-\á.  de  cuerpo    ó   superfície: 

Japut  . 

Mapataus    prei.  na     pas.    patausen: 

prel  pinataus --R.,  taus 
Vid.  el  anterior.   Id.  la  luz:  mangusep: 

pret.  nang  pas.  aspan:  pret.  inuspan. 

K.,  usep.-Extinguirse  la  luz:  mausep: 

pret,  na. 
ó  sacar.-  Vid.  5acaf.-Id.   ó  quitar.-- 

Vid.  Quitar. 
Ipula. 

Vid.  Asombrarse  y  Desterrar, 
Macacnicnin  "K,  acnin. 


Vstranjaro.  a 

Eztraftar. 

BztraorcUaa- 

rio.  a. 
Extravagan-  Cauao.— R.,  auao. 

oia. 
Bxtrava- 

Extraviar 


Michauao—R.y  auao. 


Extremado. 

a. 
Extremar, 

Extremaun- 
oión. 

Extremidad 


Mapauao  du  rarajan   pret.  na:  pas.  pa- 
uaoen:    pret.   pinauao-R.,    auao.— 
Extraviarse:  Vid.  Descaminarse.— Iti. 
ó  enviciarse:  Vid.  Enviciarse  y  Per 
vertirse. 

Matun  su  capia^  y  matan  su  caraget.  -- 
Rs.,  atu,  pia  y  raget. 

ó  hacer  una  cosa  lo  mejor  posible. — 
Wiá.  Esmerarse. 

Masantos  ájaneng.  —Ponerla  mapan- 
gag:  pret.  na,  etc.,  etc.~R.,  an- 
gay. 

en  general.  -Nu  pandan  na— It.  pats. 
—Id.  de  la  mesa  por  la  parte  del  mar 
en  las  rompientes:  papa.-Id.  de  gran- 
des piedras  que  entran  en  el  mar: 
üqfa."lá.  6  parte  opuesta  de  una 
cosa:  casamurun^.—Por  eso  en  Basco 


TAL.  237 

llaman:  isamurung  á  todos  los  de  los 
demás  pueblos  —  R.,  sumurung  —Es- 
tar ó  ponerse  una  cosa  en  la  extre- 
midad de  otra:  madavit  ó  machida- 
vit  —  R.,  davit 

Extremo,  a,  ó  lo  último  de  cualquier  cosa.— -Pais. — 
Id.  ó  excesivo:  mangjavas. — R.,  javas. 

Bxtrin8eoo,a..  Vid.  Exterior. 


Fabricar. 

Fábula. 

Facción, 

Fácil. 

ft 

Facilidad. 
Facilitar 


Facineroso, 
Factible. 
Facultad, 
Fachada. 

Faja. 
Fajar,  se. 

Falda 

Faldellín 

Falible. 

Falsear. 

Falsificador 

Falsificar. 

Falso,  a. 

Falta. 


Vid.  Hacer. 

Vid.  Cuento. 

6  bando.    Pactiangayan.—V^.,  angay.— 

Id.  ó  rostro:  Vid.  Cara. 
Maujamec-  R.,  iijamec.—lt  masunung. 

— R.,  sunung. 
Caujamec  y  casuming.—Rs.,  ujamee  y 

sunung. 
Mapaujamec  y  mapasunung:  pret.  na: 

pas.   paujamquen,   y   pasununguen: 

pret.  pinaujamec  y  pinasunung.—Rs., 

ujamee  y  sunung. 
a  Nu  macagatos  su  racuj.—R.,  gatos. 
Nu  maparin.  -  R.,  parin. 
ó  poder.— Capacapamarin. — R.,  parin. 
Solapan  nu  vajay  anmana  timban.-^ 

R.,  salap. 
Vid.  Ceñidor. 
Vid.    Ceñir,  se.— Id.   ó    vendar:    Vid. 

Vendar. 
de  saya,  monte,  eic.—  Sairan. 
de  mujer. —  Vinaca.  —  R.,  vaca. 
Nu  macautap.—B.,  utap. 
Vid.  Corromper. 
Nu  manarayao. — R.,  rayao. 
Vid.  Corromper. 
Nu  mangutap.—R.,  utap. 
Gatos. 


238 
Faltar. 


Falto,  a, 

f'altriquera. 

Fallar. 

Fallecer. 

Fallido,  a. 

Fallo. 

Fama. 


Familia 

Familiar. 

Familiaridad 

Famoso,  a. 
Fanfarrón,  a, 


Fango. 


Fantasma. 
Fardo. 
Farol. 
Farsa- 
Fastidiar. 


FAS. 

por  escasez. — Vid.  Disminuir.  -  Id  á  su 
obligación:  maijat:  pret.  nai.—  R.Jat. 
— Majajaten  á  tao:  el  que  falta  con  fre- 
cuencia.—Fallar  ó  pecar:  Vid.  Pecar. 
— Id.  peso;  maculang:  pret  na.— R., 
culang. — Id.  poco  ó  estar  cerca;  maon- 
guen.-^R.,  aonguen. — Id.  ó  perderse 
una  cosa;  mabu:  pret.  /ío.  —  R.,  abu.— 
No  poder  faltar  de  suceder  una  cosa: 
Vid.  Infaliblemente. 

ó  defectuoso.— Afacu/ang'.—R.,  culang. 

Vid.  Bolsa. 

Vid.  Decidir. 

Vid.  Morir. 

Na  dimacatofod.—R.t,  tojod. 

Vid.  Decisión. 

Anib.—lí.  capaiduvec  nu  capia  nii  tao. 
— Rs.,  duvecypia.  Quitarla:  Vid.  Di- 
famar. 

entera. -S/ra  maiama  du  uajay.  —  R, 
ama. 

Raray  duucyay.- Id.  ó  criado:  pachi- 
rauatan^-R.,  rauat. 

Casarayan.^^.f  saray.-  Tratar  con  fa- 
miliaridad: Vid.  Confiar. 

Vid.  Afamado. 

6  que  se  jacta  de  valiente.  -Nu  tuman 
jeyejeyet.—R.,  ayit. 

Jufcc— Haberlo:  majutec:  pret.  na. — 
Hundirá  uno  y  hundirse  en  el  fango: 
Vid.  Atascar,  se,  en  él  lodo. 

Anito. 

Vid.  L(o. — Id.  de  tabaco;  uunut  nu  baco. 

ídem. 

6  mentira.—  Dadaay. 

ó  aburrir  á  uno.— Mapatnga:  pret.  na. 
pas.  patngagen:  pvet.  pinatnga.—  B.., 
atnga.  ~  Id.  ó  causar  hastío  una  cosa; 
ichainga:   pret.    chinatnga.  —  Fasti- 


FEL. 


239 


Fatal. 

Fatiga. 

Fatigar. 


Favorecer. 

Fausto. 
Fausto,  a. 

Faz. 
Fó. 


Febrero. 

Fecundidad. 

Fecundizar. 

Fecundo,  a. 


Feligrés. 


diarse  de  cualquier    cosa:   matnga: 

Cret.  na  ó  mina.  -  Dar  comida  ó  be- 
ida  á  uno  hasta  hartarlo  ó  fasti- 
diarlo: aingagen:  pret.  tinga.— 'R., 
afn^a.— Fastidiar  ó  enfadar:  Vid.  En- 
fadar.   Id.  ó  molestar:  Vid.  Acongo- 

./ar.— Fastidiarse  de  no  hacer  nada  ó 
de  estar  esperando:  mangsaj:  pret. 
mina:  pas.  angsajen:  pret.  inangsaj. — 
R ,  angsaj. 

Marajet. — R  ,  rajet. 

Lidiat. 

Vid.  Acongfq/ar.— Fatigarse:  malidiat 
pret.  na.— R.,  lidiat.— Id.  por  trabajo 
grande  como  cuando  se  .sube  una 
cuesta,  etc.,  que  apenas  quedan  fuer- 
zas: gumaga:  pret.  gumin.-R., gagq.-- 
Fatigarse  por  pequeño  trabajo,  como 
cuando  uno  ha  hecho  un  esjfuerzo,  y 
respira  una  vez  fuertemente:  maiijay: 
pret.  nai. — R.,  ijay. 

Vid.  Ayudar.  -  Id.  ó  amparar:  Vid.  Am- 
parar. 

Vid.  Pompa. 

Mapia  su  palac.     R.,  pía. 

Vid.  Cara. 

ó  creencia.  Capanganuged.  R.,  atiu- 
ged.—ló.  ó  confíanza:  casqrayan.— 
R.,  saray.—A  fé:  cauyuran  na.—R., 
uyud. 

Icfiarua  nu  vujan  du  asa  ca  caoan. 
Cananaquen. — R  ,  anac. 

el  macho  á  la  hembra.  — Vid  Empre- 
ñar. —  Id.  la  tierra:  Vid.  Fertilizar. 

en  hiios'.—Mananaquen. — R.,  anac.— 
Id.  ó  abundante:  Vid.  Abundante  y 
Mucho. 

Nu  cristianos  á  machangay  du  asa  ca 
Parroquia. — R.,  angay. 


240 

Felicitación. 
Felicitar,  se 
Feliz. 

Felpudo,  a. 
Fementido,  a 
Fenecer 


Fealdad. 
Feo,  a. 
Féretro. 

Fermentar. 


Ferocidad. 
Feroz. 
Fértil, 
Fertilizar. 


Fervor. 


riB. 

Vid.  Congratulación. 

Vid.  Cong  rain  lar,  se. 

Vid.  Fausto,  a. 

Tinon  á  mabuhuj.~l\.,  bubuj. 

Vid.  Falso. 

ó  acabar.— Vid.  Acabar.~\á.  ó  morir: 

Vid.  Morir.— \á.  ó  destruirse  una  cosa: 

mararayao:  pret.  na. — R.,  rayao. 
Carauay.  -  R.,  rauay. 
Marauay.     R.,  rauay. 
Peletro.    It.  pangnatan  su  nadiman. — 

Rs  ,  anat,  y  diman. 
Mayapu:  pret.  na.     Hacer  fermentar: 

mangy apu  pret.  nang   pas.  yapugen: 

pret.  niyapu.     R  ,  y  apu. 
Vid.  Atrocidad. 
Vid.  Atroz. 

sementera.— Tana  á  masi—ñ.,  asi. 
Minamunamu  su  capiagen  du  jacauan. 

lapianu  mipaiparu  pa  ú  asi  nu  muja- 

muja. — Rs.,  namu,  piajucau  y  aru. 
Capanglu.-  R.,  pangtu. 


Fervoroso,  a   Mapanglu.  -  R  ,  pang  tu. 


Festejar. 


Festín. 

Festivo,  a. 
Feto. 
Fiambre. 
Fiador,  ra. 

Fianza. 
Fiar, 


Fibra. 
Fibroso,  a. 


payaya- 
ayac. — 

ó    ban- 


Mapayayac:   pret.    na:    pas. 

quen:  pret.  pinayayac.  —  W., 

Vid.  Galantear. 
Capayayac.  ^^.,    ayac.—ld. 

quete:  Vid.  Banquete. 
Wiá.  Bufón. 
Casitnan  nu  tao  du  uudec  nu  ina  na. 
Cañen  á  mauao. — Rs.,  can  y  uao. 
ídem  -Ajapen  co  imo  á  fiador:  te  cojo 

por  fiador. 
Patinga. 
ó  dar  al  fiado.  -Mapagatos:  ^rel.  na: 

pas.  pagatosen:  pret.  pinagatos.     R., 

gatos.  -Fiarse  de  otro.*  Vid.  Confiar. 
Canut. 
Mqcanut — R.,  canut. 


FIL. 


241 


Ficción. 

Fidelidad. 

Fiebre. 
Fiel. 

Fiera, 

Fiereza, 
Fiero,  a. 
Fiesta. 

Figura, 

Figurar. 

Fijar, 

Fila. 


Filial, 

Filo. 
Filtrar. 


Dadaay. —Id.  ó  engaño:  capangutap.  ~ 
R ,  iitap. 

Cadimanguiapan.—R.,  utap.  Tenerla: 
Vid.  Fiel. 

Vid.  Calentura, 

Ichasaray.—R  ,  ^aray.-U.  nu  dimangu- 
tap.    R.,  utap. 

ó  animal  hvoz.-^Malotolot  á  uiñiau  — 
R.,  lotolot 

Vid.  Atrocidad. 

Vid.  Atroz: 

Capandaag.  —  R.,  daag,  -  Guardarla: 
mandaag:  pret.  nan:  pas.  daaguen: 
prel.  nidaag. 

ó  forma  exterior:  — Ca/ítíftan.  —  R.,  titib. 
— Id.  ó  estatua   tatao. 

Vid.  De/í7iear.— Figurarse.  Vid.  Smpe- 
cliar. 

una  cosa  en  otra.  — Vid.  Clavar.-rldk.  ó 
pegar:  Vid.  Pegfor.  -  Fijar  la  vista  en 
algo:  Vid.  Mirar  fijando  la  ws/q.— Fi- 
jarse ó  poner  cuidado    Vid.  Cuidado. 

Cavatuyan.-^R.,  vatuy.  Asa  cauatu- 
yan:  una  fila.— Estar  en,  ó  ponerse  en 
fila:  mavatuvatuy:  pret.  na.  -  Poner  á 
otros  en  fila:  mamatuvaiuy :  pret.  na. 
pas.  vatuuatuyen  pret.  vinatuvaiuy. 
Ir  dos  en  fila  por  un  camino:  mainad- 
nad  á  umayam:  pret.  na/.— Ir  cuatro 
ó  más  de  este  modo:  mananadnad: 
pret  na.  R.,  /ladnac/.— Caminar  de 
dos  en  fondo  por  un  camino  como 
los  soldados,  maivacjang :'  prei.  nal  — 
Si  son  más:  rhavauacjang:  pret.  na. — 
R.,  vacjang. 

amor. — Addao  nu  mapia  á  manganac. 
R ,  anac. 

Ngalab. 

Vid.  Cerner.    Filtrarse:  tumneb  ú  da- 

31- 


242 


Fin, 


Finalizar. 
Finalmente. 

Fineza. 

Finsrir,  se, 


Fino,  a. 

Firme. 

Fiscalizar. 
Fisonomía. 
Fistula. 

Flacona. 

Flagrante. 


FLA. 

num,  etc.:  pret.  tumihneb.—R.,  at- 
neb. 

ó  conclusión  de  una  cosa: — Tausan.  ~ 
R.,  taus.—lá.  cavusan. — R.,  cavus.  - 
Id.  ú  objeto,  causa,  motivo,  etc.  pina- 
cayupuan.—R.,  yapu.— Id.  ó  remate: 
panda.  Nu  cadiman  nu  iao,  nauri  ú 
pandan  na:  la  muerte  es  el  fin  del 
hombre. —Tocar  ó  dar  con  el  fin  ó 
término  de  una  cosa,y  también  llegar 
al  fin  de  ella:  machispang'.  pret.  na.~ 
R.,  aspang.  -  It.  machipanda:  pret. 
na.—R.,  panda.  ■  En  fin:  du  tausan, 
ó  du  cavusan.— A  fin  de  que:  ía 
pianu. 

Vid.  Acabar. 

Da  cavusan  na. -R.,  cavus.  — U.  du 
tausan  /la.— -R.,  taus. 

Capia. — R.,  p/a. -Id.  de  amor:  mapia 
addao. 

Se  explica  porta  partícula  turnan  ante- 
puesta á  las  palabras,  y  duplicando 
éstas,  por  ejemplo:  tumancutecuteng: 
fingir  que  está  sordo.— R.,  cuieng.  - 
jTumanp/p/a:  fingir  que  uno  es  bueno. 
— R.,  pía.    Y  así  de  los  demás. 

Uyud  á  macaddaddao  su  catitiban,  an- 
mana  manamunamu.—  Rs.,  addao  y 
tidib. 

ó  estable.— Vid.  Estable.  Id.  ó  fuerte: 
V\á.  Fuerte. 

Vid.  Averiguar. 

Catitiban  nu  dangoy. — R.,  tidib. 

Dequey,  malupit  canu  maragem  á  raua 
— Rs.,  tupit  é  iragem. 

Magulañg.  -R  ,  gulang.-  Ponerse  flaco: 
Vid.  Enflaquecerse. 

Vid.  Brillante.— Coger  en  flagrante 
mangdas  du  tao  á  dinatangat:  pret. 


FLO. 


243 


Flamante. 
Plaquear. 

Flaqueza 

Flauta. 

Flecha. 

Fleco. 

Flema 

Flemón 

Fletar. 

Flete. 

Flexibilidad 
Flexible. 
Flojo,  a, 


Flojedad 


Flor. 
Florecer. 
Florido,  a. 


nang:  pas.  adasan:  pret.  indasan.-- 
H.,  adas. 

Vid.  Brillante.— lá.  6  nuevo:  vayti. 

Vid.  Debilitarse.— Id.  el  ánimo:  maga- 
anit:  prei.  na.—R.,  ganit. 
de  cuerpo.— Cagulang.—R.,  gulang.— 

Id.  de  ánimo   cagaanit.—R.,  ganit. 
Pito.— Tocarla:   manglüp: '  pret.   nang: 
pas.  alupan:  pret.  inalupan.—K,  alup. 

Pana.— Dispararla;  mamana:  pret.  na: 
pas.  panaan:  pret.  pinanaan. 

Lecoleco. — Tenerlo  el  estandarte,  etc.. 
michálecoleco:  pret.  mini. 

del  pecho.    La/d.—Id.  ó  pachorra:  ca 
tugaid,  y  cacupdid.— Tenerla:  matu 
gaid,  y  macupdid:  pret.  na.  -  Rs.»  tu- 
gaidy  cupdid. 

tenerlo  en  la  boca.— Umjang up:  pret. 
mini—R.,jan§up. 

Mañiuujung:  pret  na:  pas.  ivujungan: 
pret.  mi.— R.,  iuujung. 

ídem.  Vid.  Alquiler. 

Cadsudsuc.  -  R.,  adsudsuc. 

Madsndsuc. —R.,  adsudsuc. 

ó  que  está  mal  aiaáo.—Majubtu,  y  ma- 
dudu,  -  Rs.,  jubtu  y  dudu.  -  Id.  por 
mal  torcido,  coiño  cordel,  etc.:  /íiau- 
may.—R.t  umay.—lá.  ó  mal  ajustado, 
como  la  bala  chica  respecto  del  ca 
ñon,  etc.:  /na/aus.—R.,yaus.— Hom- 
bre flojo  y  de  pocas  fuerzas:  macaja. 
— R.,  cq/a. -Id.,  id.  de  ánimo:  mata- 

jao. — R.,  tajao.  ; 

ó  pereza.— Vid.  Pereza.  -  Id.  en  obrar 
de  ánimo,  dél  vino,  etc.:  catajao.  -  R., 
tajao, 

Sauung. 

Sumauung.—R.,  sauung. 

Masauung.—R.y  sauung. 


244 
Flotar. 

Fluctuar. 
Flujo 


Fofo,  a. 
Fogón. 


Fogoso,  a, 

Folgar. 

Follaje. 
Follón,  na, 


Fomentar 
Fondear. 


Fondo. 


Forajido,  a. 
Forastero,  a. 


Forcejar. 
Forjar. 


Formal- 
Formar 


FOR. 

Majatajatao,  mejtao  ó  ijlao:  prel.  na,  6 

nijtao.  -  R.,  ajtoo. 
Vid.  Dudar. 
dfcl     mar  —  Cajnep,    y    calapmi.—  Rs., 

ajnep  y  lapmi.  —  Id.  de  sangre  catuao, 

ó    cajbuet    mi     raya. — Rs.,    hiao    y 

ajbiiet. 
Majma.^  R.,  ajma. 
Rapuyan.—E\  portillo  del  fogón  por 

donde  meten  la  leña  para  cebar  el 

fuego:  panyungban.—E..,  yungub. 
ó  demasiado  vivo—  Uyiid  á  mapangtii. 
^— R.,  pangtu. 
Vid.  Holgar.— \á.  ó  fornicar.  Vid.  For 

nicar. 

Cara  na  vujung  du  cayucayu. 
ó    perezoso.— Matalacac.—Y{ ,   falacac. 

— Id.  ó  ventosidad  sin   ruido:  atot  á 

dimililiac. 

6  excitar.— Vid.  Excitar 
Manguedqued:  pret.  nang:  pas.  qiied 

qiieren    pret.  chinedqued.—Y{.,  qiied- 

qued^. 
Carajem.~K.,    irajem  -  Caminar    los 

soldados  ó  gente  dos,  ó  cuatro,  seis, 

etc.  en  fondo:  Vid.  Fila. 
Vid.  Facineroso. 
que  es  huésped  de  uno.— Mangana  — 

R,  n§ana.—  lá.  que  viene  de  paso: 

isamurung, 
Vid.  Contradecir. 
Manujtiij  ú  manipo  su  uajayang:  pret. 

na.,  etc.,  etc.  — Rs.,  ÍÍ//7///  y  sipo. — Id. 

ó  mentir:  «Vid.  Mentir 
Maradinep  á  /ao.— R,,  radinep. 
ó   hacer. —  Vid.   Hacer. — Id.  ó  educan- 
Vid.    Enseñar,     id.   un   pueblo,  etc.: 

mapatnec  su  cavajayan:  pret.  na.,  etc., 

etc.— R.,  atnec:  Vid.  Fundar. 


Formidable. 

Formón. 

Fornicar. 

Fornido,  a, 
Forrar. 

Forro. 
Fortalecer. 


Fortaleza» 

Fortfñcar, 
Fortuito,  a 
Fortuna. 

Forzar. 


Forzosamen- 
te. 
Forzoso,  a. 
Forzudo,  a. 
Fosa. 
Foso. 

Fracasar, 


Fracaso. 
Fracturar. 


Fragancia. 
Fragante. 


FRA.  245 

Maeamuamumu. — R.,  amii. 

Vid.  Escoplo. 

Miroroc.  pret.  mini.-H.,  roroc—Piroro- 
can:  lugar  donde  se  fornica. 

May  it— R.,  ágil 

Manapid  pret.  na:  pas.  lapidan:  pret. 
linapidan.    R.,  tapid. 

Tapid. 

Vid  Afianzar.  -Id.  ó  animar:  Vid.  Ani- 
mar ó  dar  vigor,  etc.— Fortalecerse: 
Vid.  Refrigerarse. 

ó  castillo.  -Vid  Cerca. — Id.  ó  fuerza: 
cay  it  -  R.,  ayit 

ó  fortalecer. — Vid.  Afianzar. 

Vid.  Casual. 

Capia  nil  pa/oc— R.,  pia.~lá.  6  ri- 
queza cainacman.—B..y  inaquem. 

Mamuspus:  pret.  na:  pas.  puspusan: 
pret  pinuspusan.'  R.,  puspus.  — Id.  á 
una  mujer:  mangues:  pret  nang:  pas. 
auesan:  prei.  inaíiesan.  -  R.,  aues  ~  ít. 
manaquep:  pret.  na.' pas.  racpen:  pret. 
rinaquep.  -  R.,  raquep. 

Capuspusan.  —  R,  puspus. 

Mamuspus.—ñ ,  puspus. 

Vid.  Fornido.  •  ] 

Vuvun. 

Chinadi  á  maragem.    Rs.,  cadi  é  ira> 

gem.  * 

negocio,  etc. — Mararayao:  pret.   na.— 

R.,  rayao.—li.  macatojod  ava:   pret. 

na.    R.,  tojod. 
Cararayao.—B..,  rayao. 
Mamutut:  pret.  na:  pas.  pululen',  pret. 

pinulul     R.,pu/M/.- Fracturarse  ma- 

putut:  pret.  na. 
Casdep  nu  angut.  -  R.,  sedep. 
Masdep  su  angut—R.,  sedep. 


i 


246 
Frágil. 


Fragoso,  a. 
Fragua. 
Franoo, a 
Francamexi' 

te. 
Franja. 
Franquear, 


Frasco. 
Fraternal, 

Frecuentar,^ 


Frecuente. 
Frecuente- 
mente. 
Fregar, 


FRE. 

Masunung  d  mapsa.— Rs.,  sunting  y 
apsa. -Id.  ó  inconsistente  por  vtejo: 
maJaja—R..  Jajá. 

MQsaipet.- K,  sai^et. 

Rapuyan  nu  manipo.—]\.y  sipo, 

Madadaam—  R ,  daam. 

Cauyuran  /la.— R.,  uyud. 

Ulit  y  galec, 

6  excepluar.— Vid.  Exceptuar.— \á.  ó 
conceder;  Vid.  Dar.— Id.  ó  pagar  el 
franqueo:  mapajsa  su  sinmu  nu  sellos 
nu  tulas,  etc.:  pret.  na,  etc.,  etc.— R., 
ajsa.-^ld.  ó  quitar  estorbos:  Vid.  Es-^ 
tofbo. —  Franquearse:  mapatuao  su 
mian  du  actudu  nu  tao:  prel.  na.  etc , 
etc  — Hs.,  tuao  é  tan. 

Vid.  Ampolla  ó  botella. 

dtmov. —Addao  nu  mailipulipus.—R., 
lipus. 

ó  hacer  una  cosa  con  frecuencia.— 
Maipasanib  pret.  na:  pas.  pasaniven: 
pret.  pinasanib.—R.,  sanib.—  Id.  un 
lugar:  mangangay:  pret.  na.  —  R., 
angay. 

Masanib.^^R/,  sanib. 
.  Casaniuan,    ó  su    masanib.-R.,    sa- 
nib. 

ó  estregar.— Vid.  Estregar.— -Id.  platos, 
vasos,  etc.:  manguyas  pret.  nang: 
pas.  uyasan  pret.  inuyasan.  —  R., 
uy as. -Id.  frotando  con  alguna  cosa: 
manyisiyis:  pret.  nan:  pas.  yisiyisen: 
pret.  niyisiyis.—  R.,  yisiyis.—li.  man- 
ñisñis:  pret.  nan:  pas.  ñisñisan:  prel. 


Freír, 


niñisñisan.    R.,  ñisñis. 


en  general.— Aía/n/nto  pret.  na:  pas. 
fritogen:  pret.  pinirito.  Id.  moris- 
queta, maíz,  café  y  gordura  de  cerdo: 


FRI. 


247 


Frenillo. 

Freno. 

Frente. 


manañiay:  pret  na  pas.  sañiayen: 
prel sinañiay.—R.,sañiay  -  Id.  man- 
teca ó  aceite  que  tiene  agua,  para  que 
se  evapore  ésta,  ó  se  le  quite  el  ran- 
cio: manangjací:  pret.  na-,  pas.  sang- 
Jaguen:  pret.  sinangJag.—B..,  sangjag. 
Frenético,  a,  y  frenesí  (tener.)  Maimaja  á  malotolot 
á  pachirarayan  na  capayunguj'at — 
Rs.,  maja,  lotolot,  raray  y  c«/af.— Id. 
ó  enfurecido:  Vid.  Atroz. 

Adquetan  nu  Wda.— R.,  adqiiet. 

Tan§a. 

Moin.—Esiar  frente  á  frente:  maisalap, 
maituoang  y  maisinmii:  pret.  na/— 
Poner  una  cosa  frente  á  otra:  mapa- 
salap,  mapatuuang  y  mapaisinmu: 
pret.  na:  pas  pasalapen,  patuvauguen 
y  paisinmugen:  pret.  pinasalap,  pina- 
tuvang  y  pinaisinmu.  Rs.,  salap,  tii- 
vang  y  sínmu.— -Dar  frente  á  algo: 
manalangat:  preí.  na:  pas.  salanga- 
ten:  pret.  sinalangat—R.^  salangat. — 
It.  manalap  pret.  na:  pas.  solapen: 
pret.  sinalap. — Parecer  ó  ponerse 
frente  á  alguno:  Vid  Parecer. 

Majanebneb-^^..  janebrieb. 

Vid.  el  siguiente. 

del  tiempo.— Ccf/en,  carucmej  catbel  y 
cajanebneb.  —  Rs.y  ajen,  rucmej,  atbel 
y  janebneb.—ld.  de  la  comida:  cavao. 
-  R.,  uao.  -  Id.  de  las  demás  cosas: 
cajanebneb. 

dar.— Mangaptos:  pret.  nang:  pas.  ap- 
tosan'.  pret.  inaptosan' — R-,  aptos. — 
Recibirlas  ó  pedir  que  se  las  den: 
mapaptos:  pret.  na. 

de  la  tierra.— Ag^az/a/),  y  dipau.—lr  á 
buscarlos:  mangagayap,  y  mandidi- 
pau:  pret.  nan. 


Fresco,  a 
Frescura 
Frialdad 


Friegas 


Frijoles 


111 


248 
Frio,  a. 


Friolento,  a. 
Friolera. 
Frivolo,  a. 

Frondoso,  a 

Frontal 
Frontera. 
Frontero,  a. 
Frontispioio 
Frotar 


Fructificar 


Fruncir 
Fruslería. 
Frustrarse. 
Fruta. 


Fruto. 


Fuego. 


FUE. 

en  comidas  cocidas. — Mavao. — R.,  vao. 
—Id.  hacer  ó  tener:  magen,  marucmej\ 
matbel  y  maJanebneb.—Rs.,  ajen^  me- 
mej\  atbel  y  Janebneb 

Magegenen  á  tao.    R.,  agen. 

Dequey  su  sinmu. 

Abu  su  anmunmuan,  y  abu  su  ca-. 
yaoan. 

Maiavung  -R,  avung.—ll  umrajapa- 
rap:  pret.  min.—  R.,  rajaparap. 

ídem. 

Pais  nu  asa  ca  cavajayan.  -  R.,  vajay. 

Nu  machituvang.    R.,  üwang 

Vid.  Fachada. 

ó  estregar.  -  Vid.  Estregó r.-~ló.  una 
cosa  con  otra,  como  plato  con  trapo, 
etc.:  Vid.  Fregar  frotando,  etc. — Id. 
uiía  cosa  con  otra  para  debastarla: 
Vid.  Alisar. 

ó  producir  ganancias. — Mapatovo:  pret. 
na:  pas.  paiopogen  pret.  pinatovo. — 
R.,  tovo.  Id.  ó  dar  frutos,  plantas, 
árboles,  etc.:  umsi:  pret.  minsi. — 
R.,  asi. 

las  cejas  enfadándose  —Vid.  Enfadarse. 

Yid.  Friolera. 

Vid.  Fracasar. 

Asi  nu  cayu  canu  mujamuja.— Caerse 
del  árbol  ó  planta:  maulal:  pret.  na. 

— R.,  u/a¿.- Cogerla,  mangulal:  pret. 
nang:  pas.  ululen:  pret.  inulal 

ídem  que  el  anterior.-  Fruto  del  vien- 
tre: así  nu  vudec.  -  Id.  de  mis  manos: 
inalengdeng  co  uri. 

Apuy,  -Encenderlo:  Vid.  Encender.  - 
Poner  una  cosa  al  fuego  para  que  se 
seque:  manangdang:  pret.  na:  pas. 
dangdanguen:  pret  nidangdang.  -  í\., 
dangdang—Cebsr  elíaego:  Vid.  Ati^ 


ruN. 


249 


Fuelle. 


Fuente. 


Fuera 
Fuerte. 


Fuerza- 
Fuga 
Fugitivo,  a 

Fulano,  a 
Fumar 


Función 

Funda. 

Fundamento. 

Fundar 

Fundioión, 


zar. —  Poner  al  fuego  hierros  para  que 
se  calienten  y  después  soldarlos:  Vid. 
Caldear. 

Viutan. — Dar  al  fuelle:  mamiut:  prei, 
na:  pas.  viutan:  pret.  uiniutan.—R., 
viut 

Atburan. — Salir  el  agua  de  la  tierra  y 
formar  fuente:  tumbad:  pret.  tumin- 
bud:  pas.  atburan:  pret.  tinburan.— 
R.,  atbud. — Secarse  las  fuentes:  ma- 
yati:  pret.  na  — R  ,  yati.  Escasear  el 
agua  de  las  fuentes:  macáis:  pret.  na. 
—  R.,  acrfís.— Abundar  el  agua  de  las 
fuentes:  malouo  ú  danum  du  atburan: 
pret.  na  —  R.,  louo. 

Du  gagan. — Id.  ó  á  excepción:  catad- 
can.    R.,  tarec.—U.  á  uequen. 

Si  se  trata  de  cosas  inanimadas:  majni, 
y  magsal—Rs.,  ajni  y  agsal.  Si  de 
cosas  animadas:  ma^iY.  —  R.,  ayit. — 
Hacer  la  cosa  fuerte:  cajnien  y  cagsa- 
len:  pret.  pinacajni  y  pinacagsaL 

Cay  it.  —Hacer  una  cosa  con  fuerza:  ca- 
yiten:  pret  chinayitan.—R.,  ayi. 

Cavulao-'R ,  vulao. 

Maivulao.  -R.,  vulao— It.  nusumaluc. 
— R.,  saluc. 

zutano  ó  mengano. — Sichua. 

Mibaco:  pret.  mini. -Dar  tabaco  para 
que  fumen:  mapaibaco:  pret.  na:  pas. 
paibacogen:  pret.  pinaibaco. 

ó  acto  público.  -  ídem. 

Pungus  nujangnan. 

ó  cimiento.  —Vid.  Cimiento. — Id.  ó  mo 
tivo:  Vid.  Motivo. 

Mapatnec.  pret.  na:  pas.  patnequen: 
pret.  pinatnec.  -  R,,  atnec. 

ó  acto  de  fundir.— Capadmagf. —Lugar 
dodde  se  hace:  padinagan-R.,  dinag: 

32 


250 

Fundir. 
Fúnebre. 


Funeral. 
Funesto,  a. 

Furioso,  a 

Fusil. 


Fútil. 
Futuro, 


Gabela, 
Gafas, 
Gaje, 
Gajo, 

Gala, 


Galantear. 


Galantería. 
Galápago. 


GAL. 

Vid.  Derretir. 

Nu  machanga  y  du  exequias.— R.,  an- 
gay.-ló.  6  triste:  macapapao.-R., 
apao. 

Vid.  Exequias. 

Marajet.  R  ,  rajet.  Id.  ó  triste  desgra- 
ciado.-Afopaoaftí/ su  pa/ac.     R  y  apao. 

Vid.  Frenético.— Id.  ó  muy  enfurecido: 
Vid.  Atroz. 

Paltug.— Dispararlo:  mamaltug:  pret. 
na:  pas.  paltugan:  pret.  pinaltugan. — 
Apoyarlo:  manatao su  paltug:  preL  na: 
pas.  ralaoen:  pret.  rinalao.  R.^  ralao. 
Apretar  por  la  boca  la  carga  de  él  con 
la  baqueta:  mansen:  pret.  nan:  pas. 
asenen:  pret.  insen.  —  n^.,  asen. 

Vid.  Friolera. 

tiempo.  -Anchua.  -Too  pa  manam:  to 
davía  está  porvenir.— Se  usa  de  este 
término  para  espresar  lo  que  está  por 
venir. 

G 

ó  tributo.  —Bu/s. 

ó  anteojos.    ídem. 

del  oficio. — Tovo  nu  anung. 

ó  rama  del  arhoX.—Iangao  nu  cayu.   - 

Id  ó  racimo:  sapad. 
veslir.—Maidegala:  pret.  nai.—lá.  ó  di; 

ñero  que  dan  á  los  novios:  gala.— Si 

es  de  uvi,  pollos,  etc.:  acjad. — Si  de 

paleé:  iudung. 
hombre  á  mujer. — Umvid:  pret.  min- 

uid:  pret.    minvid:   pas.   aviran  pret. 

inauiran.—R.,auid. — Id.  los  animales: 

manlacat:  pret.    nan:  pas.    lacatón: 

pret.  nilacatan. — R.,  lacat. 
Cavid. — R.,  avid. 
Acmay  irang. 


GAN 


261 


Gfilardón. 
Galardonar. 

Galillo. 

Galón, 

Gkelopin, 

Gallardía. 

Gallard(>^,  a. 

Gallina. 


Gallindro, 
Gallo. 
Gamella, 
Gana^ 


Ganado, 

Ganancia. 
Ganar 


Ganeho. 


Tangdan. 

Manangdan:  pret.  na:  pas.  tangdanan: 

preLtinangdaimn. 
de  la  garganta.    Vid.  Campanilla. 
6  listéú. —Yiú.  Franja. 
de  cocina.— Mang usina. 
Cauid.  -  R.,  avid.    Vid.  Hermosura. 
Mauid.  ~R„  auid.-^Vid.  Hermosa. 
Upa.~ld.  6  gallo  en  general.'  manuc— 

Ir  á  domprar  gallinas,  gallos  ó  pollos 

ya   grandes:    macktmamanuc:  pret. 

na. 
6  casa  de  gallinas. — Vinajmymn.^R,, 

vajay. 
Savungan;  el  maeho  en  toda  clase  de 

apves. 
de  madera  para  dar  de  comer  á  los 

cerdos,  etc.— Jayza/igr. 

CaJojo.^Kt  joJo.—Carúget  co  á  turna 
ñis:  me  dan  ganas  de  llorar:  caragíeí 
co  á  mipaeját:  mt  dm  ganas  de  ma- 
tarme. -  Son  modos  especiales  de  ha- 
blar, y  se  puede  expreisar  isnoasí  ha- 
blatido  de  cualquier  otra  cos».^£/m- 
yanat  á  umuta;  umyanat  acó  á  man- 
gay  du  Manila:— Tener  ganas  de  vo^ 
mitarj  tengo  ganas  de  ir  á  Manila.  - 
R.,  yanat—Y  se  puede  decir  de  otras 
cosas. 

ó  manada— JVadpyn  á  uiñiay.^-^K, 
adpun. 

TovO. 

ó  producir  ganancia  algo. —Vid.  Fruc- 
tificar.-^ld.  en  pelea,  juego,  etc.: 
mangjumis:  pret.  nang  pas.  jumisen: 
pret.  nijumis. — R.,y«m«. — Id.  indul- 
gencias machajap  su  indulgencia: 
pret.  na.— R.,  ajap. 

Sadyit. 


252 
Ganga 

Ganguear 

Ganso 

Ganta. 
Ganzúa. 

Garboso,  a. 

Garete 

Gargajear. 

Gargajo. 

Garganta. 

Gárgaras 

Garra. 

Garrafa. 

Garrafal. 

Garrapata. 

Garrotazo. 

Garrote 

Garrotillo 


Garrucha. 

Garza 

Gastar. 


Gatear 


GAT. 

Racuj  á  tovo  du  deqiiey  á  trabajo^  an- 
mana  pulac. 

ó  ser  gangoso.  Mapavereuere  pret. 
Tía.— R.,  veré. 

an¡mal.--/£íe/n. — Ganso  ó  tardo  matu- 
gaidy  macupdid.-Rs.,  tugaidycupdid. 

ídem. 

Sadyit  á  maisewi  tadi  nu  ipañiuang.  ~ 
R..  iuan. 

Vid.  Gallardo  -Id.  ó  liberal!  Vid. 
Franco. 

irse  al.— Vid.  Desgaritarse. 

Mailuluged:  pret  nai.—R.,  I  aged. 

Luged. 

Tetejnan. 

hacer. — Mangumuy  su  danum  á  ilab- 
lab  du  tetejnan— Ks. y  cumuy  y  lab- 
lab. 

Cuca  nu  uiñiay,  anmana  cocod  nu 
manumanuc. 

Vid.  Ampolla  ó  botella. 

Uyud  á  racuj. 

Liplip. 

Pajpaj  nu  cayu. — Darlo:  Vid.  Apalear. 

ó  bastón  grueso.— Afa/aya  á  saíched. 

tener. — Dactat  nu  camutdejan  á  um- 
yatec  su  tetejnan.— Rs.,  mutdej  y 
yatec. 

Polea  6  motón. 

blanca. — Laguac. 

Vid.  Expender.— Gastarse  la  candela, 
tabaco,  etc  ;  mabalbal:  pret.  na.  — Gas- 
tarlos; mamalbal:  pret.  na:  pas.  balba- 
/en;  pret.  binalbal.  —  R.,  balbal. 

ó  andar  á  gatas. — Vid.  Andar  á  gatas, 
etc. — Id.  ó  trepar  ó  subir  por  maroma, 
árbol,  pared,  etc.:  cumayab  pret.  cu- 
minayat:  pas.  cayaten:  pret.  ctiinayat. 
— R.,  ca^a/.^ Hacerlo  con  listura:  cu- 


G-atera 
Gato,  a. 
Gavilán. 


Gavilla. 

Gaznápiro,  a. 

Gaznate. 

Gemelos 


Gemido. 
Gemir. 


Generáilidli 
G^^rkl 
aeneralldád. 
G^üéro 

Geúél^éaó,  a. 
GéiüéV 
Géniie 
Gentil 

Grentilezá.: 
Géátiñdad 

Ge^ihár 
Qréátóé, 


Gé:S.  253 

máhbckby  ptei.    cuminalabcab.—R., 

cúlaihabL 

Pijausan  nu  pusac.  ^^.^jaus  . 
Pusac. 
Ñipák.  -  Otras  clases:  sf¿/i ¿7,  tayacuyab 

y  diyin.    Casita  dohdé  cogen  aXtayú* 

ótíppthi  püiigut    Hacerla  eirá  ella  á 

Cógfer  é\  tayacuyab' niümungiit  prfel; 

na:   pas.   punguiañvúrei.    pinúngti* 

táh.  ^-í'"   '  ':      ■  .  ;      .     -•    ^       ■ 

Abtec.—lá.  ó  réahióií  dib  gente:  cacpé- 

jannütaoiao.-^l^.,athej.   \ 
Vid.  Tóñtú.  ^ 

Tíd.  X]kíi^ant<t. 
ó    m«l  li¿08.  ^  Páiígú:  —  Serlo:     /naí% 

p(itípa:)[>tet  rta/.^^Sison  frutas:  ap(pi. 

i^ei^ldt    múiapüpi:  pr^t.    na/.  -  Vid . 

Cananajeb.  -ViVthanttJeb. 

Mananajeb:  pret.  /írt.-^íl.,  nanüjeb. 

VMyAkdtniüy 

Vid.  Díg$mndíénte. 

ó  uáiverfeal.— P/toyttan; ^R ,  atavu. 

Cattumari.-^R.,  atabk. 

6  \\m\e  huttívino.^€átavuan  nu  tao. 

Vidi'rrartcoV 

y iá.  Natural. 

Ñútaotao  sira. 

ó  galátt:— Vid   Gallardo.— Id.  ó  sin  fé: 

bútalot 
Vid.  Hermosura. 
Gdbucalotan.  -  R:,  bucalot. 


üñidM:  prét  mindisi.—K,  disi. 

hBcér:^^mi:ítadabibi:  pret.  mini. — R., 
dad/ft/i— id:  ptíi*  incomodidad  de  una 
cosa:  rtiittíéiddñyuedátiguety  ó  m icha- 
safípüésánytíet:  pt^t;'/7izni.— Rs ,  dan- 


254  GOL. 

guet  y  sanguet— Id.  por  enfado:  mi- 
damugung:  prel.,  mint  R.,  damu- 
gung. 

Vid.  Corcova. 

Macarang  á  tao.  -  R.,  carang. 

Viá,  Corcova. 

terrestre,-  Tinantatana.—T{.,  tana. 

y  glorioso.— /dc/n,  idem. 

Vid.  Alabarse. 

ó  dar  gloria.  -Vid.  Alabar. 

Vid.  Explicar. 

Maimot.-K,  imot 

Caimot  —^.f  imot. 

Nu  mangucugucud.—R.y  gucud. 

Mangucugucud:    pret.    nan:   pas.  yu- 
cugucud:    prel.    niyucuyucud.  —  R  , 
'  z/uc£id.- -Gobernarse:  macaitani  du  ca- 
viayan:  prel.  na. — Rs ,  tani  y  viay. 

Wiá.Batifa. 

Japnit. 

Nu  maiuam  ú  cuman  su  masdep  á 
cane/i.— Rs.,  iuam,  can  y  sedep. 
Golpe,  de  mano  abierta.— Pacpac  nu  tanoro. 

—  Id.  de   mano  cerrada    ducduc  nu 
to/ioro.— Id.  de  palo  pajpaj  nu  cayu. 
Id.  del  pulso  (dar:)  Vid.  Pulso. 
Golpear,  con   palo. -Vid.  Apa/car  con  palo. — 

Id.  con  la  piano  cerrada:  manucduc: 
pret.  mina:  pas.  ducducan:  pret.  di- 
nucducan.-R.,  rfucduc- Golpearse  dos 
con  la  mano  cerrada  encabézamete: 
maiducduc:  prel.  nai.-Dar  golpe,  v.  g.: 
en  la  mano,  codo,  etc.,  para  estorbar 
lo  que  uno  está  haciendo:  mamatit: 
pret.  na:  pas.  pauten:  pret.  pinatit.  — 
R.,  pafíY."Goipear,  v.  g.,  el  escoplo  con 
el  martillo,  ó  una  estaca  cuando  se 
mete  en  tierra,  ó  el  clavo,  etc.:  ma- 
matuc:  pret.  na:  pas.  patuquen:  pret. 


Giba. 

Gigante, 

Giboso,  a. 

Globo. 

Gloria, 

Gloriarse. 

Glorificar, 

Glosar. 

Glotón,  na 

Glotonería. 

Gobernador. 

Gobernar. 


Golfo. 

Golondrina. 
Goloso,  a 


Gollería. 

Goma. 
Gordo,  a. 
Gordura- 
Gorgojo 
Gorguera, 

Gorjear, 


Gorra 
Gorrón. 


Gota 
Gotear, 


Gotera, 
Gozar, 


COZ.  255 

pinatuc.—R.,  patuc—Ipamatuc:  con 
lo  que  se  golpea.  —  Hacer  caer  la  fruta 
del  árbol  golpeándola:  mamasapas  su 
asi  nu  cayu:  pret.  na:  pas.  pasapasen: 
prel.  pinasapas.'-R.,  pasapas.—U.  ma- 
malasapas:  etc —R.t  palasapas. 
Cañen  uyud  á  masdep  Rs.,  can  y 
sedep. 
ídem. 

Matava.—R.»  tava. 
Catava.—R.,  tava. 
Vid.  Carcoma,  y  Broma. 
de  oro  que  usaban  los  antiguos. — Vid. 
Collar. 

los  hombres.--Afaí7a(/í//;  pret.  /la/.  -R., 
lady  i.— Id.  las  aves:  umuni:  pret.  mi- 
nun/.—R.,  uni. 
ó  gorro.  -  ídem,  ó  bariti. 
Nu  cuman,  uminum  canu  maivalava 
lay  aba  su  pajsagen  na.— Rs.,  can, 
inum,  valay  y  ajsa.  ~  Id.  ó  guijarro: 
janau. 
Nayeteng., 

líquido  y  el  agua  por  las  canales. — 
Umnayeteng,  y  michanayeieng:  pret. 
minayeteng. — R.,  nayeieng.-lá.  la 
casa:  matura:  pret  na.-R,  turu.— 
Colgar  una  cosa  mojada  para  que  se 
escurra  al  agua,  ó  gotee:  mapanaye- 
teng:  prel.  na:  pas.  panayatenguen: 
pret.  pinanayeteng.  Vid.  Destilar. 
Turu. 

6  poseer.— Mza/i;  pret.  minian.— R., 
ian. — Algunas  veces  no  se  expresa 
así,  y  se  da  á  entender  con  las  pala 
bras  de  que  se  habla  v.  g,:  Juan  goza 
ó  posee  ó  disfruta  de  mucho  oro: 
racuj  ú  bujauan  ni  Juan.— Gozarse: 
Vid.  Alborozarse. 


256 
GfOzo. 

&0Ztk9é. 

0rábar. 


Gracia 


Gracias 

Grada 

Grama. 

Gramática 

Granado, 

Granear. 

Grande. 


Grandioso,  a: 
Granero. 

Granlilios 


Granear. 

:  ■  i      '  *  í  ^    ■   í        '       ' 

Granilear. 


Grano 

Gran^LS. 

Grasa.H'';;^'' 
Gr«slenl;o.  a. 
Grato,  a. 


ORA. 

Cayag.ac.-H,ayiac> 

Mútho  cana  hemhrei  nu  aneb. 

ViÚJDelin^aF.tfMi  mapadquet  du  baiu, 

cay^UianmamvaJQiiang:  pret.  na:  pas. 

ptadquetén:  ptel.  pinadquet.—K,  ad- 

tener  ó  aerigracaoso.  ^  yid.  Bufón.  -  Id. 

ó  tener  gracia  en  las  facciones:  Vid. 

Gallardo.  \ 

dar.— Mainc{f€s:  pretioíía:  pas*  uajsan: 

d  iüñma. -^Ghinagat-^R.,  cagat. 
dacauayan.  l 

parda,  tener,  ó  ser  altólo.-  Vid.  Astuto. 
Árbol    ídem.  ;  < 

ó  principiar  á   dar  el   fruto.  -  í//nsi; 

pret.  minsi-i^.f  W, 
Bacuj. -^lá.eti  cuantí]>  á  lo  largo  y  tain^ 

bién>  enr  euantQ  ,á  \&  ancho  maya^ 

ming-r-'^.,  yamngr 
Macacxiicnim  i  B.,  mniti. 
We/íi.— También  viambobo.— En  Itba- 

yat:  a/i/in.- En  I io<?QS;  agamangai  3 
qneisalenen  cara ^y^c^erpo,  y  snpi^pD 
-  uh  vpoco.r—  yutuj.  —  Tenerlos:    ma- 

uutuj:  preis  na* 
Matimuy  m.áamjLmá macaychef.  pret. 

jid.^lls.,  timug  é  ic/i^'. 
MapaiparqmJ  m  t<)PQ  du  capaicomer- 

cio:  pret.  na,  ftc.,>  etc.— R ,  racuj.— 
■  Graniearse  el  afecto  i  de  otro:  mapa- 

queaquey;  prel  na:  pfis.  paqueaq^^- 

yen:  preH  pinaquea^uey.—R.»  aquey. 
de  semillas^  -rVutuj.y^lá.  vano:  jupis. 

Id.ró  divieso:  Vid.  Dw/eso. 
Yatá. 

Janeng*     t 

MaJaneng.-sJ^.,  janeng* 
Macaqumqmy.'^Bi.y  aquey. 


Grima 


GrJto 

Gro8er:\«a 
Grosura. 
Grueso,  a. 
Gruñir 

¿U^fto    i 


Gratlflcaf^W».  r^n(|dan,,  V,.  , 

6,^^(^r,m&\^,Yy^í^^^^  ó    pe- 

dido: ;  mái'<^f!net:r^,%é^  rajmet  -  Id.  ó 
.mu^penjti^i^miQ;  majara. — R.,  yard. 

el  vtjuUré.^A/iYí/íac  lí  cangcang:  pret. 

?  píaid^iC]  áj  /ai?<?>r~ Jl^»  idíic.  It.  cii^ay^* 
tri tsá  íi^iy  §n  Ma na nioy . 

Cacpejan  /ii^.fep,  jR.^,<^e/.   ,^,jx ,,,   > 
<^  iCalpeUeria;  .descqiiipiiesta.  -  Pu0á,c.^ 

)Viá.rfíe¿^ta,  .1  ;■;<,:■■  --  ^     ■ 

A/^jf^ JfiJBberlá'  ^^  tierra ,  cuerpo» 'íe^^o 

deA^^lfifies  que,ca^ta  f^  que  suele  me- 

ler^p  denlíTQ.d^  \Íbí  4\^na.  —  Vayagao^ 

,<^. desazón, .qu^ ca\i$^  ^ná  cosa. — Icha- 

J^kt.-^,,:ii4iat:      ^ 

J^íkU^ftdáai^^p^^  ,  uadaac.^ií. 

mahgyao:  }[i(i^eX. i^tip¡g/—B..»  anggao.  — 
Id.  ó  alborotar:  Ví^^.  .^borota^f  i  ¡iu  a 

ógriter^ía.  ¡  Q^pQii^mcy  capamMm 
-^  JR^,  pa(taac  j  (¡ij^ygo. 

amo. — It.  dingma.—rV<.,  quema. 
Vid.  Gordur<^,    ld.\  ó  espesor:  cqfi^if^jf 


.ve 


^ra^vqfú,  a, 
Grazja^tT 

%reda. 

Gremio. 

%^809» 

Grieta. 


s"!^. 


yi4f,  G<>rao.--7ld    el  \es pesor   de   una 
.  cq^a:  a^afiicpiujs^^,,  i^cpuj.  ;  ¿ 

e^Hi^Cf^oicuan^p  se, queja  ó   apetece 
sUrij^a, , ,  ^osa .—Maiñinit:   pret.   na.  -  jEl.> 

^^  ge^e.     yid.  P^o/í^/j. 

Vm.'0qUarflQ  y  HermOfSo. 


.yjí'ij'-': 


258 

Guarda. 
Guardar, 


Guarecerse. 

Guarnecer. 
Gubia. 


Guerra. 
Guiar. 


Guijarro. 
Guifiar. 

Guión. 

Guirnalda. 
Guisar. 

Guitarra. 

Gula. 
Gusano. 


GUS. 

Nu  mitayayan.—^.,  tayayan. 

en  cajas,  etc ,  y  también  una  cosa  en 
oirá.— Mangunucún:  pret.  nang:  pas. 
cunucunen:  pret.  chinunucun.-R.,  cu- 
nucun.— Id.  para  mejor  ocasión,  ó 
para  otro  día  manuajao:  pret.  na: 
pas.  tuajaqen:  pret.  tinüaJao.—R.,  tua- 
jao.'-Viá.  Cuidat.'-Lo  guardado,  como 
pescado,  vianda,  etc.:  cocón. 

Máchisiruug:  pret.  na.— R.,  strung. — Id. 
ó  acogerse  á  uno:  Vid.  Ampararse. 

Vid.  Adornar. 

Sadiyungung. —Id.  para  los  agujeros 
de  las  tablas  de  las  tatayas,  elc.ipajei. 
—Trabajar  con  ellas:  Vid.  Agujerear. 

Capacharap.  —Tenerla:  macharap,  ó 
maiarap  pret.  na.  -  R.,  arap. 

Vid.  Acaudillar. -Id.  áotro  tomándolo 
de  la  mano:  mangaday:  pret.  nang: 
pas.  cadayen:  pret.  chinaday.—R., 
caday.—ld.  vaca,  yendo  el  que  guía 
detrás:  mangayac,  pret.  nang:  pas. 
ay  aquén:  pret  inayac. — R,  ayac— 
Vid.  Dirigir. 

Janau. 

Mañimit:  pret.  /la;  pas.  chimiten:  pret. 
chinimit.  -  R.,  chimit. 

Pendong.  -Llevarlo:  maipendong:  pret. 
nai. 

Vid.  Corona. 

Manguisa:  pret.  nan:  pas.  guisajen: 
pret.  ñiguisa.  —  R.,  guisa. 

ídem.  Templarla:  Vid.  Templar.  -  Des- 
templarse: Vid.  Destemplarse. 

//no/.— Tenerla:  maimot:  pret.  na. 

Uged.—  Esiar  agusanada  uiia  cosa: 
mauged:  pret.  na.— Clases  de  gusa- 
nos: barobarocan,  que  levanta  en  el 
cutis    grandes   ronchas;    y  pudupu- 


HAB. 


259 


Gustar, 


Gusto, 
Gustoso,  a. 


dungan,  más  pequeño  que  el  anterior 
y  de  las  mismas  cualidades. —Gusa- 
nitos  que  se  crían  en  las  tinajas,  etc.. 
de  agua:  cucuc.  -  Id.  de  luz:  caruruay. 
—  Gusano  blanco  que  hay  dentro  de 
la  tierra  y  del  cogon  podrido  vavang. 

6  probar  manjar  ó  bebida. — Mañajam: 
pret.  mina:  pas.  tajaman:  pret.  tinaja 
man.--R.Jajam."li.tumajam:prei.tu- 
minajam,  eic,  ele.  Id  ó  agradar:  Vid. 
Agradar.— lá.  6  desear:  Vid.  Desear. — 
Id.  ó  experimentar:  Vid. Experimentar. 

ó  sabor.— 'Ca/q/a/7?.—R..  tajam. 

ó  sabroso.— Masdep.—R.,  sedep  —Id.  ó 
alegre:  mqyayac  á  tao.  ~  R.,  ayac. 


Haber. 


Hábil. 

Habilidad. 

Habitar. 


Hábito, 
Habituar,  se. 
Hablador,  a 
Habladurías. 

Habla. 
Hablar. 


Ara  y  mian:  pret.  mini. — R.,  ian.  ¿Ara 
para  palee?  Hay  acaso  palee?— Oon^ 
mian:  sí  hay. —  También  se  expresa 
por  la  composición  de  las  raíces  de 
que  se  habla,  v.  g.:  mapun:  haber 
rocío:  mañin:  haber  baguio,  etc.,  etc. 
de  las  raíces  apii/i  y  añin. — No  haber; 
arava  y  aba. 

Masulib.—R.,  sulib. 

Casuliban.—R.,  sulib. 

Mian:  pret.  mini.  -  R.,  ian.  ¿Quién  ha- 
bita esta  casa?  ¿Sinu  mian  du  vajay 
az/a?— Habitar  en  un  pueblo:  machi- 
cavajayan:  pret.  na.    R.,  vajay. 

de  Padre.  -  ídem. 

Vid.  Acostumbrar,  se. 

Vid.  Bachiller. 

Capangununung  á  machisubna  du  capa • 
yengay  á  tao.  -  Rs.,  ununung  y  subna. 

Capililiac. — R  ,  liac. 

Maictiiirin:  pret.  nai:  pas.  cliiriñen: 
prel.  cliinirin.    B..»    ctiirin. — It.    ma- 


260 


Hacedor. 

Hacendado. 

a. 
Hacer. 


HAC. 

chisisirín,   ó   maisisirin,  ó  sumisirín: 

.preí.  na  6  nai  ó  suminisirin:  pas. 
sisiriñen:  pret.  sinisirín.  R  ,  sirin  — 
It.  tnaiUliac:  pret.  naíV— R.,  liac. — Ca- 
liaquen  mo:  habla  más  alto.  — Carfü 
mian  mo  ú  chirin:  habla  más  bajo.— 
Tud  angtugtus:  hablar  á  tontas  y  á 
locas.  -  Madimut  6  madipet  á  chirin: 
hablar  torcidamente.— Rs.,  dimut  y 
dipet. —  Hablar  con  los  labios  cerra- 
dos sin  pronunciar  bien,  ó  el  balbu- 
ciente, enfermo,  etc.  que  apenas  se 
entiende  lo  que  dicen:  Vid.  Balbucear. 
— Hablar  bajo:  Vid.  Secretamente. 
Id.  muchas  cosas,  como  los  viejos, 
etc.,  enfadados  ó  no:  midabdab: 
pret.  mini~R,  dabdab-  Hablarlos 
niños  pequeñitos  ó  los  mudos  que  no 
se  percibe  lo  que  dicen  porque  no 
pronuncian:  maimiichimuchi:  pret. 
naí.— R.,  machi.— Id.  el  dormido: 
maimurao:  pret.  nai—R.,murao:- 
Id.  saltando  de  una  conversación  á 
otra:  Vid.  Pasar  de  una  cosa  á  otra,  etc. 

Mu  mangamaug,  anmana  macapama- 
nn— Rs.,  amaug  y  parin. 

Nu  mian  su  aru  á  taquey,    oajay,  ap 
net  anmana  corral,  etc.  / 

Mamarin:  pret.  na  ó  mina:  pas. pariñen: 
pret.  pinarin:-R.,parin.--Poder  hacer: 
macaparin:  pret.  na. — Mandar  hacer: 
mapaparin:  pret.  na:  pas.  ipaparin: 
pret.  pinaparin.- Hacer  adrede  una 
cosa:  Vid.  Adrede.— lá.  una  cosa  sin 
interrupción:  dimacasaid:  pret.  dina- 
casaid.  R.,  said.  Id.  una  cosa  con 
interrupción:  Vid.  Pararse.— id.  una 
cosa  solo:  mamarin  á  michatani:  pret 
na.  —  R.,  iani. — Id.  una  cosa  con  velo- 


HAC. 


261 


Hacia 


Hacienda, 


cidad^  como  irá  una  parte  y  volver 
sin  detenerse:  maipatucad:  pret. .  nai. 
-^R.,  tacad.  -  Id .  pron to  qna  cosa : 
Vid.  Prisa.  Hatíer  caso  ó  apreciar  á 
uno:  Vid»  Aprecint¿ — No  hacer  caso  de 
uno:  Vid.  Gaso.^No  tener  tiempo 
para  hac^r  una  cosa:  mapasanga  acó 
aua:  pret.  na.  -II.  ihápasdang  co  ava: 
preti  Htt.— R.,  ofida/igr.— It.  macalmki- 
naoca  auaé-^Ri,  almunao.—li  mala- 
§um  co aua-^-^-B^ilagum.  -Hacer  una 
cosa  de  unía  vezó  rápidamente,  ó  sin. 
reflexionar:  iumupy'usí'  pret.  tuminap 
jus:  pas.  iumsóin  pm.  tinupjumn.*- 
— R,,f«/)/üs.-* Es  difícil  explicar  la 
significación  de  esta  ^alabra^  y  se  en- 
tiende mfijór  por  ejemplos:--  Tuiñinup' 
jus  acona  dia:  mti  detenerme  volví 
2iqxú."Matüpjusá  chirin  na:  en  un  mo- 
mento lo  dice  todo.-- Tinupjus  na  á 
ii;<iyfi¿/íí  casguey  na:  redondamente  dijo 
que  no  quería. -Patupj usen  mo  átchi- 
rín  mo:  acaba  de  una  vez  de  hablar. 
'-Chinatupjusan  CQ  á  vatagen  lo  dije 
sin  reflexionar.— Hacer  una  •  misma 
cosa  dos  veces:  tumajapis:  pret.  tumi 
nqfapis:  pas.  tajapisan  prei.  tijiajapi- 
san.--R.i  %*a/)is.- Hacerse á  unacosa: 
Vid.  Acostumbrarse.-  -  Cuanen  mo: 
hazlo  así.— iR.,  cuan. 

¿dónde  vas?  ¿Dinu  pipangayan  mo? 
—Hacia  arriba:  du  tojos.  —  Hacia 
abajo:  du  q/du,— ^Hacia  adelante: 
manma.  Hacía  atrás:  /nanaarfí.- Ha- 
cia adentco:íf«  sflj/ad.  —  Hacia  fuera: 
du  gagan.  Hacia  todas  partes:  du ' 
atavu. 

ó  tierra  de  cultivo.— iV(/aca¿ia^.—R., 
jacau. — Id.  ó  riquezas;  cainacman.— 


262 


Hacimiento 

Hacinar. 

Haoha 

Hachón 

Hado. 

Halagar 

Halagttefto. 

a. 
Halcón. 
Hallar. 

Hamaca. 
Hambre 


Haragán,  na. 
Harapo. 
Harina. 
Hartar. 


Hartazgo. 
Harto,  a. 

JtLStStSt* 


Hastiar,  se 

Hastio. 

Hato. 

Haz. 

Hazaña. 


HAZ. 

R.,  inaqnem.  ~li.  anguang II  y  cavia- 

yan.—R.,  viay. 
de  gracias.--Capa/nq/e/nq/e.s.-R.,  uajes. 
Vid.  Amontonar. 
de  Batán.- í/asoí/.-Id.  que  liene  ojo: 

cutao.~lá.  ó  hachón:  sqjo. 
de  carrizo.— 5q/b  á  viaii. 
Vid.  Suerte. 
ó    acariciar.— Vid.    Acariciar.— \á.    ó 

adular:  Vid.  Adular. 
Nu  mapagayac.—K,  ayac.  -  It.  nu  ma- 

pasoyot.     R.,  soyot. 
Manumanuc  acmáy  cangcang. 
Vid.    Encon/rar.— Hallarse     presente: 

mian:  prel.  minian.  -  R  ,  ian. 
Doy  an. 
tener.-  Mapteng:  pret.  na.  -  R.,  apteng. 

-Desfallecer    de    hambre:    mactin. 

pret.  na:—Ky  actin. 
Nu  tud  á  maividividi. — R.,  uidi. 
Macalicaliday  á  ayuáyub.—R.,caliday. 
ídem. 
Mamsoy:  pret.  nam:  pas.  absoyen:  prel. 

binsoy.—  R  ,  aftsoz/.— Hartarse:  mab- 

soy:  pret.  na. 
Cabsoy. — R.,  absoy. 
Mabsoy. — R  ,  absoy.~Vid.  Satisfecho. 
Manda.- '¿Hasta  dónde?  ¿Manda  dinu? 
-ñasiaelñn  manda  ducavusan.     R., 

cavus.     Hasta    aquí:    manda   dia  — 

Hasta  ahí;  manda  dao. — Hasta  acullá: 

manda  nguriao.  -Hasia  Romat  manda 

du  Roma. 
Vid.  Fastidiar  sé. 
Ichatnga.    R.,  atnga. 
Vid.  Ganado. 
Abtec. 
Nu  macacnicnin  d  p/nann. —Rs.,  acnin 

y  parín. 


HER 


263 


iHel 
¿He? 

He 

Hebra. 

Hechizar. 

Hechizo, 
Hechura. 

Heder. 
Hedor. 
Helarse, 
Helécho. 

Hembra. 


Hemorragia. 


Henchir. 

Hendedura, 

Hender, 

Heredad, 


Heredar. 

Hereje. 

Herida. 

Herir, 


¡OyJ 

¿\ngü?T-\á.  ó  entiendes?  ¿mapanmu 
mo?  -  R.,  anmu. 

aquí. — Tía  dia. 

Asa  ca  inuyat.  -  R.,  uyal 

Manulib:  pret.  na:  pas.  salivan:  pret. 
sinulivan.—R.,  sulib. 

ó  hechicería.— Capa/iu//¿).—R.,  sulib. 

Capariñan.  -  R,,parín.  Id.  de  uno:  nu 
pinarin. 

Maüuyuc:  pret.  na.—l\.,  uuyuc. 

Cavuyuc.—R.,  vtiyuc. 

lo  líquido.  ~  V'iá.  Congelarse. 

Clases:  anrangarangan,  tamiduc  y  su- 
sunanen. 

En  toda  clase  de  animales  irracionales: 
■^Mauinayi.—  R.,  vinayi. — En  el  gé- 
nero humano:  mai/aques.  R.,  im- 
ques. 

Capajbuet  su  raya.—R.,  ajbuet.~lá. 
tenerla  las  mujeres  cuando  han  mal- 
parido, etc.:  maipujajaus:  pre<.  nai. — 
R.,jaus. 

6  llenar.— Vid.  Llenar. 

en  madera. --B//jae/)oca/2. — R.,  bacbac. 

madera.— Mamacbac  pret.  na:  pás.  bac- 
bacan:  pret.  binacbacan. — R.,  bacbac. 

ó  tierra  de  cultivo  —ATZ/acuiMa/i.—R., 
jacao— Id.  ó  herencia:  capangamu- 
jun.—-R.,  amujun. 

Mangamujun:  pret.  nang:  pas.  amuju- 
nen-  pret.  inamujun.—ñ.,  amujun. 

Cristiano  á  dinguey  su  masantos  á 
Papa.—R.,  adnguey. 

/?aua.-Cuando  tiene  ya  costra:  macdit. 
--R  ,  acrf/Y.— Cerrarse:  mavao,  ó  ma- 
iamunit  u  raua:  pret.  na. — Rs,  vao 
y  amunit. 

con  navaja,  puñal,  cuchillo,  etc. — Ma- 


264 


Hermanar. 
Hermano,  a. 


Hermosear. 


Hermoso,  a. 

Hermosura. 

Hernia. 
Héroe. 

Herraje. 

Herramienta 


HER. 

naga:  pret.  na:  pas.  tagajen:  prel.  //- 
naga.-^R.,  /a^ra,— Herirse  con  lo  an- 
terior: ma/ag'fl;!  pret.  na-  Herir  con 
palo  ó  piedra  en  la  cabeza:  manlichit: 
prei.  nan:  pas.  lichitan:  pret.  nilichi- 
tan, — R.,  /ic/íí7.-  Herirse  con  lo  ante 
rior:  calichitan:  pret.  chinalichitan. — 
Herirse  con  z  caté  ó  cogon:  magalut: 
pret  mina.— R.,  galut.  Id.  con  vi- 
drio, carrizo,  palo  ó  hierro  que  tienen 
punta:  masudsudí  pret.  /la.— R.,  sürf- 
st/d*— Herir  con  lo  anterior:  manud- 
sud:  pret.  mina:  pas.  sudsuren:  ptet 
sinudsud. 

Vid.  Juntar. 

Cactej.  -Serlo:  macacactej:  pret.  na.-* 
Hermanos  carnales:  mayungaran  sira 
á  michactej.  R.,  y ungaran.— Her- 
mano mayor:  caca.  Id.  menor:  uarí. 
Hermanos  de  padre:  michactej  sira  du 
ama.  -  Id.  de  madre:  michactej  sira  du 
ina. 

Mapacaddaddao:  pret.  na:  pas.  pacad- 
daddaoen:  pret.  pinacaddaddao.-R., 
addao.  —  Hermosearse:  mapaipacad- 
daddao  su  caracujan:  pret.  na.— Vid. 
Adornar,  se. 

MacaddaddaOt  madmay,  mauid,  ma- 
cumias  y  maganay.  -Rs.,  addao ,  ad- 
may,  amdt  cumias  y  ganay. 

Capacaddaddao,    cavidy  cadmay,    ca-^ 
cumias  y  caganay.  ~Rs ,  addao,  avid, 
admay,  cumias  y  ganay. 

Vid.  Potra. 

Macacnicnin,  ó  mangdet  á  /ao.— Rs., 
acnin  y  angdet. 

Catavuan  nu  vajayang  du  asa  ca  vajay. 
avang,  etc.— R.,  atavu. 

Páipariparin.^-R.,  parin. 


HIE. 


2B5 


Herrero. 
Herrumbre. 


Hervidero. 
Hervir* 


Hervor. 
Hez. 

HldalgOra. 
Hidalguía. 
Hldróploo,  a. 

Hiedra. 

Hiél. 
Hierba 


Nu  manipo.—^R.,  sipo. 

Rachi  nu  vajayang,  etc.-  Quitarla  de 
cuchillos,  etc.:  mangjarí:  pret.  nang. 
pas.  ijarí:  pret.  nijarí.—R  ,  jdri. 

Vid.  Borbollón. 

Cumbual:  pret.  cuminbuui—R.,  úcbüái 
"Mandar  hervir:  müpacbual:  pret.  na: 
pas;  pacbualen:  pret.  pinacbual. 

Cacbual.—R.y  achual. 

Jegjeg. 

Mainaquem.—R.,  inaquem. 

Cainaquem.—R.,  inaquem. 

Nu  maidacdat  su  cauao  su  manjauas. 
—Rs.idattat  auaoy  javas. 

'Tamec  á  cumayat  du  cayu  anmana 
gadagada.  —  R.yCayat 

Apdu 

en  general. --Ta/nec-Id.  que  pueden 
comer  los  animales:  Vid.  Zacafé.- -Di- 
versas clases  de  hierbas  que  usan  lo^ 
batanes  como  medicinales:  camia 
viay,  buena  para  llagas;  cujasi,  para 
los  ojos:  üalisivis,  para  granos  y  lla- 
gas: camandidipeng,  para-  dolor  de 
vientre:  escarlata,  para  hinchazón: 
Santa  María,  contra  los  flujos:  dapuit, 
la  malva:  cavao,  para  sinapismo:  rayi, 
para  el  vientre;  y  tadivanguen  á  nía- 
vaya,  contra  la  diarrea.-Hierbas  de 
tierra  que  comen  los  batanes:  ngá- 
yoy,  tamiduc,  yayud,  nateng.  Juma- 
jum,  reyirey,  susunanen,  nadipuan, 
cajujay,  ayem,  bayangbang,  tubju, 
calirang,  tadyiam,pichay  y  s///.- Algu- 
nas de  éstas  son  más  bien  matas  que 
yerbas. -Hierba  de  mar  en  general: 
ñau  -Hierbas  de  mar  qne  comen  los 
batanes:  via,  cavut,  gayugayung^  ma- 
lauay,  jating,cainungu,  ruditdu  batu, 

34 


266  HIL. 

garnet,  nabula,  sajapid,  casayao,  mala 
y  disparu.— Principiar  á  crecer  la 
hierba  de  los  campos  después  de 
limpios;  rumaimuerem:  pre[.  ruminai 
muerem.~K.,  raimuerem. 

Hierro.  Vajayang.-Masujab  á  uajayang.'-R., 

sujab:  hierro  malo  que  el  herrero  no 
.  puede   soldar    con    otro.-- Adelgazar 
hierro  grueso:  mangumis.'prel.  nang: 
pas  unusen :  prel.  inunus.-R.,  imus.- 
Corlar  el  hierro  en  la  fragua,  mandidi: 
prel.  nan:  pas.  didian:  prfet. .  dinidian, 
--R.,  c?/cf/ -Calentar  ó  hacer  ascua  el 
hierro:  Vid.  Caldear. 
ó  higadillas.  -Atay.- Enfermar  del  hí 
gado:  maiatayan:  pret.  nai. 
de  Batanes.-- Fa¿)níz¿/. 
del  infierno." Ca/a«o/awa. 
Vid  Entenado. 

Si  lo  es  de  racionales:  manganac-  R., 
a/2ac.--Alguna  vez  suelen  decir:  anac. 
-Si  de  irracionales:  anac  -  Hijo  bas- 
tardo: anac  du  cajasan  -R.,  ajas-  Te- 
ner hijos:  maimanganac:  pret.  nai. 

Hilas  hacer.  Vid.  Deshilar, 

Hilar.  Man uned :  prei.  na:  pas.  sunden:  pret. 

sinuned.-K,  suned. 

Hilaza.  Hilo  á  mangatatava.-  R.,  tava. 

Hilera.  Vid.  Fila. 

Hilo.  /de/n. "También:  sz/iuned.-R.,  saned.- 

Id.  que  atraviesa  las  sartas  de  abalo 
rios  ó  cuentas  del  rosario:  tooy.  Id. 
de  carpintero:  pitang,  ó  padtin.-Po 
nerlo  ó  usarlo:  mamitang,  ó  ma- 
madtin:  pret.  na  pas.  pitangan,  ó 
padtiñan  pret.  pinitangan,  ó  pinad- 
tiñan. 

Hilvanar.        luamen  á  raiten:  pret.   m/ua/rí— Rs., 
iuam  y  rait. 


Higado 

Higuera 
Higuerilla 
Hijastro,  a. 
Hyo. 


HOC. 


267 


Hincapié 
Hincar, 

Hinchar, 


Hipo, 

Hipócrita. 

Historia, 
Historiador. 

Hocicar, 
Hocico, 


hacer  con  fuerza. -Ma/2«a/;  pret.  na.— 
R.,  suai 

dando  con  mazo,  ó  clavar  enjierra.-^ 
Mamatuc:  pret.  na:  pas.  patuquen: 
pret.  pinatiic.  R  ,  patiic  —Hincar  las 
uñas:  Vid.  Uña. 

una  cosa  con  aire  ó  gas.-: Mapalabiing, 
ó  mapalubung:  pret.  na:  pas.  palabim- 
guen,  ó  pahibiingiien:  pret.  pinala- 
bung,  6  pinalubimg.-  Rs.,  labiing  y 
hibung.  —  Estar  así  una  cosa  hin- 
ctiada:  malabung,  ó  umlubung:  pret. 
na,  ó  /ni/i/«6íín(/.  — Hincharse  cual- 
quier parte  del  cuerpo:  umyatec:  pret. 
mingatec.  —  R.,  í^aíec— Pinchar  una 
parle  del  cuerpo  hinchada  para  que 
salga  la  ínateria:  Vid.  Pinchar. — Estar 
hinchado  ó  inflado  por  haber  comido 
ó  bebido  mucho:  mairangsij:  pret.  na. 
R., .  irangsij.  Chinairangsijan  acó, 
estoy,  etc.— Estar  inflado  de  viento: 
mailabtec:  pret  nai.—R.,  labtec.  Hin- 
charse una  cosa  puesta  en  líquido: 
Vid.  Esponjarse.— lá.  las  narices  de 
las  vacas  y  toros  resollando:  mam 
supsut:  pret.  nam.     R  ,  apsut. 

tener.  ~  Si^mdo  pret.  sumindo.  —  R., 
asdo. 

Tiimanpipia:  pret.  tuminanpipia.—R., 
pía. 

Caimunungan."'R.,  ununung. 

Nil  maitulas  su  caununiingan. — Rs., 
tulas  y  ununung. 

el  puerco.  -Manavuc:  pret,  na;  pas. 
savuquen:  pret.  sinavuc.—R.,  sa- 
uiic. 

de  cerdos  y  caballos.--  Dadavuc—  Id. 
de  los  demás  animales  y  del  hom- 
bre :  uivi. 


268 
Hogar, 

Hoguera 

Hoja. 


Hojarasca. 
Hojear, 
{Hola! 
Holgar. 


Holgazán^  na 
Hollar. 


Hollejo, 

Hollin. 

Hombre. 

Hombrear  1 


HOM. 

de  la  cocina.-    Rapuyan.—lá,  ó  casa- 
uajay. 

5í/sí(/.-í- Hacerla:  maisusuj:  pret.  nai.-- 
Vid.  Incendiar,  é  Incendio. 

En  general:  üUJung.-^-lá.  del  buyo:  sa 
miij.-  -Id.  del  libro:  asa  lapidan.-  -^„ 
tapid.-'-ld.  de  gabe   bujung.  -  Id.  del 
ducay:  pungut    -Id.  del  tipujo,  etc., 
que  sirve  de  plato  para  poner  el  üu- 
nung:  doí/a.— Id.    del   tipujo   en    el 
árbol,  ó  en  el  suelo  cuando  ya  está  en 
sazón,  ó    para    secarse:    cabbaya.— 
Hojas  destrozadas  por  el  viento:  ma- 
simsira.-^-H.,  sira.  --Id.,  id.,  natural- 
mente:   malisaU$ang.^'-K,    lisang. - 
Hoja  del  sudi,  plátano,  coco,  etc.,  to 
davía  verdes:  japa.—  Id.  del  sudi  con 
el  tallo  ya  seco:  bunes 

Tametamec  á  vujung  á  najayu.  --R , 
Jayu. 

el  libro.  -Mamulay  su  libro:  pret.  na: 
pas.  uulayen:  prei.  vinulay.-  R.,  vulay 

¡Saonl' -/  Taito  cama  saon  d/a/- jholal 
¿ya  estáis  aquí? 

Mainajaaj:  prel  na/.--R,  najaaj  -  lá. 
ó  no  hacer  nada:  maiuayam:  pret. 
na/.— R  ,  uayam.'"{i.  lumangutangn: 
pret.  luminangutangu."-R.,  langu,-— 
If.  milangom:  pret  mini.- -K,  tangom 
---Holgarse:  Vid.  Divertirse. 

Vid.  Haragán. 

Umlasag  ó  manlasag:  pret.  mín  6  nan: 
pas.  lasagan-  pret.  nilasagan.—R., 
lasag, 

de  fruta.— Vid.  Cascara. 

Alia.  "Haberlo   ma/m.' pret.  na. 

rao  —Id.  flaco  y  alto:  malaliuanos.— 
Bí,  taliuanos, 

Tumanlequeleguem:   pret.   luminanle- 


HOR. 


269 


Hombro. 
Homenaje. 
Homicida. 
Honda, 


Hondo,  a. 
Hondura, 
Honestidad 

Honesto,  a 

Hongo. 


Honor. 

Honorable. 

Honrar. 


Hora. 
Horadar 
Horca 
Horizonte 

Horma. 
Hormiga. 


quelequem.  —  R ,  alqiietn.  —  Hom- 
brearse: Vid.  Excederse. 

Paciij.  — 

Anib.  Hacerlo:  Vid.  Honrar 

Nil  mandiman  su  tao.-  -R.,  diman. 

para  tirar.— Carfzc/iíde/j.-- Tirar  con 
ella:  mangchid:  pret.  nang:  pas.  agchi- 
den:  pret.  ding  chid.- -R.,  agchid.- -Ti- 
rarse varios:  maidídichid:  pret.  nai. 

Maragem.--R.,  iragem. 

en  general.— Cara/man. "-R.:  iragem 

Capsec.—R.,  apsec,-  -  Id.  ó  decencia. 
carajos.'—R.,  rajos. 

Mapsec.-R.,  apsec.  -Id.  ó  decente:  ma- 
rajos—R.,  rajos. 

Topotopo:  lo  hay  bueno  y  malo.— -Id. 
que  nace  en  árboles  podridos:  minu- 
ged..— Oirá  especie  de  hongos  que 
sale  en  los  mismos:  cajeja. 

Anib. 

Manianiven.    R ,  anib. 

Manganib  ó  umanib:  pret.  nang:  ó 
mina:  pas.  aniben:  pret.  inanib.  R., 
anib. 

ídem.  -Media  hora:  caran  na  horas. 

Vid.  Agujerear. 

Panludyitan.-  R.,  ludyit. 

Panda  nu  mavuya  du  marayi. — Rs., 
vuya  y  ray  i. 

ídem. 

En  general:  ¿)u/az/.— Clases:  Vagatun- 
gaUy  que  son  grandes  y  medio  encar- 
nadas y  negras.  -  Vaiutuuut,  grandes 
y  negras.  -  Viña,  de  color  castaño 
rojo  y  grandes,  que  tienen  sus  casas 
en  las  hojas  de  los  árboles. —  Coíon, 
pequeñas  y  encarnadas. — Mavajeng, 
pequeñas  y  negras.— Ancapacapa y, 
rojas  é  inofensivas. 


270 
Horno 

Horquilla 

Horrible. 
Horror 

Hortaliza. 


Hortelano,  a 

Hospedar. 

Hospital. 

Hostia. 
Hostigar 

Hostil. 

Hoy. 

Hoyo. 


Hoz. 
Hozar. 


HOZ. 

para  pan.— ídem.  Horno  para  cal: 
Vid.  Cal. 

para  el  pelo.— Padidpet.  -  R.,  adpet. - 
It.  tranca. 

Macamiiamumu — R.,  amii. 

tener.  Ipsoc,  ñot  é  isuli:  pret.  nipsoc  é 
ini. — Rs.,  apsoc,  ¿lot  y  suU. 

Racanen.— Cocerla:  manacan:  pret.  na: 
pas.  racanen:  pret.  rinacan.  —  l\.,  ra- 
can. — Ir  á  buscarla:  manacanen: 
pret.  na. 

Nu   mangunung  cana  maitrabajo  dii 

jacaiian. — Rs.,  unung  y  jacau. 

Vid.  Acoger.  —Hospedarse:  Vid.  Alber- 
garse. 

Vajay  á  pasdepan  canu  pamwatuvan 
da  su  macasiasi  á  magaganit.  —  Rs , 
asdep,  füva,  asi  y  ganit 

ídem. 

ó  perseguir.— Vid.  Perseguir.— lá.  ó 
molestar;  Vid.  Acongojar. 

Vid. — Enemigo..— It.  nu  manubna. — 
R.,  subna. 

Sicharao  aya.—R.,  arao.—De  hoy  á 
mañana:  macayapu  sicharao  manda 
andelac. 

Chinadi. — R.,  cadi. — Id.  de  la  barba: 
yeye/i^.-Tenerlo:  maijeveng:  pret.  nai. 
— Hoyo  en  las  mejillas  cuando  se 
ríe  Vid.  Carrillo.— lá.  de  las  virue 
las:  tung a.— Teneúo:  michatungatu- 
nga:  pret.  mini.  -  Vid.  Hueco.  -  Hacer 
hoyos  muy  espesos  con  la  barreta, 
para  cavar  con  más  facilidad  el  cogo 
nal  ó  cañaveral:  manlauang:  pret. 
nan:  pas.  lauanguen:  pret.  nilauang. 
— R,  lauang. 

Madadyit. 

Vid.  Hocicar. 


i 


HUM. 


271 


Hueco,  a. 


Huella. 
Huérfano,  a. 

Huerta. 
Hueso. 

Huésped,  da 


Hueste. 
Huevo. 


Huir. 

Humano,  a. 
Humanidad 

Humear. 
Humedecer- 
se. 
Húmedo,  a 
Humildad. 
Humilde. 
Humillar. 


Abu  su  mían  du  uned. ~ld.  grande  en 
los  árboles  por  enfermedad  ó  golpe: 
lunga.  Id.  más  pequeño  en  tablas, 
camotes,  etc.:  batidung. — iTenerlos: 
michabatibatidiing:  prel.  minicha. 

Tacad. 

Nasbang. "Qaeáarse  huérfano:  michas- 
basbang   pret.  mini.—B..,  asbang. 

Camujamujan.  —  R.,  muja. 

Tujang.  —Quitar  al  hueso  la  carne:  Vid. 
Descarnar.— Hueso  de  fruta:  vutuj. 

Rinapit. — R..  rapit.~\á  ó  forastero: 
mangana.-^,  ngana.  -Id.  que  tarda 
en  marcharse  maivaniaga. — R.,  va- 
niaga. 

Vid.  Ejército. 

Oíio^. —  Pone i]| o  la  galling,  etc.:  omo- 
tioy:  pret.  niinotioy. — Huevo  huero  ó 
que  no  está  fecundizado:  otioy  á  disi- 
nauunganan.  -  R.,  sauungan.  -  Salir 
el  pollo  del  huevo:  macatittit  pret. 
na.— R.,  tutu. 

Vid.  Escaparse. 

ó  compasivo.  -  Masisien. — R.,  asi. 

Catauuan  nu  tao.— Id.  ó  compasión 
casisien.—  R.,  asi. 

Maijujub:  pret.  na/.r-R.,  ajub. 

Umna:  pret.  minna. — R  ,  ana, — It.  um 
jen:  pret.  minjen. — R.,  ajen. 

Nu  umna  ó  um/en.— Rs..  ana  y  ajen. 

Catanoy.—li.,  tanoy. 

Matanoy.  -  R.,  tanoy. 

Mapatanoy  pret.  na;  pas  patanoyen: 
pret.  pinatanoy. — R.,  tanoy.  -  It.  ma- 
pajbu:  pret.  na:  pas.  pajbujén  pret. 
pinajbu—^.,  ajbu. — lí.  mapacaru  su 
asnee:  pret.  na:  etc.,  etc.  -  R.,  cáru.  - 
Humillarse:  mipatanoy  y  mipajbu: 
pret.  mini. 


272 
Humo. 


Humor, 
Hundir, 


Huracán. 
Huraño,  a 

Hurgar, 


Hurón, 
Hurtadillas, 
Hurtar. 
Husmear. 


HUS. 

i4/i/¿). —Haberlo:  inajub  pret.  na. — El 
que  lo  hace:  manjiib:  pret.  nang  pas. 
ajuuan: pret  inaJuifan.-Oler  á  humo 
ó  cosa  ahumada:  maiaciicsui.  pret. 
na/.— R.,  acsiil. 

ó  genio. — Vid.  Natural.  — Esiar  de  mal 
humor:  mará  jet  ú  inainaoan. — Rs., 
rájet  y  aoa. 

cualquier  cosa  formando  hoyo.  — Ma- 
pacseb:  pret.  na:  pas.  pacseuen,  pret. 
pinacseb,—R,  acseb.-  Hundirse  así, 
como  la  tierra,  las  viruelas  cuando  se 
secan,  etc.,  cumseb:  pret.  cuminseb. — 
Hundir  una  embarcación,  etc.,  ó  hun- 
dirse por  sí  misma:  Vid  Sumergir,  sé. 
—Hundir  una  cosa  y  hundirse:  Vid. 
Arrasar  /ec/zos— Hundir  á  uno  en  el 
barco  y  hundirse:  Vid.  Atascar,  se.— 
Hundirse  los  ojos  al  enfermo  maisec 
ú  mata  nu  maganit  pret.  na.— Rs., 
isec  y  ganit. — Hundir  puñal,  cuchillo, 
etc.:  en  el  cuerpo  de  uno  Vid.  Acu- 
ctiillar. 

Vid.  Baguio. 

Nu  tumayu  canu  diaiuam. — Rs,.  tayu 
é  iuam. 

ó  menear  una  cosa. — Vid.  Mover. — Id. 
ó  incitar.  Vid,  Incitar. — Hurgarse  ó 
meter  el  dedo  en  la  nariz:  mangulu 
su  mumudan:  pret.  nan:  pas,  gulugen: 
pret.  nigulu.—  R.,  gulu.  -  Esta  misma 
raíz  sirve  cuando  se  quiere  significar, 
que,  V.  g,,  se  mete  un  palo  en  un  agu- 
jero y  se  hurga  con  él. 

ó  huraño. — Vid.  Huraño. 

á.-  Su  catagoyen. — R,,  tayu. 

Vid.  Robar. 

Manganguangut:  pret.  nany.  pas, 
anguanguten:  pret.  inanguangut-R.. 


Huso. 


ILI 


273 


angiit. — Id.  ó  indagar:  Vid.  Averiguar. 
de  rueca. — Panundan.—B..,  suned. 


Idolatría. 

ídolo 

Iglesia. 

Ignominia 

Ignorante 

Igual 


Ida  Cangay. — Una  ida:  asa  cacangayan. — 

R ,  angay. 
Idea  Chintuctu.—R,  aductu. 

Idear.  Vid.  Considerar. 

Idioma  Chirin. 

Idiota.         '     Vid.  Tonto. 

Idolatrar.  Manganib  su  matarec  á  vequen  á  uyud 
á  Dios:  pre{.  nang,  etc.  — R.,  anib.— 
It.  machanito:  pret.  na.  -Id.  ó  amar 
excesivamente  á  una  Persona:  Vid. 
Amar. 

Capachanito.  -R.,  anito. 
Anito. 
Timban. 
Vid.  Afrenta. 
Nu  diasulib  —  R.,  sulib. 
Mayalif.—K,  alit.—li.  maitucud.  -R., 
tucud.—h.  mayengay.—Vi.,  angay.— 
Id.  en   altura:  mayedeb.—R.,  adeb.  - 
Faltar  poco  para  que  dos  cosas  sean 
iguales:  machitbin:  pret.  na. — R.,  at- 
bin.     It.  maitepej:  pret.  naz.— R.,  tepej. 
Mapalialit:    pret.   na:    pas.  palialiten: 
pret.    pinalialit.~R.,  alit.—lá.  cosas 
desiguales,    por   sobresalir   unas  de 
otras:  mangdeb-  pret.  nang   pas.  ade- 
ven:  pret.  indeb  ~R.,  adeb.  -  Igualarse 
ó  ser  iguales:  machalit  ó  mayalit,  etc. 
Vid. /^ ¿/a/.— No  poder  igualará  otro 
en  algo:  maguat  ava:   pret.   na.— R., 
aguat.    Maguat  co  ava   si    Juan  du 
pulac:  no    puedo  igualar  á  Juan  en 
dinero. 
Igualdad.         Capalit.  -  R.,  alit. 
Iguana.  Siaj. 

35 


Igualar. 


274  IMP. 

Ilícito,  a.         Nu  dimayaming.  -R.,  anting. 
Iluminar.         Mapasejdang:  pret.  na:  pas.  pasejdan 

giien:  pret.  pinasejdang.—R  ,  sejdang. 

Id.  ó  alumbrar:  Vid.  Alumbrar. 
Ilusión  ó  engaño.—  Cautap.—R.,  utap. 

Iluso,  a.  Nu  chinautapan. — R.,  utap. 

Ilustrar.  Vid.    Iluminar. — Id.   ó    instruir:   Vid. 

educar.  — Ilustrarse:  mípasulib:    pret. 

mini.  -  Id.  ó  aprender:  Vid.  Aprender. 
Ilustre.  Macacnicnin.~R.,  acnin. 

Imagen.  Idem.—Tambien:  catitiban.  -  R.,  tidib. 

— It.  tatao.—R.,  tao. 
Imaginar         Vid.  Idear. ~\á.  6  sospechar:  Vid.  Sos 

pechar. 
Imán.  Apu  nu  vajayang 

Imitación.        Capachitaja.     R  ,  taja. 
Imitar.  Vid.  Emular 

Impacientar,  ó  enfadar:  Vid  Enfadar,  se. 

se. 
Impaciente      esiar.—Macamimia  ava:  pret.  na. — R., 

pia 
Impedimento.  Vid.  Estorbo. 
Impedir  ó  estorbar.— Mana/uya/;  pret  na:  pas. 

saluvalen:  pret.  sinaluual.—R.,  salu- 

val.—ld.  ó  prohibir:  Vid.  Prohibir 
Impeler.  V\á.  Incitar. 

Impenetrable.  Nu  dimacajaus.  -  R.,  jaus. 
Impensado,  a.  Vid   Casual. 
Imperar.  Vid.  Gobernar. 

Imperoepti-     Nu  diapuso.  -  R.,  puso. 

ble. 
Imperfecto,  a.  iVu  dimacatungtung.—R.,  tungtung. 
Imperio  ó  reino. —P/pa/u/a/i.— R.,  paíu/.— Id.  ó 

acto  de  mandar:  capanyucuyucud.  - 

R.,yucud. 
Impertinente.  Nu  dimacanaJu.—R.^  naju.~\á.  ó  fas- 
tidioso: manlidiat. — R.,  lidiat 
Imperturba     Nu  diabdis. — R.,  abdis. 
ble. 


Impetrar 

Ímpetu. 
Impetuoso,  a. 
Impío,  a, 


Implacable. 
Implicar,  se. 
Implorar. 
Imponer 

Importante. 

Importar 


Importunar. 

Importuno,  a. 

Imposible. 

Impotente. 
Impresionar, 

se. 
Imprevisto,  a 
Imprimir. 


IMP.  275 

ó   conseguir. — Vid.    Conseguir. — Id.  ó 

solicitar:  Vid.  Rogar. 
Cayit.  -  R  ,  ayit. 
Uyud  á  mayit.  -  R.,  ayit. 
ó  irreligioso.— A^^iz  dianib  su  religión.^ 

R.,  anib.—lá.  6  falto  de  piedad:  Vid. 

Desapiadado. 
Nu  dicapunaoan,  ó  nu  diapunaoi.—R., 

punao. 
Vid.  Confundir,  se.— Id.  ó  obstar:  Vid. 

Impedir, 
machajuajuc  á  mananajeb:  pret.  na, 

etc.,  etc.    Rs.,  ajuajuc  y  nanajeb. 
obligación.— Vid.  Mandar  ó  gobernar. 

— Id.  ó  imputar:  Vid.  Ac/íocar.— Id.  ó 

infundir  miedo;  Vid.  Amedrentar. 
Mayanung.—K,  anung.— -Id.  en  signi- 
ficación ó  precio:  racuj  su  anmun- 

muan,  6  su  sinmu. 
6  convenir.  ~  May  anung:  pret.  na  ~  R., 

anung.-  Id.  ó  valer:  Vid.   Valer.— Id. 

6  introducir  géneros  extranjeros:  ma- 

pasdep  du  asa  ca  cavajayan  su  idacao 

á  yapu  du  matarec  á  cavajayan:  pret. 

na,    etc.,   etc.— Rs.,    asdepy  vajay  y 

dacao. 
Vid.  Acongojar.— Id   ó  hacer  enfadar: 

Vid.  Enfadar. 
Eres  verdaderamente  importuno:— a/- 

metmet  ca  saon.  -  R ,  metmet 
Nu  diaparin,  ó  macaraua  ava. — Rs., 

parin  y  raua. 

ü  tao  á  diaparin.  — R,  parin. 
Vid.  Maravillar,  se. 

Vid.  Casual. 

Manghorma  su  tulas:  pret.  nang:  pas. 

hormajen:  pret.  inhormú. — R.,  horma. 

—  Id.  ó  grabar:  Vid.  Grabar. 


276 

Improbable. 
Improperar. 
Improperio. 
Impropio,  a. 
improviso, 

Imprudente. 
Impugnar, 
impulsar. 
Impuro,  a. 

Imputar. 
Inaccesible. 

Inadverten- 
cia. 
Inagotable. 
Inanimado,  a. 

Inapreciable. 

Incansable 
Incapaz. 

Incautarse. 


incauto,  a. 
Incendiar, 


INC. 

Camadamadanan  iiri. 

Vid.  Difamar. 

Vid.  Afrenta. 

Nil  dimayaniing.  -  /?.,  aniing. 

(de)  ó  improvisadamente.— Mna/f/íc- 
jat.~f{.,  quejat. 

Nu  diapsec.     R.,  apsec. 

Vid.  Confutar. 

Vid.  Incitar.— Id.  6  activar:  Vid.  Prisa. 

Nu  maisaguel—R.,  sag iiel.— ll  nu  di- 
mainana.—R.,  inana. 

Vid.  Achacar. 

Nu  diarapit,  6  nu  diatudaj.—Rs.,  rapit 
y  tudaj. 

Cadinapailaian,  ó  cadinapatangalan.— 
Rs.,  ilal  y  tangal. 

Nu  diayati.~K,  yati. 

Nu  abu  su  pajad.~\i.  nu  maviay  ava. 
— R.,  viay. 

Nu  diaparin  á  icma  su   mayanung.  - 
Rs.,  parin,  quema  y  aniing. 

Nu  diminaJaaJ.-B..,  najaaj. 

V\á7 Impotente.    Id.  ó  falto  de  talento; 
Vid.  Tonto 

Mangjap  pret.  na/ií/.' pas.  ajapen:  pret. 
inaJap.~R.,   ajap.~En    sentido    mo 

.derno  Vid.  Robar. 

Nu  diailailalen.  —  R.,  ilat. 

ó  poner  fuego. — Manujsuj,  6  manusiij: 
pret.  na:  pas.  sujsiijan,  6  susujan: 
pret.  sinujsujan,  ó  sinusujan.  -  R.,  suj- 
suj  ó  susuj.—ll.  manemtem:  pret.  na: 
pas.  temtemen:  pret.  tinemtem. — R., 
temtem.  Incendiarse  una  cosa:  mai 
sujsuj,  ó  maisusuj,  y  matemtem:  pret. 
nai  y  na.— Id.  casa!  mainanamay: 
pret.  nai.  El  que  la  incendia:  man- 
namay:  pret.  nan:  pas.  namayen: 
pret.  ninamay. — R.,  namay.  —  lncen 


Incendio. 


incensar. 
Incensario, 
incentivó. 
Incesto, 


incidente. 

incienso. 
IncieHo,  a. 


Incitar. 

Inclemente. 
Inclinación, 


Inclinado,  a, 


Inclinar. 


INC.  277 

díarse  una  cosa  haciendo  humo  sin 
llama:     maijejet:     prel.     nai  — R., 

yeyw.  '       • 

Casujsuj  ó  casusuj,  y  catemtem.—  Rs  , 
sujsujó  susuj, y  temtem  — Id.  de  casa: 
canamay.  -R.,  namay.  -  Id.  con  humo 
sin  llama;  cajejet. — R.,  je/ei. 
Maguiencienso:  pret.  nang,  etc.,  etc. 
Tríbulo. 

Ipaqueaquey.  -  R.,  aquey. 
cometer. — Macagatos  ú  mfíiUpus:  pret. 
na.— Rs.,  gatos  y  lipas.— li.  manganit 
du  lipas:  pret.  nang  —  R.,  anit 
Vaya  á  ñaparía  du  asa  ca  yangaranan. 
— R.,  parín 
Sajeng. 

Na  .diaayud.  R.y  uyud.— Id.  oque  no 
se  sabe  quien  es:  nu  diapanmu.-^R., 
anmu. 

Mapasulsul:  pret.  na:  pas.  pasulsulen; 
pret.   pinasalsul. —R.^    sulsal.—\á.  ó 
amotinar:  Vid.  Amotinar. 
Abu  su  cas/s/e/i.—R,  asi.— Id.  tiempo: 
maraget  á  caoan.-R.,  raget. 
de  una  cosa  á  un  lado.  -  Cadidian  — 
R.,  didian.     Id.  de  la  cabeza  calaang. 
— R.,  laang.  -  Id.  del  cuerpo  profun- 
damente: capichalocay,  y  capichalucut. 
— R.,  locuy,  y  lucat. 
aun  lado.— Madid/an  y  matron.  -  Rs., 
didian    é   iron.  —  Mairoiron:    balan- 
cearse como   un  borracho,  etc.     Id. 
vapor,  falúa,  barco,  etc.,  en  el  agua: 
mauyi.—R.,  vyi.— Id.  ó  aficionado  á 
una  cosa:  /naiaa/n— R.,  iaam.     Id.  ó 
pendiente    (camino):    maguen.  —  R., 
agüen. 
Mandidian:  pret.  nan:  pas.  didianen: 
prei.  nididian.-ñ.,  didian.-r-ld.  á  uno 


278 


Inoluir. 


Incluso,  a> 


Incomodar 


Incomodi- 
dad. 
Incomode,  a 
incompara- 
ble 
Incompati- 
ble. 
Incompeten- 
■  .  te.  ■"•■        I 


INC. 

que  haga  una  cosa:  Vid.  Incitar.-  Id. 
la  cabeza  hacía  abajo:  umlaiing:  prel. 
mtnlaung.  R,  laung- Id  la  cabeza 
á  un  lado;  Vid.  Cofeq.— Inclinarse 
profundamente:  michalociiy  y  micha- 
lucut.—Rs.,  locuy  y /«c«/.— Inclinarse 
más  profundamente  de  modo  que  la 
casi  toque  en  el  suelo:  maisugat  pret. 
nai.—  R  ,  siigat— Hacer  que  uno  se 
inclina  así:  mapasugai:  pret.  na.  pas. 
pasugaten:  pret  pinasugat."ld.  6  tener 
propensión  á  una  cosa:  mainam.  pret. 
na.— R.,  iuam.—  lá.  á  un  lado  casas, 
árboles,  etc.  por  cualquier  causa: 
madidian:  pret.  na.  R.,  didian. -li. 
maíron  pret  na.— R.,  /ron.— Vid.  La- 
dear, se. 

Maparapas:  prel.  na: 
pret.  pinarapas.  -^  R., 
pasa:  pret.  na:  pas,  pasajen:  pret.  pi- 
nosa.— R.,  asa.     Pedir  ser  incluido: 
machirapas:  pret.  na. 

esiar.  —  Pachangaijan:  pret.  jo/na.  -R., 
angay. — Todos  comen  en  el  convento, 
incluso  Juan:  cuman  sira  atami  dii 
convento  á  pachangayan  ni  Juan. 

ó    molestar.    Vid.   Acongojar.-  Id.   ó 
hacer  enfadar:  Vid.  Enfadar.     Id.  ó  es 
torbar.  V'iá.— Impedir.     Incomodarse: 
Vid.—  Enfadarse. 

Calidiat.—ñ;  tidiat. 

Malidiat.—K,  lidiat. 
Nu  abu  su  capalit.—R.,  alit.  It.  nn  abii 
su  icharua:—^ ,  dua. 
Nu  diaparin  á  paiasagen.  -  Rs  ,  parin 
y  cisa. 
Nu  abu  su  ipacapamarin  du  asa  ca  y  un 
garanan.-^  R.,  parin. 


pas.   parapasen: 
rapas.—  It.  ma- 


Incomprensi- 
ble. 

Inconsidera- 
do, a. 

Inconsis- 
tente. 

Inoonconso- 
lable. 

Inconstancia 

Inconstante 

Incontinente 

Inconvenien- 
te. 
Incorporar 


Incorpóreo,  a. 
Incorregible. 

Incorrupción. 
Incorrutible. 

Incorrupto, 

a. 
incrédulo,  a. 
Increíble. 
Increpar. 
Incubar. 

Inculcar. 


INC  279 

Nu  diaparin  á  mapanmu.  -R.,  anmii. 

Nu  dimangfucfu.  ~R.,  actucfu. 

ó  de  poca  consistencia  por  ser  ya  de 

mucho  uso  ó  viejo. — Maja/a. ~R.,  jajá. 

Nu  diaparin  á  payayaquen     R.,  ayac. 

It.  mapapaoen.     R  ,  apao 

Cadiaiñioiñoran     R..  iñiod. 

Nu  dimaiñioiñiod.  -  R.,  iñiod. 

Nu  mapainulay  su  piagen  du    maru- 
c//Y.— Rs..  ulay,  pía  y  rudit. 

Nu  ditnayanung.  -  R.,  anung.-'lá.óas 

torbo  ichasaluuai—ñ ,  saluuaL 

ó  agregar.— Vid.  Juntar.  Id.  ó  mez- 
clar: Vid.  Mezclar —Id.  á  uno  en  la 
cama:  mapaivangun:  pret  na:  pas. 
paivangunen:  piel,  pinaiuangun.  R, 
ya/i^u/i.— Incorporarse  ó  agregarse: 
Vid  Juntarse.— Id.  en  la  camaí  mai- 
vangun:  pret.  nai.—\d.  lo  que  está  in 
cijnado:  /na/e^i/en.— Incorporarse  de 
repente  el  que  estaba  dormido:  mai- 
íuas:  pret.  nai.  -  R.,  tuas. 

Nu  abu  su  caracú  jan.  -  R.,  racuj. 

Nu  diaparin  á  pasununguen.     Rs.,  pa- 
rin  y  sunung. 

Cadiararayaoan.  -  rayao. 

Nu  diaparin  ü  mararayao. — Rs.,  parin 
y  rayao. 

Nu  diararayao.  -R.,  rayao. 

Nu  dimanganujed.  -  R.,  anujed. 
Nu  diapanganujdün.  ~  R.,  anujéd. 
Vid.  Reprender. 
Mangjeb:  pret,  nang  pas.  acjeuan:  pret. 

chíngjeuan.    R.,  acjeb. 
Mapaguti:  pret.  na:  pas.  pagutienipvH 

pinaguti^R.^guti. 


280 

Inculpable. 
Inculpar. 

Inculto,  a. 
Incurable. 

Incurrir. 


Indagar. 
Indecencia. 
Indecente. 
Indecible. 

Indeciso,  a. 

Indefectible. 

Indemnizar, 
se. 

Independen- 
cia. 

Independien- 
te. 

Indicar 


Índice 
Indicio. 
Indiferente 
Indigesto,  a 
Indigestarse 


Indignación- 
Indignarse 


IND. 

Nu  dimacagatos. — R.,  gatos. 

ó  culpar.  — Vid.  Atribuir^  etc.-- Id  ó  acu- 
sar: Vid.  Acusar. 

ó  grosero.  -  Vid.  Grosero. 

Nu  diaparin  á  tuvatuvagen.  -Rs  ,parin 
y  tuva. 

ó  caer  en  culpa  —Masday  du  gatos: 
pret.  na:  pas.  casdayan:  pret.  cliinas- 
dayan.  R.,  asday— Id.  ó  merecer 
castigo:  Vid.  Merecer. 

Vid.  Averiguar. 

Carauay.—^.,  rauay. 

Marauay. — R.,  rauay. 

Nu  diaparin  á  vatagen.  Rs.,  parin  y 
vata. 

Nu  diapesec.—R,  pesec. 

Nu  dimaiñuJa—R.,  ñu/a. 

Vid.  Resarcir,  se. 

Capacatani.—H.,  tani. 
Macatani.~R.,  tani. 

ó  dar  á  entender  una  cosa  con  señas 
del  dedo:  mapanungiungdo:  pret.  na: 
pas.  panungtungdojen:  pret.  pina- 
nungtungdo.-R.t  tungdo.  -  It.  maise- 
ñas:  pret.  nai.-R.,  señas.— Id.  con 
el  dedo:  Vid.  Apuntar  con  el  dedo.— 
Id.  ó  avisar:  Vid.  Advertir  ó  avisar. 

dedo.— Inungdo.—R.,  tungdo. 

Tayuncad. 

Vid.  Indeciso. 

Nu  diaparin  á  tunaoen  —  R  ,  tunao. 

Dimacatunao:  pret.  dinacatunao.  R  , 
tunao.— li.  dimacapangjeta:  pret.  di- 
nacapangjeta. — R.,  ajta. 

Casuli.—R.f  suli. 

Vid.  Enfadarse. 


IND 


281 


Indigfnidad. 
Indigno,  a 

Indirecto,  a. 
Indiscreto,  a 
Indisoluble. 


Indispensa 
ble. 

indisponer 


Individuo,  a, 
indivisible. 

Índole. 

Indolente 

Indomable. 

Inducir. 

Indudable. 

Indulgencia 


Indulgente. 
Indultar. 


Cadimai/anungan.—  R,  anung. 

Nu  dimayanung,  ó  na  dimachinmu. — 
Rs ,  anung  y  anmu. 

Nu  diatalineng.—K,  talineng. 

Vid.  Imprudente. 

ó  que  no  se  puede  desatar  ó  desunir. 
-  Nu  diaparin  á  uuayen.—R ,  uvay. 
~  Id.  voto,  etc.:  nu  diaparin  á  rara- 
gaoen.     R.,  rayao. 

Ñu  diaparin  á  pacabugen.  R.,  abu.—. 
Id.  ó  necesario:  mayanung.  —  R., 
anung. 

ó  poner  á  una  persona  mal  con  otra.—  " 
Mapasquesquej  su  maddao:  pret.  na: 
pas.  pasquesquejen:  pret.  pinasques- 
quej. — Rs.,  asquej  y  addao.  It.  ma- 
paididiman:  pret.  na:  pas.  paididimd- 
nen:  pret.  pinaididiman. — R  ,  diman. 
Indisponerse  ó  malquistarse  con  otro: 
mayanit  á  machidiman:  pret.  na. — 
Id.  ó  incomodarse:  Vid.  Enfadarse.— 
Id.  ó  ponerse  enfermo:  maganit  pret. 
na.    R.,  ganit 

ó  un  hombre  ó  mujer.— Asa  ca  iao. 

Nu  dianaju  á  picharuagen.  Rs.,  naju 
y  dua 

Vid.  Natural. 

Vid.  Perezoso. 

Nu  diaparin  á  iuamen.  -R.,  iuan. 

Vid.  Incitar. 

Uyud. 

Capacabu  nu  catajo  nu  gatos.— ^Rs., 
abu  y  gatos. -Indulgencia  espiritual; 
ídem.— Ganarla:  Vid.  Ganar,  etc. 

Nu  mapacabu  su  catajo  nu  gatos. — Rs., 
abu  y  tajo. 

Mapacabu  su  catajo  nu  gatos:  pret.  na: 
pas.  pacabugen:  pret.  pinacabu.     Rs., 

abu  y  ía/o.— Pedir  indulto:  mangdao 


282 


Industriarse 

Industrioso, 

a- 
Inefable 

Inepto,  a. 

Inerme. 

inescrutable. 

'  Inestimable. 
Inevitable. 


Inexcusable 

Inexorable. 
Inexplicable 
Inexpugna- 
ble. 
Infalible. 

Infaliblemen 
te 


infamar. 
Infante. 


INF. 

su  capabu  nu  catajo  nu  gatos:  pret. 
nang,  etc. 

ó  ingeniarse  para  vivir.  -  Vid.  Gober- 
narse. 

Nu  masulib  á  mamarin  su  tudangu  á 
¡chapia  na. — Rs,,  sulib,  parin  y  pia. 

Nu  diaparin  á  paunununguen.  -  Rs., 
parin  y  ununung. 

Ñu  dimacapaiservi  du  tudangu. 

Nu  aba  su  ipamunu.~R.,  vunu. 

Nu  diaparin  á  asearen,  canu  ma- 
panmu—Rs.,  parin,  asead  y  anmu. 

Vid.  Inapreciable. 

Nu  diaparin  á  pavauagen.  -  Rs.,  parin 
y  uaua.  —  lá.  6  que  ha  de  suceder: 
Vid.  Indefectible. 

Nu  diaparin  á  iradiradin.  -Rs.,  parin 
y  radin. 

Nu  diasi,  ó  nu  abu  su  casisien. — R  ,  asi. 

Vid.  Inefable. 

Nu  diaparin  á  asbaten. ~Rs ,  parin  y 
asbat 

Nu  dimacaparin  su  mangutap  canu 
diaparin  á  utapan:  -  R ,  utap. 

suceder  una  cosa.— Maiñuja  avá.— 
Maiñuja  ava  ú  cliirin  nu  Dios:  la 
palabra  de  Dios  es  infalible,  ó  no 
puede  faltar,  ó  ha  de  suceder  infali- 
blemente.— También  se  puede  usar 
de  la  raíz  jamu;  pero  se  distinguen 
un  poco  ambas  raíces:  pues  ñuja  con 
negación  significa,  que  sin  falta  ha 
de  suceder  una  cosa:;  y  jamu  con  ne- 
gación significa,  no  desistir  de  hacer 
una  cosa. 

Vid.  Z)//a/7ja/*.— Si  se  levanta  falso  tes- 
timonio: Vid.  Testimonio. 

Mutdej.~lá.  6  niño  de  pecho:  cauaya- 
gen.-^R.,  vaya. 


INC. 


283 


Infatigable. 
Infelicidad 
Infeliz. 
Inferior. 


Inferir,  se. 

Infernal. 

Infestar 

Inficionar. 

Infiel, 


Infierno. 
Infiltrar 


Ínfimo,  a. 
infinito,  a. 
Inflamarse 


Inflar,  se 
Inflexible 

Influir 

Informar,  se 
Informe 

infortunio. 

Infringir. 

Infructífero, 

a. 
Infundir 

Ingenio. 
Ingenioso,  a. 
Ingerir. 


Vid.  Incansable. 

Pacasisian .—R,  asi. 

Macasiasi. — R.,  asi. 

Majbii.—Majbu  si  Pedro  cani  Juan  dii 

a/ayw:— Pedro  es  inferior  á  Juan  en 

todo. — í{.,ajbii. 
Vid.  Colegir,  sé. 
Uyiid  á  marajet. — R.,  rqjel. 
Vid.  Contagiar. 
Vid.  Contagiar. 
que  no  tiene  religión.— Vid.  Gentil.-^ 

Id.  ó  desleal;  Vid.  Desleal.— lá.  á  su 

consorte:  nu  mangutapdu  cacovot  na. 

— Rs.,  utap  y  covot. 
Idtm. 

Mápasdep:  pret.  na:  pas.  pasdepen:  pret. 
pinasdep.—R.,  asdep.— Infiltrarse:  Vid. 

Filtrarse. 

Uyud  á  maJbu.-R.,  ajbii. 
Aba  su  pandan. 
Vid.  Arofer— Inflamarse  ó 

Vid.    Enfadarse. — Id.     ó 

Vid.  Hincharse. 
Vid.  Hinchar,  se. 
Nu  diabjuc.—R.y  abjuc.—li.  mateglang. 

— R.,  teglang. 
ó  ayudar. —Vid.  Ayudar. 
Vid.  Enterar,  se. 
ó  noticia. — Capanmuan, — R.,  anmu.  — 

Id.  ó  de  mala  forma:  abu  su  catitiban. 
Vid.  Desgracia. 
Vid.  Pecar. 
Nu  dimacasi.—R.,  asi. 

ó   comunicar    Dios    alguna   gracia.— 
Vid.  Dar. 
Actuctu. 

Nu  mapia  su  actuctu.— R.,  pia. 
Mápasdep:  pret.  na:  pas.  pasdepen:  pret. 


acalorarse: 
hincharse: 


284 

Ingle. 
Ingrato,  a. 
Inhabilitar. 


Inhabitable. 
Inhibición. 


Inhibir. 


Inhumanidad 
Inhumano,  a. 

Inicuo,  a. 

Inimitable. 

Iniquidad. 

Injuria. 

IiVJuriar. 


injusto,  a. 

Inmaculado, 
a. 

Inmediata- 
mente. 

Inmediato,  a. 


INM. 

pinasdep.—R.,  asdep. — Ingerirse:  Vid- 
Entremeterse. 

Pa/iz. —Haber  hinchazón  en  la  ingle: 
mictiamanipanien:  pret.  mini. 

Nu  diaquey,  ó  nu  diasulib  á  mamages. 
-  Rs.,  aquey,  sulib  y  vages. 

Mapacaru  su  tao  du  payanungan:  pret. 
na,  etc..  etc,  Rs.,  caru  y  anung: — 
Inhabilitarse:  ahu  su  casajuran  á 
anung. 

Nu  diaparin  á  ianan.  -  Rs„  parin  éian. 

Capacaru  su  ipacapamarin  du  asa  ca 
yungaranan.  -Rs.,  caru,  parin  y  yun- 
garan. 

Mapacaru  su  ipacapamarin  du  asa  ca 
yungaranan:  pret.  na,  etc  ,  etc.  In- 
hibirse cabu  nu  ipacapamarin  du  asa 
ca  yungaranan. —Rs.,  caru,  parin  y 
yungaran. 

Calototot.^K,  lotolot 

Malotolot  á  tao  abu  su  casisien.—Rs., 
lotolot  y  asi. 

Uyud  á  marajet.  -  R.,  rajei. 

Nu  diapalilite.—R..  al  it. 

Carajet.~R,  rajet.     , 

Vid.  Afrenta. 

Mapacaru  su  anib  nu  tao  du  chirin  an 
mana  paripariñen:  pret   na,  etc  ,  etc 
Rs  ,  caru  y  parin. 

Nu  dimayanung.  -R,  anung.  —  Id. 
hombre:  marajet.     R.,  rajet. 

Nu  abu  su  rudit. 

Nanieng.-Nanieng  á  nadiman:  inme 
diatamente  se  murió. 

estarlo  á  otro.— Maz/a/igi/ed  ó  macliitan- 
qued:  prei.  na.~R.,  tanqued.—Esiar 
más  inmediato  á  una  parte  que  á  otra: 
mamanquet.^R,i  manquet.— Esiar  in 


INQ. 


285 


Inmenso,  a. 

Inminente. 
Inmoble. 


Inmodesto,  a 
Inmoral. 

Inmortal 
Inmundicia. 

Inmundo,  a: 

Inmune. 

Inmunidad. 

Innovar. 

Innumerable, 
inobediencia- 
Inobediente. 
Inocencia- 


Inocente. 
Inquietar 


mediato  ó  cercano:  masnguen.—R., 
asnguen. — Inmediato  ó  vecino:  Vid. 
Vecino.  Estar  inmediatas  dos  cosas 
largas,  en  posición  vertical, como  dos 
árboles,  dos  ó  más  hombres, candelas, 
palos,  efe  :  maitalin  6  machitalin:  prei. 
fiai  ó  na.— R.,  /a/f/i.  — Poner  una  cosa 
inmediata  á  otra:  Vid   Yuxtaponer. 

Aba  su  calman  —R.,  abu,.  Vid.  Infi- 
nito.    Id.  ó  muy  grande:  uyud  a  racuj. 

Uijud  á  masnguen.—R.,  asnguen. 

ó  que  no  se  puede  mover.— Nu  dimai- 
dyiuadyiuay.—R.y  dyiuay.—  Id.  ó  tfue 
no  se  puede  trasladar:  nu  diapaiadis. 
— R..  adis. 

Nu  diapsec.    R.,  apsec. 

Nu  macliisubna  du  mapia  dadacay. — 
R.,  subna. 

Nu  diadiman.—R.,  diman. 

Carudit,  y  calapus.—Rs.,  rudit  y  la- 
pus. 

Marudit,  ó  matapus.  — Rs.,  rudit  y 
lapas. 

Nu  macalibre  du  buis  anmana  du  ma- 
tarec.—R.y  tarec. 

Calibre  nu  tao  du  buis  anmana  du  ma- 
tarec  —  R.,  tarec. 

Mapaiauayu:  pret.  na:  pas.  paiava- 
yikíen:  pret.  pinaiavayu.  -R.,    vayu. 

Ñu  diauidangui.—R.,  vidang. 

Cadimanganujdan.-  R.,  anujed. 

Nu  dimanganujed. —R,an u/cd. 

Cabu  nu  gatos.  — R.,  abu. — Id.  ó  can- 
dor del  alma:  canamunamu  nu  pu- 
jad.—R.,  namu. 

U  tao  abu  su  gatos. 

Manarayao  su  caidamnayan:  pret.  /la., 
etc.,  etc. — Rs.,  rayao  y  damnay. — It. 
manaluval   du  capinajaaj:  pret.  na.. 


286 


Inquieto,  a. 
Inquietud. 

Inquirir. 

Insaciable. 

Insalubre. 

Inscribir. 

Insensato,  a 
Insensible. 


Inseparable 
Insigne. 

Insignia. 

Insinuación. 

Insinuar. 

Insípido,  a. 
Insistir. 


Insociable, 
insolación 
Insolarse. 

Insolente. 
Insolvente. 

Insondable. 
Inspección 
Inspeccionar 
Inspirar. 


INS. 

etc.,  etc. — Rs  ,  saliwal  y  najaaj.—ln- 

quietarse:  Vid.  Impaciente. 
Nu  maca  mu  lag. —R.,  camulag. 
Cadimacamimian.—R  ,  pía.    Tenerla: 

Vid.  Impaciente. 
Vid.  Averiguar. 
Nu  diabsoi/.—ñ.,  absoy. 
Nu   machÍHubna   du  capian   nu  inui- 

naoan.-  l\.,  subna,  pia  y  doa. 
Vid.  Grabar.     Id.  ó  empadronar,  se. — 

Vid.  Empadronar,  se. 
Vid.  Tonto. 
Nu  abu  su  madidiu.--  R.,  didiu.  — Id.  6 

duro  de  corazón,    nu  maquejnet  su 

taul.—R.,  quejnet. 
Nu  dimacapaiposin.     R.,  posin. 
Matun  su  capia. — Rs.,  atu  y  pia.  -II 

mañina.—R.,  nina. 
Vid.  Divisa. 
Vid.  Advertencia. 
Vid.    Advertir   ó    awsar. —Insinúa rse: 

mapasdesdep:  pret.  na.— R  ,  asdep. 
Abu  su  tajam. 
Dijamujamu  du  asa  ca  yungaranan  á 

icliaquey. — Rs,    jamu,    yungaran  y 

aquey. 

Vid.  Huraño. 
coger. — Vi(i  el  siguiente. 
Cacujatan  nu  arao:  pret.  ctiinacujatan. 

—  R.,  cujat. 
Nu  abu  su  asnee. 
Nu  diaparin  á  pajsajen  su  gatos. — Rs., 

parin  y  ajsa 
Nu  diatucud. — R.,  tucud. 
Capaspaspang ,  y  asead.     R.,  aspang 
.Via.  Averiguar. 
Manglec:  pret.  nang.  ~R.,  alee— Id.  ó 

infundir:  Vid.  Infundir.— lá.  ó  ilumi- 
nar: Vid.  Iluminar. 


Instabilidad. 
Instable. 
Instante 
Instar. 

Instaurar. 
Instigación. 
Instigar. 
Instinto. 

Institución. 

instituir. 

Instruir. 

Instrumento. 

Insubordina- 
ción. 

insubordi- 
nar, se. 

Insuficiente. 

insufrible. 

Insulso,  a. 
Insultar. 
Insulto 
Insurrección 

Insurreccio- 
nar, se. 
insurrecto,  a. 
Inteligencia. 
Inteligente, 
intención, 
intensidad 
Intenso,  a. 
Intentar. 

Intento. 


INT.  287 

Cadiaiñioran.  -^R ,  iñiod. 

Nu  dimaiñiod.    R  ,  iñiod. 

un:— Asa  ca  chimit—V'\á.  Ral  (to. 

Vid.  Insistir.     Id.  ó  apurar:  Vid.  For 
zar. 

Vid  Reformar 

Capasulsui—R,  sulsul. 

Vid.  Incitar. 

Casiüug  nu  tao  anmana  viñiay. — R., 
sioug. 

Capatnec.    R ,  atnec. 

Vid    Fundar. 

Vid.    Educar  -Instruirse:    Vid.    Ilus- 
trarse, y  Aprender. 

ídem  —  Instrumento    ó    lierramienla: 
Herramienta 

Vid.  Insurrección. 

Vid.  Amotinar,  se. 

Nu  dianaub.—R.,  anaub. 

Nu    diaparin  á  didiuen. — Rs.,  parin  y 

didiu. 

Vid.  Insípido. 
Vid.  Improperar. 
Vid  Afrenta. 
Casubna     su     manyucuyucud. —  Rs., 

subna  y  yucud.-  It  cagalsa. — R.,a/sa. 
Vid.  Amotinar,  se. 

Vid.  Revoltoso  ó  Sedicioso. 
Actuctu 

Masulib.-  K,  sutib 
hacer  con.  — R  ,  Adrede. 
Cayit  —B.,  ayit. 
Uyud  á  mayit:—Y{.,  ayit. 
Mangtuctu:  prel   nang:   pas.    actuctu- 
geii:  prel.  chintuctu. — R.,  actuctu. 
Chintuctu. — R.,  actuctu. 


288 
Intercalar. 

Interceder. 

Intercesión. 

Intercesor. 

Interés. 

Interesante 

Interesar. 


Interior 

Interlocutor. 
Internar. 


Interpela- 
ción. 
Interpelar. 

Interpolar. 
Interponer 

Interpreta- 
ción. 
Interpretar. 

Interroga- 
ción 
Interrogar. 
Interrupción 


Interrumpir. 
Intervalo. 
Intervención. 
Intervenir. 


INT. 

Mandasdang:  prel.  ñan:  pas.  asdangan' 

pret.  sindangon  —  H  ,  asdang 
Vid.  Rogar. 

Capachajuajiic.     R.,  ajiiajuc 
Nu  machajuajüc.  -  R  ,  ajuajuc. 
Tobo. 
Racuj  su  anmitnmuan.  6  su  sinmu.— 

R ,  anmu, 
Mian  su  caquegan  nia:  prel.  mini. — 

Rs.,  ian  y  aqueg.     Interesarse,  ele.  ó 

desear.  Vid.  Desear. 
en   general. — Uned  ó  iragem  —Id.  de 

bosque  ó  tierra  á   lo  lejos:  sunguet. 

Nu  machisisirin  du  caduan.     R  ,  sirin^ 

Mapasunguet:  pret.  na   pas.  pusungien: 

pret  pinasunguet.-  R.,  sunguet.— in- 

ternarse:  mipasunguet:  prel.  mini. 
Vid.  Pregunta. 

ó  rogar. — Vid.  Rogar.     Id.  ó  preguntar. 

Vid.  Preguntar. 
Vid.  Intercalar. 
Vid.  Intercalar  —  Interponerse  Vid  In 

ter venir. 
Capatogo.—R.,  togo. 

Mapatogo:    pret.    na:    pas.  patogogen: 

pret.  pinatogo.    R.,  togo. 
Vid.  Pregunta. 

Vid.  Preguntar. 

ó  estorbo.  -Vid.  Estorbo.     Hacer  una 

cosa    con   ó   sin    interrupción:    Vid. 

Hacer,  etc. 

Vid.  Impedir.     Id.  ó  parar   Vid   Parar.. 
Pagaoan.     R.,  aoa. 
Capachisdang.     R.,  asdang. 
Machisdang:  pret.  na.     R.,    asdang. — 

Id.  ó  enlerceder:  Vid.  Rogar. 


Intestino. 
Intimación. 
Intimar. 
Intimo,  a. 

intitular. 


intolerable. 


Intratable, 

Intrepidez 
Intrépido,  a. 
Intrigar. 


INV.  289 

Tinayi. 

Vid.  Advertencia. 

Vid  Advertir  ó  Avisar, 
ó    muy   amigo.     Uyud  á   caívan.—-H., 
ivan. 

Máng  y  tingaran:  pret.  nang:  pas.  yun- 
garanan:  pret.  niyungaranan.^R., 
yungaran. 

Vid.  Insufrible. 
Intranquilo,  estar.     Vid.  Impaciente. 
a. 

ó  de  genio  áspero.  Malotolót — R.,  lo- 
tolot 

Cangdet     R ,  angdet. 

Uyud  á  mangdet.~K,  angdet. 

Vid.  Adular,  y  Granjearse  el  afecto  de 
otro. 

intrincado,  a   MatepetepeJ.     R.,  tepej. 
Introducción-  Capasdep. -R.,    asdep.     Id      prólogo: 
Vid.  Prólogo. 

Vid.  Meter.  Id.  en  casa  Vid.  Acoger 
ú  hospedar. — Id.  una  costumbre:  ma 
payapu  su  dadacay:  pret.  na:  pas. 
payapugen:  pret.  pina  y  apu.  R,  y  ya- 
pa —  Id.  una  cosa  en  barro,  tierra, 
mar,  líquidos,  etc.  manledep  dajuta^ 
tana,  etc.  pret.  nan:  pas.  aldepen: 
prei  nHdep.—R.,aldep.  Introducirse 
en  dichas  cosas  por  sí  misma:  mal- 
dep:  pret.  na.  -Introducirse:  Vid.  En- 
tremeterse. 

Vid.  Anegación. 

Vid   Anegar,  se. 

Vid.  Desatento. 

Abu  su  paisirvian,  ubu  su  anmunmuan, 
abu  su  sinmu.—R.,  anmu. 
Inutilizar, se    Vid.  Aniquilar,  se.  -Id.  ó  echar  á  per- 
der; Vid.  Corromper,  se. 
Invasión.  ó  acometimiento.     W id.  Acometimiento. 

•ó7 


introducir 


Inundación. 
Inundar,  se. 
Inurbano,  a. 
Inútil. 


290 


Invadir, 


Invalidar; 

Invariable. 

Invencible. 

Invención. 

Inventar. 

Invertir. 


Investiga 

oión. 
Investigar. 
Investir. 

Invierno. 
Inviolable. 


Invisible. 
Invitar. 
Invocación 
Invocar, 

Involucrar, 

se. 
Invulnerable. 
Inyectar. 


Ir. 


IR. 

— Id.  ó  entrada   casdep  — R.,  asdep 
Id.  de  las  aguas:  Vid.  Anegación. 

6  acometer.— Vid.  Acometer.  Id.  ó  en- 
trar: Vid.  Entrar.  Id.  el  agua  los 
campos:  Vid.  Anegar. 

Vid.  Aniquilar. 

Vid  Inmutable. 

Nu  diajumis.~f{.,  jümis. 

Capayapu.    R ,  yapa. 

Mapayapu:  prel.  na:  pas.  payapugen: 
pret.  pinayapu.  —  R.,  yapu. 
ó  alterar  el  orden  de  las  cosas.  — Afapar 
chemaquemaj:  pret.  na:    pas.  paiche- 
maquemajen:    prel.    pinaichemaque 
maj.     R.,    quemaj.     Invertirse:    mai- 
ctiemaquemaj:  pret.  nai. 
.Vid   Inspección. 

Vid    Averiguar. 

Tumuruj  su  anung:  pret.  tuminuruj, 
etc.,  etc. — R.,  turuj. 

Amian.  -Serlo:  maiamian:  prel.  nai. 

Nu  mayanung  á  aniben  —hs.,  anung 
y  anib.—  lí.nu  diaparin  á  rauayen.— 
Es..»  pariny  rauay. 

Nu  diavuya.    R.,  vuya. 

V\d.  Convidar. 

Gapachajuajuc.—K.,  ajuajuc. 

ó  llamar  —  Vid.  L/amor  Id.  ó  supli- 
car: Vid.  Rogar 

Vid.  Confundir,  se. 

Nu  diaraua.—W.,  raua. 

Mapasdep  su  tuvatuva  du  caracujan  nu 

too    pret.  na.,  etc.,  eic.  —  R.,  asdep  y 

racuj. 
Mangay:  prel.  nan:  pas  angayan   pret. 

inangayan.    R,  an^az/.- Ir  hacia  la 

parle  de  uno,  ó  inclinarse  á  su  opi- 


IRR. 


291 


Ira. 

Irascible. 

Iris 

Ircaoional, 

Irregular. 

Irremediable 

Irremisible. 

Irreparable. 

Irreprensible 
Irresistible. 

Irresolute,  a. 
Irreverencia. 
Irreverente. 
Irrevocable, 
irrisión. 
Irrisorio,  a. 
Irritación, 
Irritar,  se. 


nióií,  partidb,  etc.:  machangay  6  ma- 
pachangay:  pret.  na:  pas.  pacha nga- 
yan:  prel.  pinachangayan.— Irse'  cu- 
mam:  pret  cuminaru.  R.,  caru.~\r 
á  una  parte  y  volver  sin  detenerse: 
maipatucad:  pret.  nai. — R.,  tacad. --ló. 
á  una  parle  y  volver  á  hacer  noche  al 
punto  de  partida:  misinayaudi:  pret. 
mm/.-R.,  sinayaudl~\r  á  Sabi^ng: 
manayabtang:  pret.  na.— R.,  abtatxg. 
—  Irá  Itbayat: mangbayat: pret.  nang. 
— Ir  á  alguno  á  la  mano:  Vid.  Corre- 
gir.— Ir  de  mal  en  peor:  miparaget  ó 
mipaganit-^Rs.,  raget  y  ganit.-^Si  es 
enfermo,  también  mipajara:  pret. 
mini. — R.,  jara. -Ir  á  una  en  cual- 
quier asunto:  macasa,  ó  masa:  pret. 
na.— R.,  asa.. 

//p/.^Tenerla;  umilot:  pret.  minilot. 

6  iracundo.— Ma«M«a/fC/i.—R.,  suli. 

arco. — Vid.  Arco, 
d  falto  de  tazón,— Aba  su  áctuctu. 

Machitatataree.—R.,  tarec. 
.  Nu  abu  daña  su  remedio. 

Nu  diapa£abu,  ó  nu  diaparin  á  paca- 
bugea.  ^  Rs.,  abu  y  parin. 

Nu  diapacapm  ó  nu  diaparin  á  paca- 
piagen.r^Ús.,  pia  y  parin. 
,Nu  abu  su  caparuan.—R.,  paru- 

Nu  diaparin  á  subnagen.  -  Rs.,  parin  y 
subna- 

Vid.  Indecisa, 

Cadianianivan.  -  R.,  anib. 

Nu  dianianiuen. — R.,  anib. 

Nu  diaparin  á  pacabugeh. —K,  abu. 

Amieng. 

Macamimieng.  — R.,  amieng. 

6  ira:    ilot 

Vid.  Enfadar,  ««.—Irritarse  una  enfer- 


192 


Isla. 
Izar. 

Izquierdo,  a. 

Jabalí. 
Jabón. 
Jabonar- 

Jactarse. 

Jadear. 

Jainá.s- 

Jamón. 

Jaqueca. 

Jarabe. 

Jarcias. 

Jardín. 

Jarrete, 

Jorro. 

Jaula. 

Jefe. 

Jeme 

Jenjibre 
Jerarquía. 

Jere^a. 
Jeringa 

Jicara 

Jigote, 
Jinete. 


JIN. 

medad.  Haga,  etc.:  Vid.  Ir  de  mal  en 

peor. 
Pongso. 
Manaid:  prei.  na:  pas.  iairen:  prel.  //- 

naid.  —  R.,  laid. 
JülL  -  Serlo:  majuli:  pret.  na. 

J 

Vulao  á  bagu. 

ídem. 

Manavon:  pret.  na:  pas.  sayona/i;  pret. 

sinavonan. 
Vid.  Alarde. 

limadas:  pret.  minadas.  -  R.,  udas. 
Umba,  y  araya.— Jamás  iré:   mangay 

acó  ava. 
Asa  ca  pauad  nu  cuis  á  maculay.—R.t 

culay. 
Maiñensu  ojo.— R.y  men.— Lo  mismo 

dicen  de   otros    dolores  de    cabeza. 
Umunaunas  á  inumen.—Rs.,   unas  é 

inum. 
ídem.    También:   uyauyat  nu  avang. 
Vid.  Huerta. 

ó  corva  de  las  piernas.— Vid.  Corva. 
Inuman  á  tona.— R.,  inum. 
Vajay  nu  manumanuc. 
Nu  manyucuyucud.—R.,  yucud. 
Sangajen.     Medir  por  jemes:  sangajen: 

pret.  sinanga. — R.,  sanga. 
Naja. 
Caununut    nu    manyucuyucud. — Rs  , 

unuty  yucud 
Matucpuj  á  ayuayub. — R.,  tucpuj. 
ó  lavativa.     ídem. — También:   paltug 

nu  dadachan. 
Dequey  á  maducung,  ó  maducung  nu 

colate. 
Sinagsag.  -  R.,  sagsag. 
Nu  mangabayo.  -  R.,  caballo. 


JUG. 


293 


Jirón. 

Jocoso,  a. 
Jornada. 

Jornal. 


Joroba. 

Joven. 

Jovial. 

Joya. 

Joyería. 

Jubilar. 
Jubileo. 


Júbilo. 
Jubón. 
Juego. 

Juez. 

Jugar 


Jugo. 


de  ropa.  —Natidayday  á  ayuayub.  — R., 
t  ida  y  da  y. 

Vid.  Bufón. 

Nil  ayaman  du  asa  carao.— ñs.,  dyam 
y  arao 

Tangdan  -Darlo:  manangdan  pret. 
na:  pas.  tangdanan:  pret.  tinangda- 
/lan.  -  Buscarlo  ó  trabajar  á  jornal: 
machitangdan:  pret.  na. 

Vid.  Corcova. 

Canacan.—R.y  anac 

Wiá.  Bufón. 

Uarauara  á  uujauan  anmana  pulac. 

Paichunucunan  su  uarauara  á  uuja- 
uan anmana  pulac— R.,  cunucun. 

Mapaiservado:  pret.  na,  etc.,  etc. 

Fiesta  á  pariñen  du  mangday  su  50 
anmana  25  su  cacaoan.  -  Rs.,  parin, 
aday  y  aoa. 

Cayayac.  -  R.  ayac. 

Camiseta  nu  mavavaques.—R.,  vaques. 

en^^eneral.— Aflf/af  y  atec.  -  Id.  de  ba- 
raja sugal. 

ídem. — También  nu  mapaisecasecad.— 
R.,  asead. 

en  general. — Miayayam  pret  mini. — 
R.,ayayam.—li.  gumtal:  prel.  gumin- 
ial.  R.,  agtal.—ll  umtec:  pret.  min- 
tec.—R.,  otee.— Id.  á  la  baraja:  mai- 
susugal:  pret.  nai. — R  ,  sugal.  Id.  al 
gudo  los  muchachos:  maivaad:  pret, 
nai.  —R.,  vaad.  -  Golpear  con  un  gudo 
á  otro  jugando:  machibatubatu:  pret. 
na:. — R.,  batu.—Dar  vueltas  uno  solo 
al  gudo  con  la  mano:  mamaad:  pret. 
na:  pas.  vaaren:  pret.  vinaad. 

Asoy.—lá.  lechoso  de  algunas  plantas 
ó  árboles:  nini.—lá.  de  la  caña  dulce, 
muy  abundante  en  tiempo  de  aguas, 


294 


Jugoso,  a. 
Jugiiete, 
Juguetear. 
Juguetdii,  na. 

Juicio. 


Julio. 


Junio. 


Juntamente. 

Junta. 

Juntar 


JUN. 

y  del  que  no  sale  buen  palee:  inom:  — 
Tenerlo:  mainom. 

Maasoij. — R.,  osoi/. 

Ayayam. 

Vid.  Jugar. 

Magtagialen,  ó  matetequen     Rs.,  agtal 

■y  ateo., 

Actiictu.  Tenerlo  mangtuctn  prel. 
/lang'  pas  actiietugen:  prei.  chintiictu. 
— Perderlo  por  borrachera,  de  re- 
pente, etc  ;  mangbu:  pret.  nang.~  R., 
abu.  Juicio  ó  acto  de  juzgar  el  juez: 
capaisecaseead.    R.,  asead. 

Ichapihi  á  mijan  du  asa  ea  eaoan.— 
Rs,  pita  y  aoa. 

lehanem  á  úujan  du  asa  ca  eaoan.  — 
Rs.,  anem  y  aoa. 

Nauri  pa:  ó  solamente  pa. 

Caepejan     ^.,aepej. 

mucha  cosas  desparramadas.  -  jtfa/i^ 
pej:  prel.  nang:  pas.  aepejen:    pret 
ehinpej.    R ,  aepej.  -  Juntar  dos  cosas 
de  una  misma  especie,  como  un  mon- 
tón de  trigo  con  otro,  etc.,  tnaparapa: 
pret.  na:  pas.  parapajen:  pret.  pina 
rapa.— R ,  rapa.-- It.  mapacasa  6  ma- 
payasa:  pret.  na;   pas.  paeasageny  6 
payasagen:  pret.  pinacasa  ó  pinayasa. 
— R.,  asa —Juntar  dos  ó  más  cosas 
locándose:   mapadnet:  pret.  na:  pas. 
padne/en:  pret.  pinadnet.—B..,  adnet. 
— It  mapatudu:  pret.  na:  pas.  patuda- 
/en   pret.  pinatudu. — R.,  /i/rfu.  — Jun- 
tarse   maepej:  pret.  na. — It.  miehasa 
ó    maehichasa  y    maehiiapa:     pret. 
mini  y  no.— Juntarse  varios  para  co 
ger  puercos, y  castigará  uno,  etc.:  ma- 
lalat  pret.  na:  pas.  calalatan:  pret. 
lehinalalatan.—R ,    alalat.— Juntar  ó 


JUS. 


295 


acumular:  Vid.  Acumular.  -Id.  ó  po- 
ner una  cosa  cerca  de  otra:  mapas- 
nguen:  pret.  na:  pas.  pasnguenen: 
pret.  pinasnguen.—R.,  asnguen.  —  ló. 
ó  enlazar.  Vid.  Enlazar  ó  unir,  etc. 
Junto,  a,  estar  una  cosa  á  otra,  ó  contiguo,  a — 
Vid.  Inmediato.— lá.  ó  apiñado:  Vid. 
Apiñado.  ~\á.  ó  estar  pegadas  dos  co- 
sas: Vid.  Pesiar. -Estar  juntas  dos  cosas 
permodum  unius,  corno  dos  plátanos: 
maiapipi.—R.y  apipi.—  Estar  juntas 
dos  ó  más  cosas  tocándose:  dumnet: 
pret.  duminnet—R.,  adnet. 

Maiavay  á  mamarin  su  tudangu:  pret. 
na/.— Rs.,  aoay  y  parin. 

Capaiavay.—R.,  avay, 

Maiavay:  pret.  nai — R  ,  avay. — Mu- 
chas veces  la  locución  muy  frecuente 
entre  ellos,  ^afós  co  du  Dios,  es  un 
verdadero  juramento. 

tener.  -  Mian  su  ipacapamarin:  pret. 
mini. — R.,  ian  y  parin. — Id.  ó  límite: 
pandq. 

ídem. 

Nu  mapatungtung  su  abtas,  as  caparin 
na  su  capatugtung  dasia  nu  caduan. 
—Rs.Jungtung  y  parin.  -Id.  ó  bueno: 
mapsec.—R.,  aspee. 

Dios  al  pecador.— il/apasan/o.-  pret.  na: 
pas.  pasantoan:  prei.  pinasantoan. — 
Justificarse:  ipavuya  nutao  úcabu  nu 
pinarin  na  á  maraget:  pret.  pina. — 
Rs.,  uuya,  a  bu,  parin  y  raget. 
Justillo.  ó  chaleco.--Vid.  Chaleco. 

Justo,  a,  ó  bueno.— Mapia  y  mapsec.    Rs.,  pia  y 

apsec.  —  lá.  ó  completo:  macatung- 
tung,—R.,  tungtung.—lá.  ó  venir  ca- 
bal una  cosa,  como  vestido,  etc.  ma- 
chirapia,  ó  machinajoS  pret.  na.— Rs., 


Juramentar- 
se. 
Juramento. 
Jurar. 


Jurisdicción 


Justicia. 
Justiciero,  a- 


Justificar. 


296 

Juvenil. 
Juventud. 
Juzgado,  a. 
Juzgar 


Laberinto. 
Labia, 

Labio. 


Loborioso,  a. 


Labrar 


Lacio,  a. 
Lacra. 


L  -ftX  C  i 

rapia  y  /iq/íi.— Venk  justa  una  cosa 
en  cuAnto  á  lo  anoho^y  que  no  sobra: 
macainuduc:  preti  /la^r-  R.,  inuduc. 

Nu  cumapet  du  asa  ca  canacan.—  Rs., 
capei  y  anac. 

Cacanacan . — Id .  ó.  oonj  u n  lo  d e  jóvenes: 
cqfenacan—B.,,  anací 

Maisecasecad.  R..  asead.— \á.  ó  lugar 
donde  se  jusga. — Paisecasecaran. 

como  Juesi.  mapaisecasecad:  pret.  /la. 
pas.  paisecasecarem  pr«t.  pinaisecase- 
cad. — R.,  asead.  -  El  que  es  Juzgado: 
maisecasecad:  pi^el.  nai.  Ir  á  ser  juz- 
gado: mac/iisciiíf;  pret.  na.  -  Juzgar  ó 
Torinar  juicio  de  algo:  Vid.  Idear. — Id. 
ó  sospechar:  Vid»  Sospechar. 

I*. 

GatepetepeJ.  —  K,  tepej. 

expedita  (tener):  —  Mángununung  su 
mapia:  pret.  nang,  etc.,  etc.— Rs.,  unu- 
nung  y  pia. 

Vivi: — Tenerel  labio  superior  hendido: 
malipang  ú  vivi— B:./lipang. —  Lim- 
piarse los  labios:  maimulid:  pret.  na. 
— R:,  irnulit: — Limpiarlos  á  otro:  ma- 
ñimulid:  pret.  na:  pás.  imuliran:  pret. 
inimuliran.  -  Dar cou  el  dedo  oblicua- 
menteenlóailabios  por  burla:  Vid.Bur 
/flfsc  de  «no.  etc.-Ménear  los  labios  ce- 
rrados: michamunimuni:  pret.  mini— 
R.,  muni: 

Nil  maiiíamá  maitrabajo.  -  R..  iuam.  - 
Id.  ó  penoso:  Málidiat—R.,  lidiat 

la  tief ra.- Vid.  Cültura.—lá.  la  madera: 
maivadavadú:  pret.  nai:  pas.  vadáva- 
dajen:  pret;  vinadavada. — R.,  vada. 

ó  marcnitó.— Vid;  Marchito. 

Tayuncadnu  asa  ca  dáctat  á  dinidiu 
/iH  too.— ^R;,  didiu. — Id.  ó  señal   en 


LAD. 


297 


Lacrar, 


Lacre- 
Ladear 


Ladera. 
Ladino,  a 
Lado 


Ladrar, 

Ladrido. 

Ladrillo. 


forma  de  hueco  que  queda  en  los  ár- 
boles por  enfermedad  á  golpe:  lunga. 
^Tenerla:  malunga:  prel.  /?(/. 

ó  pegar  con  lacre.— ATapad^ue/.'pret. 
na:  pas.  padqueten:  prei.  pinadquet— 
R.,  adquet. — Eslar  lacrada  una  cosa: 
dumquet  du  lacre. 

Ipadquet — R ,  adquet. 

ó  poner  alguna  cosa  de  lado.  — Mapa- 
sirí:  pret.  na:  pas.  pasi ríen :  pret.  pina 
sirí.  -  R.,    s/>í.-- Ladearse  ó   ponerse 
de  lado:  mipasirí:  pret.  mini.  Vid.  In- 
clinar, se. 

de  monte  ó  de  otra  cosa.--Siri. 

ó  sagaz.— Vid.  Astuto. 

en  general.--rVí7/.---Id.  ó  costado:  sir/. 
-Al  otro  lado:  du  viit  Al  otro  lado 
ó  costado:  du5/n.— Poner  una  cosa 
aliado  de  otra:  majDflWiY  pret.  na;  pas. 
paviiten:  pret.  pinaviit.  -  Ponerse  al 
lado  de  una  cosa:  mipaviit:  pret.  mini. 
'-  Al  lado  de...:  du  catanqued  na...— R., 
tanqued.— Ir  a\  otro  lado  de  cuesta, 
monte,  etc.:  misopo:  pret.  mini  R., 
aspu.— Poner  una  cosa  al  otro  lado  de 
monte,  tapia,  etc.:  mapaspu:  pret.  üa; 
pas.  paspujen:  pret: pinaspü.  -  A\  otro 
lado  de  monte,  etc.:  du  caspu.—A\  otro 
lado  de  calle,  estero,  río,  estrecho, 
etc.:  du  cabtang.-R.,  abtang.  Ir  al 
otro  lado  de  calle,  etc.:  Vid.  Atravesar 
río,  etc.  Echarse  á  un  lado  por  evitar 
una  cosa:  machirunurun:  pret.  na.  - 
-R.,  runurun.  Estar  al  lado  de  en- 
ferriro  ó  difunto  mangarunguj:  pret. 
nang.—R,  arunguj. 

Vid.  Aullar 
^apiñolngol.  — R.,  ngolngol. 

ídem.    También,    iniva   á    tana.-K, 

'áó 


Ladrón,  na. 


Lagaña. 


Lagartija. 


Lago. 
Lágrima 


298  LAM. 

/ya.— Arrancarlos  de  la  pared: /nanp'- 
caj  su  ladrillo:  prei.  nang:  pas.  aca- 
Jen:  pret.  chinea/.    R.,  acaj. 

Manacao.—R,  tocao.— Tener  á  uno 
por  ladrón:  mapananacao:  prel  na: 
pas.  pananacaoen:  pret.  pinananacao. 

Ulipat  El  que  las  tiene:  maulipai: 
pret.  na.  Dimacapuis  su  ulipat:  así 
dicen  los  viejos  á  los  mozos  cuando 
éstos  les  dan  consejos,  que  significa: 
no  poder  quitarse  ias  lagañas. 

Gueguet  — Otra  que  está  en  los  árboles, 
y  que  al  parecer  tiene  alas,  no  siendo 
más  que  una  prolongación  de  las 
membranas  de  las  manos:  ammulay. 
— Dicen  que  es  venenosa 

Babao, 

Juu.  —  Verierlasimijujuu  pret.  mini. 
It  mapanalasal  su  juu:  prtl.  na:  pas. 
panalasalen:   pret.   pinanaiasal.    R., 
na/aso/.- -Enjuga rías:  Vid.  Enjugar. 
En  esta  tierra  de  lágrimas:  du  tanaija 
á  pichajujúan. 

Panajanan  nujuu—R.,  rajan. 

Babao. 

Jumut. 

IaS^mexktB.oión.Cananajeb  su  uyud  á  maiñen.—Rs., 
nanajeb  é  iñen. 

Iñinen:  pret.  iniñen.  -  R.,  iñen.  La- 
mentarse: mananajeb  su  uyud  á  mai- 
ñen  pret.  na.—K,  nanajeb. 

Manapus:  pret.  na',  pas.  tapusan:  pret. 
tinapusan . — R . ,  tapus. 
Pi retacan.  — R.,  relac.~lá  amortiguada 
macuriap  y  macudep.    Rs.,  curiap  y 
cudep. 
Yatec  du  lagao. 

ó  sin  barba.— A6íi  su  damiimiten;  ó  nu 
abu  su  miñen,  si  es  bigote. 


Lagrimal 

Laguna 

LiMua 


Lamentar, 


Lamer. 


Lámpara. 


Lamp ''ron 
Lampifto 


LAR. 


299 


liana. 
Lancape- 

Lance. 


Lanceta. 
Langosta. 


Lanza. 


Lanzadera. 
Lanzar. 
Lápiz. 
Largar. 


Largo,  a, 


Babuj  nu  camero. 

/dem.-También  ratag-lá.  que  ponen 
encima  del  fogón  para  el  m^r:  paya. 

Macamumu  á  naparín. — Rs.,  amu  y 
parin.—lá.  ó  riña:  capididiman.-R.y 
diman. 

ídem.  '■'  ■" 

Lulun.—lv  á  buscarla:  manhilulun: 
pret.  /ja/2.-Lá  cría:  docft/zi.- Saltar  la' 
langosta  de  tierra:  rfumiicduc/íin  pret. 
duminucductun.^-R.,  dudun.  ---  Lan- 
gosta que  suele  haber  en  todo  tiempo, 
y  es  algo  grande:  cavaga.-lá.  que 
aparece  en  verano  y  en  poca  cantidad, 
distinta  de  la  anterior:  laganitan  -En 
Ivaná  la  llaman:  cu/í'yanflfa.-- Langosta 
de  mar:  paí/í.--Hay  además  otra  clase 
semejante  á  la  anterior,  per®  inás' 
grande  y  que  llaman  gaganituan.-- 
Gambiar  de  cascara  la  langosta  de 
mar  y  demás  moluscos:  umjus:  pret. 
minjus  "B^.y  ajus. 

Gayang.-Dar  con  ella:  mangayang: 
pret.  nan^.'pás.  gáyanguen:  pret.  ni- 
gayang  "Éñ  oíros  pueblos  llana-ín: 
chibut.--D'dr  con  ella:  mañibut:  pret. 
na:  pas.  chibuten:  pret.  chinibut 

Banqüilla. 

Vid.  ArroJQr,  Expeler,  Expulsar  y  Tirar. 

ídem. 

Mapauulao  y  manguuay:  pret.  na  y 
nang:  pas.  pauulaoeny  uvayen:  pret. 
pinavulao  é  inuvay-  Bs.,  vulao  y 
«yaz/. -Id.  ó  aflojar:  Vid.  Aflojar.-- 
Largarse:  cu/Jiaru:  pret.  cuminaru  — 
R.,  cara  Vid.  Alejarse. 

como  cordel,  camino,  eic.-- -Manara. — 
R.,  anaru,.—lú.  como  palo,  carrizo, 
embarcación,  etc.:  mavitas.—B..,  vitas. 


300 


Largor 


Largueza. 
Laringe. 
Lascivo,  a, 


Lástíma. 


Lastimar. 

Lastimoso,  a 

Latido- 
Látigo. 

Latir 

Latría. 
Latrocinio 

Lavadero. 
Lavar 


LAV. 

—Id.  en  ropas  y  cuestas:  mayid.—l^., 
ayid.--ld  ó  dadivoso:  Vid.  Franco. 
de  cordel,  camino,  etc.—Canaru.—  R., 
anaru.-"ld.  de  pelo,  carrizo,  embar- 
cación, etc.:  cavitas.—R,  vitas.— Id. 
de  ropas  y  cuestas:  cayid.—R.,  ayid. 

Cadadaam.'-R.,  daam. 

Tetejnan. 

en  general.-- -Maquequeyen.--Y{.,  aquey 
—Id.  hombre:  machimavaques.—^.y 
vaques 

Capangbayu.  —  Tenerla:  manghayii: 
pret.  nang:  pas.  bayuan:  pret.  bina- 
yuan.-'-R,^  bayii.-  Te  tengo  lástima: 
bayuan  co  imo  --Lástima  de  trabajo: 
mangbayu  ú  //d/af.— También,  tener 
lástima: /c/iasi;  pret.  chinasi.--R.,  asi 

Vid.  Herir  y  Z)anar— Lastimarse:  Vid. 
Quejarse  y  Dolerse. 

Nu  mayanung  á  ichasi. -Rs.,  anung 
y  asi. 

Gutun. 

Pinuspus  á  ipañiplot.---Rs.,  puspus  é 
iplot-  -Dar  con  él:  Vid.  Azotar. 

el  pulso. —  f/mrfi/fudu/í/n:  pret  mindu 
tudutun  — R.,  dutun. 

Canib  su  Dios.-  -R.,  anib. 

cometer.— Masanib  á  manacao:  pret. 
na.,  etc ,  etc.-  -Rs.,  sanib  y  tacao. 

Paivasavasan.--  R ,  vasa. 

ropa."- Maivasavasa:  pret.  nai:  pas. 
vasan:  pret.  vinasan.- -R.,  vasa  — 
Lavar  la  cara  á  otro:  manramon: 
pret.  nan:  pas  ramonan:  pret.  n- 
namonan.—R.f  ramón.— Lavarse  la 
cara  uno  mismo:  mairamon:  pret.  nai. 
---Lavar  las  mañosa  otro:  mamanao: 
pret.  na:  pas  vanaoan  pret.  vina- 
naoan.-'R.t  yanao.— Lavárselas  á  sí 


Lavativa 

Lavatorio. 

Laya 

Lazarillo. 


Lazarino,  na, 
Lazo. 


Leal. 

Lebrel. 

Lección. 


Leche. 


Lecho. 
Lechón. 
Lechuga. 
Lechuza. 


LEC.  301 

mismo:  mauanao:  pret  na.— En 
donde  se  las  lava  pavanaoan.-  Con 
lo  que  se  las  lava:  zpai;anao..---Lavar 
el  cuerpo  á  otro,  mesa,  tinteros,  ele: 
manlablab:  pret  nan:  pas.  lablavan\ 
pret  nilablauan.—K,  lablab.-La- 
varse  uno  su  cuerpo:  mailablab:  pret. 
nai.  Lavar  pies,  platos,  pociftos,  etc., 
ele :  manguyas:  pret.  nang:  pas.  uya- 
san:  prel,  inuyasan.--Ky  ayas.— La- 
varse  la  cabeza  con  lejía  ó  jabón: 
mamasa:  pret.  na. 

Vid.  Jeringa. 

Vid.  Ablución. 

para  el  trabajo.— Ju/¿z¿;a/zp'.--Trabajar 
con  ella:  mangjiwang-.  pret.  nang. 

Nu  mapaunut  su  inavuia.  -Rs,  unut 
y  vuta.--íí.  nu  mangaday  du  mavuta. 
— R;.,  caday. 

ó  leproso  —Madipad.—R.,  dipad. 

riííu.-- -Echarlo  el  pescuezo  de  vaca, 
etc.  para  cogerla:  manulu:  pret.  na: 
pas.  tulugen:  pret.  tinulu.-  -Lazo  ó 
trampa:  Vid.  Trampa. 

Vié.Fiel. 

Asa  ca  chita. 

ídem. — Tomarla  á  olro:  manlección: 
prel.  nan:  pas.  leccionan:  pret  nilec- 
cionan.-R ,  lección.-Darla:  milección: 
pret.  mini. 

Sinusu.—R.,  susu.'  -Id.  que  se  vé  en 
muchas  plantas  y  árboles:  nini. -■■ 
Vomitar  los  niños  la  leche  que 
maman:  w/n/aní/:  pret.  minjanu  —R., 

janü. 

Vid  Cama. 

Vid.  Cerdo. 

ídem. 

Tutujo. 


302 
Leer. 

Legado 

Legal. 
Legafia. 
Legión. 
Legislar. 

Legitima 

Legitimar 


Legitimo,  a 


Legua. 
Legumbre. 

Lejia. 

Lejos. 


Lengua. 


Lenguaje. 
Lenitivo, 


LEN. 

Maiker:  pret.  nai:  pas.  leeren:  pret. 
nileer. 

hacer.---Mamidin  su  anguangu  dii  tes- 
lamento:  pret.  na.,  elc.,elc.---R.,  vidin. 

Nil  mqchinmu.  du  abtas.-  -R;,  annu. 

Vid.  Lagaña. 

Vid.  Ejército. 

Mamarin  su  abtas:  pret.  na,  etc.,  etc. 
"R ,  parin. 

ó  parlé  de  herencia.-  Nu  inamujiin  nu 
fao.-  R..  amujun. 

al  hijo  natura I.--5mc/ia/*án  tí  manga- 
nac  du  cajasan,  acmay  iiyud  á 
manganac  du  cacovot:  pret.  sinin- 
charan.'-Rs ,  sinchad,  anac,  ajas  y 
covot. 

ó  verdadero.-  Uyud.-Vino  legítimo: 
uyud  á  yzno.- Hijo  legítimo:  uyud  á 
manganac  du  cacoyo/.- -Rs.,  anac  y 
covot. 

ídem. 

Tudangu  á  vutuj  á  mian  su  uajay.-lá. 
ú  hortaliza:  Vid.  Hortaliza. 

P/naí«r«.- Hacerla:  mapatiiru:  pret.  na: 
pas  paturujeUy  etc.— R.,  turn, 

Marayi  y  mavaua.-Rs.,  ray  i  y  uaua- 
De  lejos:  du  marayi.—Ño  quiero  ir  le- 
jos, sino  cerca:  maguey  acó  aua  á 
mangay  du  carayian,  ta  pipiagen  co 
lí  ca.snguenan.'- Lejos  en  el  mar:  du 
idaud.-Maidaiid  pa  ti  avang:  aún  está 
el  barco  lejos. 

7?/rfa.-- Sacarla:  mapadaddad:  pret.  na: 
pas.  padaddaren:  pret.  pinadaddad.- 
R.,  cfadrfarf- -Sacarla  por  burla:  man- 
dada: pret.  nan:  pas.  dadajen:  pret. 
dinada.— R.,  dada. 

Chirin. 

6  remedio  para  mitigar  el  ánimo.-/pa- 


Lentitud. 
Lento,  a. 
Lefta. 


Leño. 


Lepra. 
Leproso,  a. 
Lerdo,  a. 
Lesión 

Letargo. 

Letra. 
LiOtrado,  a. 
Letrero. 
Letrina. 

Levadura. 


Levanta- 

miento 
Levantar 


LEV.  303 

yayac   é   ipaidamnay.-Rs.,    a  yac    y 
damnay. 

Cafugaid  y  cacupdid  -Ws.,  tugaid  y 
cupdid. 

Matugaid  y  macupdid.--Rs.,  'tugaid  y 
cupdid. 

Vinati  é  irotong.-'Rs.,  vati  y  rotong.— 
Ir  á  buscarla:  mamati  pret.  na:  pas. 
uatien:  pret.  vinati.  -Araua  ú  irotong 
ñamen:  no  tenemos  leña  con  que  co- 
cinar.—Ponerla  encima,  de  maderos 
que  sirven  como  de  calzo:  manatao 
su  vinati:  pret.  na:  pas.  rataoen:  pret. 
n/ja/ao.-R.,  ratao.  Amarrar  la  leña 
haciendo  alados:  Vid.  Atar.  — Asa  ca 
aletee  á  vinati:  un  fardo  de  leña. 

Mumud  á   cayú  -  ló.    para  hacer  cal 
puguet.-lr  ó  cortarlos  para   quemar 
la   cal;  mamumugu^t:  pret.  na   pas. 
pugten:  piel pinuguet.-R, puguet. 

Dipad. 

Madipad.  -  R  ,  dipad. 

Vid,  Lento.    Id.  ó  tonto:  Vid.  Tonto. 

Pinacararayaoan.-  R.,  rayao.-  Id.  ó 
herida    Vid.  Herida, 

Dactat  ú  madmtit  du  marajmet  á  capa- 
cayclwj.-l\s..  atit,  rajmet  é  ichej. 

Tulas. 

Masulil).     R ,  sutib. 

Tulas. 

Pacatachian.-r-R..,  tachi.  —  1 1.  j'aua,  iñis 
y  yagan. 

Harina  á  pasaglan  su  maungued  á  pa- 
tee.— Rs.ySaguet  y  ungued. — Hacerla: 
mamarin  su  levadura,  etc.,  etc. 

ó  insurrección.  Vid.  Insurrección. 

en  2k\{o.—Mapatu  y  mapatojos:  pret. 
na:  pas.  patujen  y  patpjosen:  pret.  pi- 


304  LEV. 

naiiiypinatojos.—  Y{s..atu  y  tojos. 
Levantarse  en  alto  por  propia  virlud: 
Vid.  Remóntame^  e\c.  Levantar  algo 
del  suelo:  Vid.  Alzar  algo  del  suelo. 
Id.  algo  del  suelo  y  llevarlo  á  alguna 
parte:  Vid.  Alzar  algo  del  suelo,  etc., 
etc. — Id.  ó  enderezar  una  cosa  incli- 
nada ó  recostada:  Vid.  Enderezar,  etc. 
Id.  anclas:  manaid  su  sadylt:  pret.  na: 
pas.  tairen:  pret.  tinúid  —W.,  laid. — 
Id.  una  cosa  con  palanca^  manual: 
pret.  na:  pas.  suaten:  pret.  sinuat. 
R.,  suat.  Id.  saya,  camisa  ó  cortina 
que  cuelga  niamaul  pret.  na:  pas. 
vaulen:  pret.  uinaul.—R ,  uaul. —  Id. 
al  acostado  ó  caido:  mapaiuangun: 
pret.  na  pas.  paivangunen:  pret.  pi- 
naioangun.  ñ., vangun. ~ld.  tirando 
de  cuerda,  como  lámpara,  etc.:  ma- 
naid: pret.  na:  pas.  tairen:  pret.  linaid. 
—  R.,  /a/cf.— Levantarse  el  acostado 
ó  el  caido:  maivangun  pret.  nai. 
— R.,  vangun.  ■-  Id.  de  silla,  banco,  etc.: 
maictiacatin:  pret.  nai.  —  R  ,  catin 
Id  de  repente  el  dormido,  por  susto.: 
maituas:  pret  nai.—  K.,  /«as.— Levan- 
tarse la  tierra  por  ser  muy  grande  el 
uvi,  etc.  que  hay  dentro,  el  pan  que 
fermenta,  el  vientre  del  enfermo  mori- 
bundo, el  cual  vientre  se  mueve  con 
más  frecuencia:  umloon:  pret.  min- 
/oo/í.— R.,  /oon.— Levantarla  el  uvi, 
etc.  mapaloon:  pret.  na:  pas.  paloo- 
nen:  pret.  p/na/oo/í.~  Levantarse  pol 
vo  por  mucho  viento,  y  escaparse  un 
grupo  de  aves  ó  animales  Vid.  Esca 
parse,  etc. 

Levante.  Dadan  nu  arao.—R.,  dada. 

Leve  ó  ligera  cosa.    Mapao.—R.,  apao.— Id. 


LIO. 


305 


Ley. 


Lezna. 
Liar. 

Liberal. 

Libertad. 

Libertas*; 


Libra. 
Librar. 

Libre. 


Libro. 
Licencia. 


Licito,  a. 
Licor. 


Lidia. 
Lidiar 
Liendre. 
Lienzo. 

Liga 


;  ó  de  poca  importancia:  dequey  su  an- 
mimmuan  — R.,  anmu. 

A/>/as  -  Hacerla:  mamarin  su  abtas: 
pret.  na.,  ele,  etc. -R.,  parin. —  Ley 
de  Dios    pidipidit  nu  Dios. 

Usus. 

Vid.  Amarrar  y  Atar.~lá.  ó  envolver 
Vid.  Envolver. 

Vid,  Franco. 
Capainutaij  su  piagen.~Rs.,  ulay  y  pía, 

V\d.  Largar.  -Id.  ó  redimir:  Vid.  Redi- 
mir—Liberiarse  macavulao:  pret. 
na.-  R.,  vulao.  .  .  : 

ídem. 

Manlaung  pret.  nan\  pas.  laungan: 
pret  nilaungan.  —  R\  laung. 

Nu  mapainulay  su  piagen.—ñs.,  ulay 
y  pia  Id.  de  lengua:  nu  mangunu- 
nung  su  maraget.  Rs ,  ununung  y 
ragét. 

ídem. 

Capanajes.—Pedirla':  mangajes  ó  ma- 
nages: pret.  na:  pas.  ájsan  prel  inaj 
san.    R.,     oyes.— Darla:    manuneng: 
pret.  na  pas.  tunngan  é  itunengiprni- 
finunngan  y  tinuneng,~R.,  tuneng. 

Nu  mayanung. — R.,anung. 

Binalayan—R.,  balayan  —Hacerlo: 
mamalayan:  preX.  na:  pas.  balayanen: 
pret.  binalayan.  Ponerse  flojo:  lu- 
majao:  pret.  tuminajao. — R.„  tajm,  -r- 
Enturbiarse  el  licor:  Vid.  Enturbiar, 
se.  -  Ponerse  claro:  Vid.  Purificar. 

Vid.  Batalla. 

Vid.  Batallar. 

Disaa 

Mapayas  canu  matucpuj  á  ayuayub.  - 
Rs.,  payas  tucpuj. 

para    coger    pájaros  —Mc/iz7.    Id.    ó 

o9 


306 

Ligar. 
Libero,  a, 

Lima. 
Limaduras. 

« 

Limar. 

Limbo. 
Limitar 


Limite. 
Limón 


Limonada. 
Limosna 


Limpiar 


LIM. 

cinta:  bedbed.—ld.   ó   confederación; 
cacpejan.    R.,  acpej. 

Vid.  Amarrar  y  Atar.~ld.  ú  obligar 
Vid  Obligar. 

6  liviano. —Vid.  Leue.—lá.  ó  diligente: 
Vid.  Diligente 

Ganigad. 

Nagarugad. — R.,  ganigad. —Id  alimec- 
mec  nu  vajayang. 

Mangarugad:  pret.  nang:  pa».  garuga- 
ren:  pret.  nigarugad      H.,  garugad. 

ídem. 

ó  poner  límites  á  algún  terreno.— Vid. 
Amojonar.  ~\d.  ó  acortar:  Vid  Acor- 
tar. 

Paipandan.    It.  iñisan.  ~  R.,  iñis. 

pequeño  para  refresco,  eic.—Dalagap. 
— Id.  más  pequeño  y  agrio:  casilo.  - 
Limón  real:  duchan.—  Otra  clase  de  li- 
món: cauugao.— Oirá  de  cascara  más 
áspera:  valatinoc— Al  cajel,  llaman: 
cajel. 

¡numen  á  danum  ú  pinasaglan  su  da- 
layap.  -  Rs.,  inum  y  saguel. 

hacer. — Manlimus:  pret.  nan:  pas.  li- 
musan  pret.  nilimusan.-h.  limus.  - 
It.  mapalao:  pret.  nan:  pas.  palaoen: 
pret.  pinalao. — R.,  a/ao.  -  Pedirla: 
machilimus:  pret.  na.—  U.  machalao: 
pret.  na. 

Mainamunamu:  pret.  nai:  pas.  naniu- 
namujen:  pret.  ninamunamu 
-  R.,  namu.     Id    caminos  de  brozas 
y  de  polvo:  managanay  su  rarajan: 
pret.  na  pan.  saganayen    pret.  sincí 
ganay.-l\.,  saganay.     Id    un   lugar 
de    yerbas    y    malezas  manuaduad 
pret.  nun;  pas.  uaduaran:  pret.  niua 
díiaran. — R..  uaduad~ld.   cortando 


LIM.  307 

pequeñas  yerbas:  maitiptip:  pre!,  nai: 
pas  tipfipen  pret.  tiniptip.  —  R.,  tiptip. 
-  Id.  cortando  grandes  malezas:  ma- 
naipat:  pret.  na:  pas.  saipaten:  pret. 
sinaipat.-^R.,  saipatr^ld.   agujero  ó 
hendidura  con  cañita,  carrizo,  pajito, 
etc.:  manucsuc:  pret    na:  pas.  sucsu- 
quen:  pret.  sinucsuc.     R  ,  sucsac. —^Id. 
ó  quitar  de  un  palo  las  ramitas  que 
tiene,  al  uvi  ó  uacay  sus  raíces,  etc.: 
mañinamud:  pret.  na  pas.  inamuran: 
pret.  iñinamuran.  -  R.,  inamud.    Id. 
lo  mojado  ó  sucio  con  trapo:  manñis- 
ñis   pret.  nan:  pa&.  ñisñisan:  pret.  ni 
ñisñisan.-K,  ñisñis:  Vid.  Fregar.— 
Id.  cubiertos  y  cuchillos,  etc.  con  pol- 
vos ó  esmeril:  mannasnas:  pret.  nan: 
pas.  nasnasan  prei.  ninasnasan,    R., 
nasnas. — Id.  ó  recoger  con  las  manos 
la  basura  de  un  lugar:  Vid.  Basura.^ 
Id.  ó  recoger  estiércol  ó  basura  con 
papel  ó  trapo:  Vid  Coger  estiércol,  ele. 
— Id  ó  quitar  la  tierra  á  los  camotes 
y  uvis,  etc.,  ó  el  polvo,  sacudiendo  el 
objeto:  mamunasr:  pret.  na:  pas.  puna- 
san:  pret.  pinunasan.—l\.,  punas:  Vid. 
Polvo.  —  Id.  ó  quitar  las  primeras  ma- 
lezas de  las  sementeras  para   poder 
sembrar:  michamcam:  pret  mini:  pas. 
camcamen:    pret.    chinamcam.  —  R., 
camcam.—- Limpiar    las    sementeras 
por  primera  vez  después  de  sembra 
das:  manguli  pret.  nan:  pas.  cuiten: 
pret.  c/imw//. -R.,  culi. — Id.  cristales 
ó   metales:   mañidat:  pret.  na:    pas. 
chidaten:  pret.  chinidat.—H.,  chidat. 
—Mandar  que  oiro  lo  haga:  mapáchi 
dat   pret.  na:   pas.  pachidaten:  pret. 
pinachidat.  ~  Id.  las  tripas  de  cerdo. 


308 


Limpiessa. 
Limpio,  a. 


liinaje 

Lince 

Lindo,  a 
Lindar. 
Linde. 
Linea. 

Linterna. 
Lio. 


Liquidar,  se. 

Lirio. 

Lisa, 

Lisiar. 

Liso,  a. 

Lisonja. 

Lisonjear. 

Lista 

Listo,  a, 

Litigar, 

Litigio. 


LIT. 

vaca,  cabra,  ele:  manus/Ms;  pret,  na 
pas.   tusiusan:   prel.   ti  mis  tusan.     R., 
tustús — Limpiarse  uno  á  sí  mismo: 
mainamunamu:  prel.   naz.— Limpiar 
arroz  con  bilao:  Vid.  Aventar. 

Canamunamu  y  carajos.  Rs ,  namu 
y  rajos 

Manamunamu  y  marajos.—Rs:,  namu 
y  rajos —U.  madadas.  ~  R.,  dadas, 
aunque  éste  se  aplica  más  á  la   ropa. 

—  Camino  limpio  de  brozas  y  sin 
polvo:  masaganay  á  rarajan.  R, 
saganag. 

humano  "Catavuan  nu  tao.-R.,atavu. 

—  Id.  ó  descendencia:  tagatayabu. 

ó  de  buena  vista.  Masideng.~R ,  si- 
deng— Id.  ó  sagaz   Vid.  Á^stuto. 

Vid.  Hermoso. 

Vid.  Cot  indar. 

Vid.  Límite. 

Vulit. — Hacerla:  mamu///:  prel.  na  pas. 
uuliten   pret.  vinulit 

Vid.  Lámpara. 

Abtec  ó  pungus.  Hacerlo:  mamtec  ó 
mamungus:  pret.  na:  pas.  ableguen 
ó  pungusan:  pret.  bintec  ó  pinun- 
gusan. 

Vid.  Derretir,  se. 

Vacung. 

pescado.    Jurung. 

Vid.  Lastimar. 

Maujas.  -  R.,  ujas. 

Vid  Adulación. 

Vid.  Adatar. 

ó  catálogo:— V/danjy. 

ó  diligente. — Vid.  Ditigente. 

ó  pleitear.  Vid;  Pleitear. — Id.  ó  alter- 
car: Vid.  Altercar. 

Vid  Pleito. 


Liviandad 
Liviano,  a. 


Livianos. 
Loa 
Loar 
Lobanillo 

Lóbrego 

Lobreguez. 

Loco,  a 

Locura 

Locuaz. 

Locutorio. 

Lodazal. 

Lodo 

Lograr. 

Logrero    a. 

Logro. 

Loma 

Lombriz, 

Lomo 

Longaniza. 

Loor. 

Loro. 

Losa. 

Loza, 

Lozonía. 
Lozano,  a. 


Lucero 


309 
—  Caquequeijen.  —  R., 

ó  inconstante:  nii  di- 
iñiocl.~U\.    ó  lascivo: 


LUC 

ó    sensualidad. 

aquey. 
Vid.  Leve. — Id. 

maiñiod — R., 

Vid.  Lascivo. 
Vid.  Bofes. 
Vid.  Alabanza. 
Vid.  Alabar. 
Vafee  á  fiimairas  á  maiparaciij. — Rs., 

iras  y  racuj. 
Masan.  -W,  sari. 
Cansarían.— R.,  sari. 
Mq/a—Viá.  Enloquecer,  y  Juicio. 
Capaimaja  — R.,  maja.—Vu\.  Lunático. 
Vid.  Hablador. 
Piuayaman. — R  ,  uayam. 
Cajutan.—W.,  juta. 
Vid.  Barro. 
Vid.  Conseguir. 

Nu  mapatoüo  su  anguangu. — R.,  iouo. 
Tovo. 

Dequey  á  tocón. 
de  [ierra.  —  Duduati.     Id.    de   vientre: 

idad,  é  ipet. 
de   animal. — Sesded. — Id.   de  pescado: 

socoj. 
ídem. 

Vid.  Alabanza, 
ídem. 

Racuj  á  batu  á  matapi.—H.,  tapi. 
Panay  canu  caduan  á  panajuran  su 

cañen.     Rs.,  sajud  y  can. 
Calouo. — R  ,  lovo. 
Malovo     R.,     loüo.—Se    entiende    de 

hombres,  animales,  plantas,  yerbas., 

etc. 
del     alba.  -Caarao.— R.,    arao. — A   la 

hora  en  que   sale:    panonolong.—R., 

rotong. 


310 
Liúcido,  a.- 

Luciérnaga. 
Lucir. 

Lucha. 

Luchar. 

Luego. 

Lugar 


Lujuria. 
Lujurioso,  a. 
Lumbre 

Lumbrera 

Luminoso,  a- 
Luna. 


LUN. 

Vid.  Brillante.— Lúcidos  intervalos  (te- 
ner): Vid.  Lunático. 

Caduduag. 

Vid.  Brillar.— lá.  ó  sobresalir:  Vid. 
Aventajar. 

Vid.  Batalla. 

Vid.  Batallar. 

Anti.—Lxxago,  después,  ó  espera  un 
poco:  anti  pa. 

ó  pueblo. -/d/.— Ir  al  pueblo:  umiidi: 
pret  minudi.  Hacer  volver  á  uno  al 
pueblo  mapaudi:  pret.  na:  pas.  pan- 
dien  pret  pinaudi.  -  La  ida  al  pueblo: 
caürfí.— Ser  de  un  mismo  pueblo:  mi- 
chaidian:  pret.  mini.—Caidian:  pai- 
sano ó  de  un  mismo  pueblo.  Lugar 
ó  silio:  ianan.  -  R.,  zon.— Andar  mu- 
dando de  lugar  ó  sitio  como  un  en- 
fermo ó  sano  que  busca  posición  có- 
moda, un  hombre  que  va  casa  por 
casa,  etc  :  matichuas:  pret.  na.  R.,  ti 
chuas.  — En  otro  lugar,  du  tarec  á 
ianan.~R,  ian— En  todo  lugar:  du 
atabu  á  ianan. 

Vid.  Liviandad. 

Vid.  Lascivo. 

6  fuego. — Apuy. — Id.  ó  luz,  como  quin- 
qué, etc  :  retaquen. —  B..;  relac. 

6  cuerpo  que  despide  luz. — Vid.  Bri 
liante 

Vid.  Brillante. 

Vujan.  -  Fases  de  la  misma:  luna 
nueva  samurang.  Cuarto  creciente: 
maipalang  du  catagara.—  Rs  ,  palang 
y  tugara. — Luna  llena:  matojod.—  R.. 
tojod.— Cuarto  menguante  maipa- 
lang du  causuc.  —  Rs.,  palang  y  usuc. 
— Cuando  la  luna  está  en  el  nadir: 
maieguen  du  iragem — R.,  agüen.  — 


Lunar. 
Lunático,  a. 


Lustre. 

Lustroso,  a. 

Luto 

Luz 


Llaga. 


Llagar. 
Llama. 


LLA.  311 

Cuando  está  en  el  zenit:  maieguen. — 
Guando  está  concluyéndose:  cabujen. 
— R.,  abu.  -  Salis  ó  despuntar  la  luna: 
dumada  ú  uujan:  pret.  duminüda. — 
R.,  dada. — Declinar  la  luna:  Vid.  De- 
clinar. 

Tulem. 

ser. — Dadatngan.—R.,  dateng.—Maca- 
racarateng:  pret.  na:  ir  y  volver  la  lo- 
cura. 

Cagnao.  R.,  o^nao.  — Darlo:  Vid.  Abri- 
llantar. 

Magnao.—K.,  agnao. 
llevar: -Vid  Enlutarse. 

6  quinqué,  etc.  Retaquen:  R.,  relac. 
—  Id.  del  día:  sejdang.— Dar  poca  luz 
quinqué,  candela,  etc.  macudep  y 
macuriap:  piei.  na.—Rs.,  cudep  y  cu 
nap. —Hacer  que  tengan  poca  luz  di- 
chos objetos  mapacudep,  y  mapacu- 
riap:  pret.  na:  pas.  pacudepen,  y  pa- 
curiapen:  pret.  pinacudep,  y  pinacu- 
riap. — Tener  mucha  luz  el  quinqué: 
tatuara  ú  caninas  nu  retaquen. — Dar 
más  luz  al  quinqué:  mapaniñas:  pret. 
na  pQs  paniñasen:  pret.  pinaniñas.— 
K,  niñas. 

Nuca.  -Tenerla:  ma/ií/ca:  pret.  na.— Id. 
que  sale  en  los  pies  por  andar  en  el 
barro:  /ani^q/ed. -Tenerla:  matanga- 
Jed:  pret.  na.  Cerrarse  la  llaga:  ma- 
vao^  6  maiamunit  u  nuca:  pret.  na  ó 
nar— Rs.,  nao  y  amunit.  Ponerse 
peor  la  llaga  por  haber  entrado  agua 
en  ella  cumumuy  u  nuca:  pret.  cumi- 
numuy.—ñ ,  cumuy. 

Mapainuca:  pret.  na:  pas.  painucagen: 
pret.  pinainuca  —  R.,  nuca. 

Niñas. — Haberla:  maniñas:  pret.  na  ó 


Llamamien- 
to. 
Llamar. 


312  LLE. 

mina. — Maniñas  á  vinati:  leña  que 
hace  llama.  Maniñas  aua:  no  arde  - 
Hacer  uno  que  se  levante  mucho  la 
llama:  mangjayap:  pret.  nang:  pas 
j'ayapen:  pret.  nijayap. — H.,  jayap  — 
Levantarse  por  sí  misma:  majayap. 
pret.  na. 
Capatauag.~l\.,  iaiiag. 

Manauag:  pret  na:  pas.  tauagan:  pret, 
tinauagan.  —  R.,  taiiag-  Llamar  dan- 
do voces:  manauag:,  etc  -  Id.  dando 
golpes  en  la  puerta:  manauag  á  ma 
nugiug  pret.  na:  pas.  tugtuguen:  pret. 
tinugtug.  —  h.,  tugiug.  Id.  á  alguno 
haciendo  señas  con  la  mano  *mamai- 
pay:  pret.  na  pas.  paipayen:  pret  pi- 
naipay.  -  R  ,  paipay. — Id.  id.  haciendo 
chist  manutsut:  pret.  na:  pas.  sutsuien: 
pret  sinuisut. — R.,  sutsut.  -  Llamarse; 
Vid.  Nombre. 

en  el  trato.  -  Catana  y  —H.,  tanoy. 
Maratay.  R.,  ratay.~lá.  en  el  trato: 
ma/a/ío//.  — R., /onoz/.- Hacer  llana  la 
tierra,  camino,  etc:  Vid.  Allanar.— 
Vajanga  ó  plato  llano  matajatac  ú 
panay.     R.,  tajatac. 

Llanura.  Caratayan.     R.,  ratay. 

Llanto  ó  lloro. — Catañis.     R.,  /a/i/s. -Id.  con 

sollozo:  cananajeh.-  R.,  nanajeb. 

Llave  de  cerradura.     Ipañiuang.  -  R.,  iuang. 

— Id.  ó  tirante  de  edificio:  tucaj. 

Llegada.       ^  Cauara,  carapit  y  carateng.  -  Rs.,  uara, 
rapit  y  rateng. 

Llegar.  Manara:  pret.  na. — ^^R.,  uara.     It.  ruma 

pit:  pret.  ruminapit:  pas.  rapitan:  pret. 
rinapitan—R.,  rapit.— ii.  rumateng; 
pret.  ruminateng:  pas.  ratngan  pret. 
rinatngan.  —  R  ,  rafe/i^.— Hacer  llegar: 


Llaneza 
Llano. 


LLE. 


313 


maparapii,  y  maparateng  pret.  na: 
pas.  parapiten,  y  paratengiien:  pret. 
pinarapit,  y  pinarateng.  -  Macarapit 
ca  dia:  llégate  aquí  —Too  camina  ru- 
mapit:  acabamos  de  llegar.  ¿Dinu  ri- 
naingan  nio?  ¿á  dónde  llegasteis?- Lie 
'  gara  la  noticia  de  uno  cualquier  cosa: 
macarapit:  pret.  na.  Llegó  á  mi  noti- 
cia de  tu  marcha:  nacarapit  diaquin 
II  cacara  mo.-  Llegar  á  tiempo:  Vid. 
Alcanzar.     Llegarse:    Vid.    Acercarse. 

Llenar.  Mamnu:  pret.  nam:  pas.  apnugen:  pret. 

pinnii.  R.,apnu. — Llenarse  una  cosa 
vacía:  mapnu:  pret.  na.  Llenar  de 
tierra  ó  broza  los  hoyos,  etc.:  maman 
pret.  na:  pas  punen:  pret.  pinun.  R., 
pun.  Id.  de  cosas  un  objeto,  como 
de  patatas  un  cesto,  de  plata  una  bolsa, 
etc.,  etc.:  mamusee:  pret.  na'  pas.  pus- 
can:  pret.  pi ñusca n.—¥{.,  pusec.  Lle- 
nar una  cosa  por  completo;  como  de 
ropa  un  baúl,  un  granero  hasta  el 
tope:,  etc  :  mancoj:  pret.  nang:  pas.  as- 
cojen  pret.  sincoj.—R.,  ascoj.—lX. 
mandit:  pret.  nan:  pas.  asditen:  pret. 
sindit.  R.,  osdzY.— Estar  así  lleno: 
mascoj:  pret.  na  ó  sumcoj:  pret.  su- 
mincoj.     It.  masdit:  pret.  na. 

Lleno,  a.  Mapnu.— W.,  apnu.  • 

Llevadero,  a   ó  tolerable.    Ñu  maparin  á  didiuen.  - 
—l{s.,parinydidiu. 

Llevar  Manangay:  pret.   mina:  pás,  yangay: 

pret  inangay  R.,  a/í^a¿/.-  Llevar 
una  cosa  y  volver  pronto:  mangay 
á  mapaiudaj:  pret.  na.,  etc  ,  etc.  R., 
tudaj. — Llevar  una  cosa  con  cuidado 
á  otro:  manangay  á  macaimano:  pret. 
na.  R ,  imano. — Llevar  á  cuestas: 
manabjay:  pret.  na:  pas.  isabjay:  pret. 


314 


Llorar. 


Lloro. 
Llorón,  na. 

Llover. 


LLO. 

sinabJay,—  Y{:,  sabjay.— Id.  algo  con- 
sigo; manaivi:  prel.  na:  pas.  ipanaiui: 
prei. pina.  -R.,naivi.  —  lá.  de  la  mano 
á  alguno;  Vid.  Lazarillo.  Id.  el  con- 
vidado ba.ti  ó  dinero  al  convite:  ma- 
nudung:  pret.  na:  pas.  tudungan:  pret. 
tinudungan.  R.,  tudung^. — Si  lleva 
uui,  camote  ó  pollos,  dicen:  maiacjad: 
pret  nai  pas.  aojaran:  pret.  inacja- 
ran.  —  l\.,  acjád.— Lo  que  se  lleva:  ipa 
nudung,  é  ipayacjad.  Llevar  algo  la 
avenida  ó  corriente:  umliud:  pret. 
minliud:  pas  iliud:  pret.  niliud.-R., 
liud.—Niliud  nu  danum,  ó  nu  ayu:  se 
lo  llevó  la  corriente  ó  el  arroyo. 
Llevar  la  vaca  del  ramal,  pero  que  la 
vaca  vaya  por  delante:  /nan^a¿/ac.* 
prei.  nang:  pas.  ayaqiien  pret.  inayac. 
— R.,  ayac. 

Tumañis;  pret  tuminañis:  pas.  tañisan, 
é  itañis:  pret.  tinañisan,  é  initañis  — 
R.,  tañis.  -'¿Angu  itañis  mo?  ¿por  qué 
lloras?  -  Llorar  con  sollozos:  Vid  So 
Hozar.  Id.  ó  plañir  Vid.  Plañir.— 
Llorar  á  gritos  maiyala:  pret  nal  — 
R.,  yala.  -  Romper  á  llorar  los  niños: 
maitucbid  á  tumañis:  prei.  /la/.-R, 
tucbid. — It.  masasngao  á  tumañis: 
pret.  na.— R.,  sasngao.  -  Cesar  de  llo- 
rar: «/Tí/es  á  tumañis:  pret.  min-  R  , 
abjes.  -Principiar  á  llorar  poniendo 
la  boca  en  disposición  para  ello:  mi 
chadavidaui:  pret.  mini.  —  R.,  davi:  — 
¿angu  pichadavidaui  mo?  ¿de  qué 
lloras? 

Catañis.     R.,  tañis. 

Nu  tumañis  su  masanib.     Rs.,  tañis  y 
sanib     Niño  llorón   Vid.  Mño. 

Matimuy:  prel.  na.— R.,  timuy.—Cati- 


MAC. 


315 


muyan  ca  anW  luego  caerá  la  lluvia 
sobre  tí.— Al  aguacero  grande,  llaman 
mauyas  á  timuy.-^R.t  uyas  — Llover 
ya  poco,  después  de  haber  llovido 
mucho:  manayajed:  pret.  na.—  R.,  na- 
yajed.— Hacer  ruido  el  agua  cuando 
llueve  cumayasacas:  prei  cuminaya- 
sacos.— R.,  ca¿^asacas.- Cesar  de  llo- 
ver: Vid. -Escampa/*.— Llover  en  unas 
sementeras  de  un  pueblo,  y  en  otras 
no:  manaquetaquey  ú  timuy:  pret.  na. 
-  R..  taquey. 

Casaliñisin.  -  R.,  saliñisin. 

Sumaliñisin:  pre!.  suminaliñisin.-R., 
saliñisin. 

Catimuy. — R.,  timuy. 

üempo.—Matitimuyen  ú  caoan.—K., 
timuy 

M 

árbol.— Camai/a. 

Mamatuc:  pret.  na:  pas.  patuquen:  pret. 
pinatuc.  R.,  paíiic— Macear  piedra: 
manucduc  du  batu:  pret.  na:  pas.  duc- 
ducan:  pret.  niducducan.—R.,  ducduc. 

Mapajma:  pret.  na:  pas.  pajmajen:  pret. 
pinajma.  R.,  ajma. — Id.  fruta  aplas- 
tándola: mamita:  pret.  na:  pas.  pz7a- 
gen:  pret.  pinito.  R.,  pi7a. 
Macilento,  a.  Masujao,  magulang  y  mapao.—Rs , 
sujaOy  gulang  y  apao. 

en  carne  de  animales. — Maasi.—R.,  asi. 

ó  desmenuzar.  —Vid.  Desmenuzar. — 
Id.  la  comida  del  cerdo:  Vid.  Desme- 
nuzar, etc. 

Locuy. 

En  los  animales  racionales:  majacay. 
— R.,  jacay— En  los  irracionales, 
como  vaca,  cabrito,  caballo,  etc.:  buag. 


Llovizna. 
Lloviznar^ 

Lluvia. 
Lluvioso 


Mabolo 
Macear 


Macerar. 


Macizo,  a. 
Machacar 


Machete 
Macho. 


316 


Machorra. 
Machucar. 

MTachucho,  a, 
Madeja 


Madera 


Madrastra. 
Madre. 


Madrina. 
Madrugada. 
Madrugar. 
S^adurar 


MAD. 

— En  los  cerdos,  perros,  gatos,  etc.: 
loco,  de  donde  sale:  maloco. 

Vil /c/ígí.— Serlo:  maiuuteng:  pret.  nai. 

Mamajpaj:  pret.  na:  pas.  pajpajen:  pret. 
pinajpaj\—ñ.,  pajpaj. 

ó  juicioso.  '  Mupsec.    R.,  apsec. 

de  hiloj  etc.  ~  Caja  y  vitajuj. — Hacerla: 
mangaju:  pret.  nang:  pas.  cajujen:  pret, 
chinaju.-r—\}nú  madeja  ó  atado  dé  jaso, 
abacá,  etc.:  asa  ca  pihamunut. — Poner 
almidón  á  la  madeja  de  hilo  que  se  ha 
de  tejer:  mamunut  su  dayi:  pret.  na: 
pas  vunuten:  pret.  uinunut.—R.,  vuniit. 

ó  madero — Cayu. — ¿Angu  ca  cagu  na 
nia? ¿qué  niadera  es  ésta?  -  Agujeritos 
hechos  en  la  madera  ó  calabazas  por 
gusanos:  adipapajet- -Madero  echado  á 
perder  pprhaberestado  mucho  tiempo 
en  tierra  ó  agua:  marocop  — R.,  rocop. 

Cacouol  nu  ama.— R.,  covot.  -  También 
dicen:  ina,  y  camnan. 

Ina.  -  Inagen  co  sza.— La  tengo  por  ma- 
dre: es  decir:  que  no  es  madre  verda- 
dera.-/na /la  yaquin  ni  Antonio:  jjo 
soy  madre  de  Antonio.-  Madre  é  hijo 
ó  hija-  ma/'/na.' pret.  na/.  — Madre  de 
las  hembras:  daday. — Salírseles:  ma- 
daday:  pret.  na. 

Ina  na  du  Timban,  ó  du  caparías.  -  R., 
ríos. 

Du  camalatiat  ó  du  capisesejdang. — Rs., 
latiat  y  sejdang. 

Umjep:  pret.  minjep.—R.,  ayep.  -Signi- 
fica ir  temprano  á  cualquier  parte. 

ó  estar  una  cosa  madura  ó  en  sazón, 
en  general — Macapet:  pret.  na.  R., 
capet.—S\  se  trata  de  irutas  que  se 
ablandan  cuando  están  maduras: 
mainoy:  pret.  mina. — R.,  inoy.  -  Si  se 


M: 


Maduro,  a. 
Maestría 


Maestro. 
Magnánimo, 

a. 
Magnifico,  a. 
Mago,  a. 
Magro,  a. 

Magullado, 

a. 
Magullar. 


Maíz. 
Majadero,  a 


Majar. 

Majestad 

Majestuoso, 

a. 
Majo,  a. 
Mal. 


MAL.  317 

trata  de  otras  cosas  que  están  duras, 
aunque  estén  ya  en  sazón,  como  pi- 
mientos, sandías,  maíz  palay,  árboles 
ya  tiechos,  hombres  de  edad  madura, 
etc.:  matiia:  pret.  /lor.— R.,  í/za.— Dejar 
madurar  las  frutas  manyangu:  pret. 
nang:  pas.  yangugen:  pret.  niyangu. — 
R.,  yanga. — Estar  maduras:  ma- 
yanga  - 

Vid.  el  anterior. 

hacer  con. — Mamarin  su  uyad  á  ma- 
pia:  pret.  na,  etc.,  etc. -Rs.,  parin  y 
pia. 

Na  mannanaa.~R.,  nanaa. 

Tao  á  mata  sa  acfada  na.  — R.,  ata. 

ó  espléndido. — Vid.  Franco. 
Na  manalib  á  íao.— R.,  sulib. 
Asi  na  uiñiay,   aba  sa  tava  anmana 
janeng. 
Mamajmaj.~-Y{.,  majmaj. 

Manmajmaj:  pret.  nan:  pas.  majmajen: 
pret.  nimajmaj.  —  R.,  majmaj.  -  It.  ma- 
mano  na  tajo:  pret.  na:  pas.  uanogen: 
pret.  vinano.     R.,  vano. 

ídem. 

Mamsac  á  tao-.—K,  apsac.—li  na  aba 
sa  adacla  cana  maqaejnet  sa  ojo. — 
R.,   qaejnet.-U.  aimetmet  —R.,  met- 
met. 
Vid.  Machacar. 

Capanifaan. — R.,  ata. 

Manito.—R.,  ata. 

Maviuiren  á  tao. — R.,  avid. 

Maráget.—R.,  raget. — Hacer  ú  obrar 
mal:  mairajerajet,  ó  macarageraget: 
pret.  minai  ó  mina.—Minairageraget, 


318 


Malaventura. 
Malbaratar. 
Maldad. 
Maldecir. 

Maldición. 


Maldito,  a. 
Malear 

Maleficio. 

Malestar. 
Malévolo,  a. 

Maleza 


Malgastar. 
Malhechor, 

ra. 
Malicia 


Maliciar 


MAL. 

ó  minacarageraget:  los  que  obran  mal, 
ó  sean  los  pecadores— Hacer  mal  á 
otro:  Vid.  Dañar.—Mal  criado:  abu  su 
pinachinanauan  na.  R.,  nanctii. 
Mal  hablado:  maraget  su  capangumi- 
nung  na. — Mal  intencionado:  maraget 
su  aductu- Mal  acostumbrado:  ma- 
raget su  dadacay. 

Maraget  su  pq/ac— R.,  raget. 

Vid.  Derrochar. 

Caraget  -  R.,  raget. 

Mangauay:  pret.  nang:  pú^-^^ayen: 
pret.  inavay.     R.,  auay. 

Capangavay.-  R.,  ayaí/,— Maldiciones 
que  suelen  usar  los  ba janes.— rof/ori 
nu  chito:  que  te  coma  el  perro  -  6a- 
dimanay  mona  ,  y  cantan  su  inaoan: 
que  mueras.-  Acmay  vinaja  que  se 
te  hinche  el  vientre  como  una  tinaja, 
etc.,  etc. 

Nu  inauay.—K,  auay. 

ó  dañar.  -  Vid.  Dañar.  Id.  ó  pervertir, 
se:  Vid.  Pervertir,  se. 

Ipanutib.-^Hsícerlo:  manulib:  prei.  na., 
etc.,  etc.-  R.,  suíib. 

Caraget  nu  inaoan.    Rs.,  raget  y  aoa. 

Nu  mamarin  su  maraget  du  asa  ca  tao 
Rs.,  parin-  y  raget. 

ó  abundancia  de  yerbas.  — Ca/amcan. 
— R.,  tamec.-^lá.  espesura  de  arbus- 
tos: casaipetan  nu  maraget  á  tamec.  - 
Rs.,  saipet,  raget  y  tamec. 

Vid.  Derrochar. 

Minairageraget.    R.,  raget. 

ó  maldad.  Vid.  Maldad.— \á  ó  sospe- 
cha de  cosa  mala:  capangajajao  su 
maraget  — Rs ,  ajao  y  raget 

ó  sospechar  mal.  -  Mangajajao  su  ma- 


Malicioso,  a. 

Maligno,  a. 

Maid,  a. 

Malograrse. 

Malparir. 
Malquistar, 

se. 
Malquisto,  a. 

Malsano,  a. 
Malsonante. 

Maltratar. 


Malva. 
Malvado,  a. 
Malvender. 


Malversar 

Malla. 

Mamar. 


Mamón,  na. 
Manada. 


MAN.  319 

raget  pret.  nang.  pas.  ajajaoen:  pret. 

inaJajao.—  R.,  ajao. 
Nu  mangajajao  su  maraget    Rs ,  ajao 

y  raget 
Vid.  Malévolo.  -  Id.  ó  malo:  Vid.  el  que 

sigue. 
Maraget  ó  mapia  ava  uri  —  Rs.,  raget 

y  pía:  Vid.  Mal. 
Dimacatudaj  su  ichajojo:    pret.  dina- 

catudaj.  -  Rs.,  tudaj  y  jojo. 
Vid.  Abortar. 
Vid.  Indisponer,  se. 

Nu  nachidiman  du  asa  ca  íao  — R  , 
diman. 

Vid.  Insalubre. 

Maraget  ií  cadngueyan  s/a.— Rs  ,  raget 
y  adnguey. 

Mapacaraget  du  asa  ca  tao  su  ctiirin  an- 
mana  su  paripariñen:  pret.  na.,  etc., 
etc.  R.,  parin.  -  Id.  ó  atormentar: 
Vid.  Acongojar  -Id.  ó  echará  perder 
una  cosa:  Vid.  Corromper. 

Dapuit 

Uyud  á  maraget  á  fao.— R.,  raget 

Maidacao  su  majumis  á  dimayanung: 
pret.  no/.,  etc,  etc. — Rs.,  dacao,  Jumis 
y  anung.  Id.  ó  derrochar:  Vid.  De- 
rrochar. 

ó  malgastar.— Vid   Derrochar. 

Mata  nu  sagap 

Sumusu:  pret.  suminusu.— Dar  de  ma- 
mar: mapasusu:  pret.  na:  pas.  pasu- 
sugen:  pret.  pinasusu.—R.,  susu— 
Mamarse  los  dedos  los  niños:  Vid. 
Ctiupar. 

Nu  sumusu  su  mangjauas,  anmana 
anu  racuj  daña.    R.,  Javas. 

Vid.  Ganado. 


320 

Manantial. 
Manar. 

Manceba 
Mancebo 
Mancillar,  se. 
Manco,  a. 


Mancomu- 
narse. 
Mancha, 


Manchado,  a. 
Manchar. 


Mandamien- 
to. 
Mandar. 


MAN. 

Vid.  Fuente. 

Tumbad:  pret.  tuminbud  -  R  ,  atbud.— 
Id.  á  borbollones:  Vid.  Borbollones. 

ó  concubina.     Caiivan.     R  ,  iuan: 

ó  de  pocos  años.     Conacan—R.,  anac. 

Vid.  Manchar 

Nu  madutung  su  tachiay—W.dutung. 
—  Hacer  manco  á  otro:  mandutung 
su  fachiay:  pret.  nan  pas.  duiungan: 
pret.  nidutungan.  —  Mandar  dejar 
manco  á  otro:  mapadutung  su  ta- 
chiay:  pret.  na:  pas  padufunguen: 
pret.  pinadutung. 

Vid.  Compañía  (formar).-  Ui.  ó  jun- 
tarse: Vid.  ./«n/arse. 

en  general. — Rudit.  Manchas  blancas 
en  las  manos  y  pies:  íc/zas.  — Tenerlas: 
maichas:  pret.  nn.  — Manchas  blan- 
cas en  los  labios  y  frente:  bichas. — 
Tenerlas:  mabichas:  pret.  na.  -  Man- 
chas blancas  en  lo  restante  del  cuerpo: 
yayo/i^.  -  Tenerlas:  majavong:  pret. 
/2a.— De  éstas  las  hay  buenas  y  malas. 
— Á  las  primeras  llaman:  mataripis  á 
javong.— Alas  segundas:  matucpuj  á 
Jauong,  que  suelen  ser  señal  de  lepra. 
Otra  clase  de  manchas  en  el  cuerpo 
encarnadas  y  un  poco  negruzcas: 
areng.—  Tenerlas:  maiareng:  pret.  nai. 

Marudit.  -  R  ,  rudit. 

Manrudit:  pret.  nan:  pas  ruditan:  pret. 
rínuditan—R.,  rudit.— Mandar  man- 
char: maparudit:  pret.  na:  pas.  paru- 
ditan:  pret.  pinaruditan.  Mancharse: 
marudit:  pret.  na:  pas  caruditan:  pret. 
china  ruditan. 

Abtas— Id.  ó  ley  de  Dios:  pidipidit. 

Mapachirauat:  prei.  na:  pas.  ipachira- 


MAN. 


321 


Mandarin. 

Mando. 

Mandoble 

Manejar. 


Manera 


Manga 
Mango 


Mania. 
Maniático,  a- 
Maniatar. 

Manicomio. 


uat  pret.  pinachimuat  —  R.^  rauat. — 
Id  ó  gobernar:  Vid.  Gobernar.  Id.  ó 
enviar:  Vid.  Enviar. 

Nu  manyucuyuciid.  —  R  ,  yucud. 

Capanyucuyuciid  — R.,  yucud. 

áar.—Marnunu  du  dadua  ca  tanoro: 
pret.  na.,  ele  ,  etc.—  R.,  uunu. 

Mailaquelaquem:  pret.  nai:  pas.  laclac- 
men:  pret.  nilaquelaquem —R ,  la- 
quem. ~ld.  ó  dirigir:  Vid  Dirigir.— 
Id.  ó  gobernar:  Vid.  Gobernar.  Ma- 
nejarse: Vid.  Gobernarse. 

ó  ser  de  una  cosa.— Caparin.  R.,  pa- 
rin.  Id  de  hacer  una  cosa  capa- 
riñan.  De  esta  manera,  ó  de  manera 
que:  acma  sao.  De  la  misma  manera: 
acma  pa  sao.  De  ninguna  manera: 
umba.—li.  piagen  ava.  R.,  pia  De 
otra  manera  maiarec.  R.,  farec— En 
alguna  manera:  nu  caduan.  —A  ma- 
nera de: ac/na^.--¿De  cuántas  maneras 
se  pesca  en  Ratanes?  ¿Michapira  ú  ca- 
parin  nu  cajap  su  among  di  Batanes? 

de  camisa. — Tachiay  nu  laylay.  ^Id. 
arhoh  manga. 

de  cuchillo,  arado,  etc.— Pecpecan.—R., 
pecpec  Id.  de  azuela,  ó  hacha:  utang. 
Id.  de  carajay,  cazo,  etc.  pasi. — Id. 
de  la  azuela  del  batán:  cauaL  — Poner 
mango  á  cualquier  cosa:  mapasudat: 
pret.  na:  pas.  pasudaten:  pret  pinasu- 
dat—K,  sudai. 

Vid.  Extravagancia. 

Vid.  Extravagante. 

Mamajud  su  tanoro  nu  asa  ca  /ao.pret. 
na.,  etc.,  etc.— R.,  vajud. 

Vajay  á  pasdepan  canu  panuvatuvan 
su  maimaja  canu  rriichauao.  Rs., 
asdep,  i  uva,  maja  y  auao. 

41 


322 
Mánifésta- 

ÓiÓD 


Manifestar 


Máaiífl6sto»a. 

Manilargo,  a. 
Manilla 

Maniobrar. 
Manirroto,  a. 


Manjar. 
Mano. 


MAN. 

Capitutuao.^K   tuao.    Id.  ó  reunión 

de  gentes  que  quieren  manifestar  sus 
deseos:  cacpejan  nu  taotao  á  mapaíuao 
su  ichaquey.—'Rs.,  acpej\  tuao  y  aquey. 

ó  lia cer  saber.  Vid.  Adí;er//r  ó  avisar. 
•^  Id.  ó  descubrir,  ó  dar  á  conocer 
una  cosa  oculta:  Vid.  Demostrar. - 
Manifestarse  mapavüya  su  mían  du 
adüctm  prel  na,  etc.,  etc. 

Matalamad.--R.,  talúmad.  -  ll  ma- 
üuya.  -  R ,  üuya. 

Nu  manara  su  tanoro.    R.,  anaru. 

de  oro  que  ponen  en  las  muñecas.— 
Vinaay. 

Vid.  Mano,  trabajar  con  las  manos. 

Nu  madadaam  su  mangjavas.  Rs., 
daam  y  javas.—li.  nu  manarayao  su 
anguangu — R.,  ra^ao. 

Nu  mapúrín  á  cañen.  -  Rs., parin  y  can. 

Tanoro.  Id.  derecha  ó  diestra:  uanan. 
Id.  izquierda:  juli.~  Cortarla  por  la 
juntura  mamungju  su  tanoro:  pret 
na:  pas.  vungjuan:  pret.  vinungjuan. 
R.,  uungju.— Dar  la  mano  á  otro  Como 
lazarillo:  Vid.  Lazarillo.  Darse  dos 
la  mano:  michadjay.  preí.  mini.-R., 
caday.—Esi&r  matio  sobre  mano  ha- 
blando: maiuayam:  pret.  nai. — R , 
«fl^a/Ti.— Llevar  una  cosa  en  la  mano: 
maijavit:  pret.  nai:  pas.  j'avifen  pret. 
nijavit—Ú.,  javit  Cruzar  las  manos 
sobre  el  pecho:  manadichepquep:  pret. 
/la.  — R.,  sadichepquep. -Coger  con 
las  dos  manos  juntas  vueltas  hacia 
arriba  agua,  arroz,  etc.:  manacnung. 
pret.  na:  pas.  sacnanguen:  pret.  sinac- 
nung.  •  R.,  sacnung.    Id.  con  una  sola 

.  vuelta  hacia  arriba,  agua,  arroz,  etc.: 
manucung:  pret.  na'  pas.  sucunguen: 


MAN 


323 


Manojo. 

Manopla. 

Manosear. 


Manoseo. 

Manotada 

Manotear. 
Mansedum< 

bre. 
Mansión. 

Manso,  a 
Manta. 


Manteca. 


pret.  sinucung.  —  R.,  sucung.  —Traba- 
jar con  las  manos:  mapatanoro:  pret. 
na:  pas  patanorojen:  pret,  pinatanoro. 
— R.,  tanoro.— Mano  de  plátanos:  sa- 
pad  á  viñiuej.  Mano  del  mortero:  pi- 
tiy'tuj.    R.,tujtuJ. 

Bedbed. 

Vajay  á  ciidit  nu  tanoro. 

M(imundan,  y  manlaquem:  pret.  na  y 
nan:  pas.  pundaiian,  y  lacmen:  pret. 
pinundanún,  y  nilaquem  -Rs,  pan- 
dan y  laquem. 

Capundan,  y  calaquem—Rs.,  puadan 
y  laquem. 

dar.— Mamacpac:  pret.  /la:  pas.  pacpa- 
quen:  pret.  pinacpac.-^B.,  pacpac. 

Maipacpac:  pret.  nai.  —  R.,  pacpac. 

Catanoy.-^.,  tanoy. 

lañan.  -  R.,  ian.^  Id.  ó  habitación:  ma- 
chaoa.—,K,  aoa. 

Matanoy.—^,  tanoy. 

Ayub.  Cubrir  con  ella  á  oiroimanga- 
yub:  pret.  nang:  pas.  ayuuan:  pret. 
í/íoi/i/ya/i.'*- Cubrirse  á  sí  mismo:  ma- 
iayub  pret.  nai  -  Estar  en  vuelto 
en  ella  con  dos  puntas  amarradas 
al  pescuezo:  maitangbali  pret.  nai. 
— R.,  tangbali.^ho  mismo  que  manta 
puede  ser  pañuelo  ú  otra  cosa. — Es- 
tar envuelto  ó  cubrirse  con  ella,  desde 
la  cabeza  hasta  abajo  ó  hasta  medio 
cuerpo:  maitacbaoy  pret.  nai.  -  R., 
tacbaoy. "Llevar  una  criatura  cargada 
con  manta:  mangban:  pret.  nang:  pas. 
abanen:  pret,  mSa/j.— R.,  aban. 

Janeng.  Hacerla  derritiendo  gordurat 
manañiay:  pret.  na:  pas.  sañiayen: 
pret.  sinañiay^B..,mñiay.  -  Manteca 


324 


Mantel. 
Mantener 


M  a  n  t  e  n  i- 

miento, 
Mantilla 
Manto 
Manual. 


Manuscrito, 

ta. 
Manzanilla 
Mañana. 


Maña. 
Mañoso,  a. 
Maquinar. 


Mar. 


MAR. 

rancia:  n^újiimiang  ájanenq.  --R.,  /h- 
miang. 

ídem  ó  taliih  mi  lamesa. 

ó  sustentar  -Vid.  Alimentar,— \á.  ó 
conservar:  Vid.  Cuidar.— Id.  ó  soste- 
ner: Vid  Sostener. — Mantenerse  ó  per- 
severar en  algo:  Vid.  Perseverar.  Id. 
ó  aumentarse:  Vid.  Comer. 

ó  alimento.— Cañen.— R.,  can. 

de  mujer.     Vatungut  du  ojo. 

áemu}er.-  Atuonng. 

Nil  niasuniing    á    sajaoiten    anmana 

pundanan.—Rs ,  sunung,    sajauit    y 

pandan. 
Nil  tiniilasan  nu  tanoro.    R.,  tulas. 

yerba— ídem. 

Andetac  -Mañana  por  la  mañana:  an- 
delac  ami  mauecjas,  ó  an  mavecjas.— 
R.,  yec/as. -Mañana  por  la  larde: 
andetac  anu  maciiyab.  R  ,  cuijab  — 
Esta  mañana:  sicha mauecjas,  6  ca ma- 
vecjas —Pasado  mañana:  antacasa. 
El  día  siguiíenle  de  pasado  mañana: 
sauman.  —  A\  otro  día  que  se  sigue  al 
sauman:  tipang  nu  sauman.— La  hora 
de  salir  de  casa  por  la  mañana,  que 
es  después  de  almorzar,  como  á  las 
ocho:  pisíbujen. — Pasada  ya  dicha 
hora:  madichod  ápisibujen.     R.,  sibu. 

Vid   Habilidad. 

Vid.  Hábil. 

Mangtuctu  su  pariñen  á  catayugen: 
pret.  nang.,  etc,  etc.-Rs.,  actuctu, 
parin  y  tayu. 

Táao.— Hondo  del  mar:  maragem.—R., 
iragem.  --  Somero  del  mar:  mavavao. 
--R.,   yayao.— Mar  tranquilo:  madi- 


MAR. 


325 


Maravilla. 
Maravillar. 


Marcar 


Marco. 
Marchar. 


Marchitar. 


Marchito,  a. 


nac. — R.,  dinac"ll  matanap  á  taao.— 
R.,  tanap.-Alía  mar:  du  idaud.-Esiar 
en  alta  mar  maidaud.  -Moverse  el 
mar  un  poco  más  de  lo  ordinario: 
mapidung  pret.  na.— R.,  pidung. — 
Salir  de  madre  el  mar.  mairajang- 
puay:  pret.  nai.  —  R.,  rajangpuag.— 
Arrastrar  el  mar  poco  á  poco  hacia 
adentro  con  sus  olas  una  cosaque 
está  en  la  orilla:  mangjasap:  pret. 
nang:  pas.  Jasapen:  pret.  niJasap.—B.., 
Jasap.— Caerse  al  mar:  suttiauay  du 
taao:  pret.  suminauay.  -  R.,  sauay.— 
Tirar  á  uno  al  mar:  mapasauay  du 
taao.  pret.  na:  pas.  pasauayen:  pret. 
pmasauaz/. -Arrojar  el  mar  algo  á 
tierra:  Vid.  Arrojar,  etc.— Arrastrar  la 
corriente  de  mar  algún  objeto:  Vid. 
Arrastrar,  etc.— Punta  del  mar:  vaja. 

Asa  ca  macacnicnin.—^.,  acnin. 

Mapaichacnin,  ó  mapacnin:  pret.  na: 
pas.  paichacninen  y  pacninen:  pret. 
pinaichacnin  y  pinacnin.  —  R.y  acnin. 
Maravillarse:  michacnin:  pret.  mini, 

animales. — Manmarca:  pret.  nan:  pas. 
marcaan:  pret.  nimarcaan.-R.,  marca. 
— Id.  las  orejas  cortándolas:  mamilin; 
pret.  na:  pas.  piliñan:  pret.  piniliñan. 
— R.,  pilin. 

Vajay  nu  aneb  anmana  estampa. 

Umayam:  pret.  minayam:  pas.  ayamen: 
pret.  inayam.-R.,  oz/a/n.-Marcharse: 
cumaru:  pret.  cuminaru. — R.,  caru. 

Mapairangpay:  pret.  na:  pas.  pairang- 
payeng:  pret.  pinairangpay.  —  R., 
rangpay. — Marchitarse:  máirangpay: 
pret.  nai 

Marangpay. — R.,  rang  pay. —li.:  najayo. 
—R.,jayo. 


326 
Marea 


Marear 


Marejada 

Marfil. 

Marguen 

Marginar. 


Marido. 

Marimacho. 
Marimorena. 

Marinero,  ra, 
Mariposa 

Marisco. 

Mármol. 


MAR. 

QMa.—MaJnep  y  malapnu.-  Rs ,  ajnep 
y  lapnu.  Id,  baja:  malauang.  R., 
/ai/anp— Subir  la  marea:  mipajnep  y 
mipalapnu:  pret.  /nmi.— Bajar  la  ma- 
rea: mipalauang'.  prei.  mini.— Lo  que 
queda  descubierto  en  la  marea  baja: 
calauangan. 

ó  molestar.  Vid.  Acongojar  —  Ma- 
rearse: majangu:  pret.  na  —  R.,jangii. 
—Id.  ia  cabeza  con  buyo:  ma yanga: 
pret.  na.-r-R.,  yanga-  Id.  id.,  con 
tabaco  ó  por  subirá  un  monte:  ma- 
jujed:  prel  na.  R.,  ajujed.-Wá.  Va- 
hído. 

\i2íh&T.~Mapajung\  pret.  na.  R,  pa- 
jung. 

Suung  nu  elefante. 

ó  extremidad.  "Vid.  Extremidad. 

Mapangay  su  margen:  pret.  na,  etc., 
etc.-  R.,  angay.—U.  atdan  su  panda 
nu  maitulas  acma  su  mavuya  du  li- 
bros: prei.  tindaan.—  Rs.,  atda,  tulas 
y  vaya. 

Cacovot  R.,  coyo/.— Hacer  vida  rjna- 
ridable  y  obedecer  mutuamente  los 
esposos:  michamadnguey:  pret.  mini. 
— R.,  adnguey. 

Mavaques  acmay  majacay  su  ayit.  ~ 
Rs.,  vaques  y  jacay. 

Capididiman.  —Armarla:  macfiidiman 
ó  maididiman:  pret.  na  ó  nai.  R., 
diman. 

ó  bogador.     Manqaud.—R.,  caud. 

que  va  á  la  luz. — Dadapuí/an.— Id.  que 
está  en  las  plantas,  etc :  cudibabang. 

Atavu  ú  maviay  du  iragem  nu  taao  á 
mian  su  vajay. — Rs.,  viay  é  ian. 

Maquejnet  canu  mauid  d  í>a/ü.- Rs., 
quejnet  y  avid. 


MAS. 


327 


Maroma. 

Marrajo,  a. 
Marrano 
Marrano,  a 
Marrullero, 

a. 
Martillar. 

Martillo. 
Má^rtir. 


Martirio. 
Martirizar. 

Marzo. 
Más 


Matava  á  pinuspus. — Rs.,  taua  y  pus- 
pus. 

Vid.  Astuto. 

6  cerdo.  Vid.  Cerdo. 

6  sucio.  -  Marudit  -  R.,  rudit. 

Nu  masulib  á  mangutap.  Rs.,  sulib  y 
utap. 

Manuctuc  nu  rongsoj:  pret.  na:  pas. 
tuctuquen:  pret.  tinuctuc     R.,  tuctuc, 

Rongsoj. 

Nu  malidiat  anmana  madiman  maca- 
yamotdu  capanganuged.  ^Rs.,  lidiat, 
diman,  yamot  y  anuged. 

Capandidiu  su  cadiman,  anmana  cali- 
diat  macayamot  du  capang anuged. — 
Rs.,  lidiat,  diman,  yamot  y  anuged. 

Mapalidiat  anmana  mandiman  su  tao 
macayamot  du  capanganuged  pret. 
na:,  etc.,  etc.  Rs.,  tidiat,  diman,  ya- 
mot y  anuged. 

Ichatdo  nu  vujan  du  asa  ca  caoan. — 
Rs..  catdo  y  aoa. 

Signifícando  aumento:  pisa  pa.  -  Más  ó 
menos  como:  acmay.  —Hoy  más  que 
nunca:  cünatunan  sichanguy a.— Más 
que:  ara  nu.—A  lo  más:  panda  na 
anti.-Lo  más:  panda  nu  maparin.— 
A  más  no  poder:  Vid.  Esforzar^  se. — 
La  palabra  mas  como  conjunción: 
am,  anmana  y  asna. — Quiero  ir  á  San 
Carlos,  mas  no  puedo-maguey  acó 
á  mangay  di  S.  Carlos,  am  ó  an- 
mana maparin  co  aba. — Te  daré 
un  peso,  mas  vé  á  S.  Garlos: 
ituruj  cg  dimo  piso,  asna  mangay 
cha  di  S.  Carlos.— Más  comparativo: 
se  hace  duplicando  la  primera  ó  más 
sílabas  de  la  raíz  y  anteponiendo  ma. 
Masulisulib  ca  cani  Juan:  eres  más 


328 


Masa. 

Masaje 
Mascar. 


Máscara- 
Masón. 
Masonería. 


Masticar. 


Mástil. 
Mastín. 
Masturba- 
ción. 
Masturbarse 


Mata. 

Matadero. 

Matadura 


MAT. 

sabio  que  Juan.  -  Tocar  á  uno  más  en 
la  repartición:  macaruaru  y  maijaja- 
ven:  pret.  na  y  nal — Rs.,  am  y  j aven. 
No  más:  manaub  daña.— R.,  anaub. 
—It.  pia  daña. 

Harina  á  misaguel  su  levadura  á  ipa- 
marin  su  pan     Rs.,  saguel  y  parín. 

darlo  ó  pedirlo.— Vid.  Sobar. 

Mangjuras:  pret.  nang:  pas.  jurasen: 
pret.  nijurasi.  R..  juras.  — \á.  una 
cosa  cualquiera  y  sacarla  de  la  boca 
después  de  mascada:  manpa:  pret. 
nan:  pas.  aspajen:  pret.  sinpa.—R, 
aspat. — Cosa  ya  mascada:  sinpa. — 
Mascar  buyo:  Vid.  Buyo.— Id.  caña 
dulce:  Vid.  Caña.  ~  Mascar  bien  la  co- 
mida desmenuzándola  por  completo: 
Vid.  Masticar,  etc. 

Dadangoy. — R.,  dangoy. 

Nu  sumindep  du  masonería.  -  R..  asdep. 

Asa  ca  cacpejqn  á  matayu  á  mian  du 
abtas  su  cárarayao  su  religión  ca- 
tólica canu  caduan  pa  á  maraget 

Maidomódomo:  pret.  nai:  pas.  domo- 
domogen-  pret.  nidomodomo.  —  R., 
do/no.— Id.  desmenuzando  bien  la  co- 
mida: manguetnguet  su  cañen:  pret. 
nan:  pas.  guetnguetew  pret.  niguet- 
nguel.—R.,  guetnguet. 

Anayasan. 

Asaca  chito. 

Capatuao  su  lapus  du  inaoan.—Rs., 

tuao  y  aoa. 

Mapatuao  su  lapus  du  capundan  du 
inaoan.  pret.  na.,  etc.,  etc.— Rs.,  tuao, 
pandan  y  aoa. 

Atnguej.—  Una  mata:  asatnguej. 

Pandimanan  su  viñiay.-R.,  diman. 

en  los  animales  por  roce  de  algo  y  en 


MAT 


329 


Matalón. 


Matalotaje. 

Matanza. 

Matar. 


Materia 


Material. 


Matorral. 

Matraca. 

Matricida. 

Matricular. 


Matrimonio. 
Matriz 


Matrona 


los  enfermos  que  están  mucho  tiempo 
de  un    lado. —  Juva. — Tenerla    maca- 

Juua:  pret.  na. 

Cabayo  anmana  vaca  á  magulang  á 
maraget  su  cayam. — Rs.,  gulang  é 
iam. 

Vajiín. 

Capandiman.—l^.,  diman. 

Mandíman:  pret.  nan  ó  min:  pas.  di* 
manen  pret.  nidiman.—R.,  diman.-r- 
It.  mandipet:  pret.  nan:  pas.  dipten: 
pret.  nidipet  R ,  dipét.—li.  mangjat 
pret.  nang:  pas.  acjaten  pret.  chinjat. 
-  R.,  acjnt  It.  tapando  bdíca  y  na- 
rices: Vid.  Ahogar,  etc— Mata>sc-á  sí 
mismo:  maipadiman:  pret.  nai.  It. 
mipacjaf:  pret.  mini. 

ó  podre.  ATa/ia.-  Tenerla  umnana: 
pret.  min  —Tener  materia  los  grani- 
tos ó  ampollas  en  las  puntas:  umnu- 
jau:  pret  min.  — R. y  nujau. 

Mitavu  á  madidiu  nu  sentidos  nu  ina- 
oan.-Rs.y  atauu,  didiu  y  aoa.  —  lá. 
que  sirve  una  Obra:  nu  maysewi  du 
caparin  nu  asa  ca  vajay,  etc. 

Cajasan.  R.,  a/as.  — Id.  espeso:  mas- 
dit  á  cajasan.— R;  asdit 

Vid.  Carraca. 

Nu  mandiman  su  /na.— R.,  diman. 

Mapatulas:  pret.  na:  pas.  patulasen: 
pret.  pinatulas.  -R.,  tulas.  Matricu- 
larse, machitulas:  pret.  na. 

Asa  vajay. 

en  el  interior.— Anaca/i.—R.,  anac. — 
Id.  cuando  se  sale,  como  á  vacas,  etc.: 
daday. 

Apu  á  mavaques  á  mainaquem  canu 
mapsec.—  Rs.,  vaques^  inaquemyap- 
sec.     Id.  ó  partera:  mamiay  á  sumi- 

42 


330 
Maula, 

Máxima. 
Máximo,  a. 
Maya, 
Mayar, 

Mayo. 

Mayor. 

Mayoral. 

Mayordomo. 

Mazmorra. 

Mazo. 

Mazorca 

Meadero 

Meados, 
Mear, 


MEA. 

dung  du  macauam.^-Rs.,  viay,  sidung 

y  uara. 
ó   cosa   despreciable.— iVu  dequey  su 

sinmu.—R.,  anmu.— Id.  ó  tramposo  y 

mal  pagadon  nu  mangutap  canu  di- 

mapajsa.    Rs,  utap  ó  ajsa. 
Pananajan.-  R.,  taja. 
Uyud  á  matu.^ñ, atu. 
páiaro. —Lalachiao. 
el  gato.  -Miñangauy:  pret.  /nmz. ~R, 

Ichadima  nu  oujan  du  asa  ca  caoan.— 

R.,  aoa. 
en    edad.    Matuneng.    R.,    iuneng.  - 

Id.  en  altura:  Vid.  alto. 
Numangunung  du  viñiay.  — Rs.,  unung 

y  viay. 
Manama  du  pactiirauatan  á  umunung 

du  vajay.  -Rs.,  numa,  rauaty  unung. 
Paquedtqueran  du  iragem  nu  tana.    R., 

quedqued. 
Papatuc.—H.,  patuc. — ^^Id.    grande   de 

hierro:  mazo. 
de  maíz.  —  Asa  ca  vajay  nu  maiz  á  mian 

pa  su  así  —  R.,  ian.-rlá.  sin  granos: 

pinamulasan.—R.,  vulas. 
en  general.— Pangaganan  su  danum. 

—  R,gagan.—lá.  de  machos:  pamei- 

gan:  -  R.,  peteg.    Id.  de  hembras:  pa- 

ctíop/san.-R.,  opis. 
en  general  —Pinangagan  á  danum. — 

R.,  gagan.    Id.  de  machos:  pe/eg — 

Id.  de  hembras:  opis 
en  general  -Mangagansu  danum; pret 

nan.—  R  ,  gagan.--lá.  los  machos  ma- 

meteg:  pret.  na;— R.,  peteg. —  Id.  las 

hembras:  /na/igíop/s;  pret.  na/íg'.     R., 

R  ,  opis.    Tener  mal  de  orina:  dima- 

capangagan  su  danum  ó  dimacapa- 


mb:d. 


331 


Mecate. 


Mecer,  se. 
Mecha 
Medalla 
Medianero,  a 
Mediano,  a. 

Mediadte. 
Mediar 


Medicina. 
Medicinar. 


Médico. 
Medida 


Medio,  a. 


meteg,  ó  dimacaopis  -Vid.  Purgación. 

Juüid.-lá.  de  las  vacas:  pinuspus.-r- 
R.,  puspus.~lá.  para  pescar:  tu- 
yú ng  an. 

Vid.  Mover,  se. 

ídem 

ídem. 

Pachaguman.—R.,  agum. 

Machinaju.  —  R.,  naju.  —  Hombre  de 
mediana  edad:  avac  nu  tao. 

Macayamot.  ~  R.,  yamot. 

la  vasija  de  a\go: —Mangavac:  pret. 
nang:  pas.  auacan:  pret.  inavacan  — 
R.,  ayac-  Mediarse'  por  sí  misma: 
mavac:  pret.  na.—lá.  ó  interceder. 
Vid.  Rogar.  — Id.  ó  interponerse  entre 
dos  ó  mes  para  que  no  riñan:  Vid. 
Intervenir. 

Tuvatuva. — R.,  f«ya. 

Manuvatuua:  pret.  mina:  pas.  tuvatu- 
vajen:  pret  timwatuua.—K,  tuva.— 
Pedir  ser  medicinado:  mapatuvatuva: 
pret.  na:  pas.  patuvatuvajen:  pret.  pi- 
naiuuaiuva. 

Nu  manuvatuua.— R.,  tuva. 

de  sólidos  ó  líquidos,  como  ganta, 
cabán,  qíc— Panpengan.—R.,  atpeng. 
Id.  de  telas,  árboles,  caminos,  etc.: 
adpang. 

Cara.— rMedia  libra:  cara  nu  libra.— U. 
avac.  Et  agua  llegó  al  medio  de  la 
casa:  nacarapit  ú  danum  du  avac  nu 
vajay.  Media  noche  avac  nu  ajep.— 
Medio  día  avac  ó  caran  nu  arao.— 
Media  ó  mitad  de  la  misa  anavacan 
nu  misa  —En  medio  de:  du  juvuc,  du 
mangjuvuc,  du  pangjuvucan  y  dujod- 

yod.— Estar  en  medio:  mangjuvuc  y 
mañijodjod:  pret.   na.—Tayto  acó  á 


"1 


332 


Mediodía. 
Medir 


Meditación. 

Meditar. 

Medrar 


Medro. 
Medroso,  a. 
Médula 
Mejilla. 
Mejor. 

Mojora 

Mejorar 


MEJ. 

mangjuouc,  ó  múñijodjod:  estoy  en 
medio.— Ponerse  en  medio:  mangay 
dujuvuc,  ó  düjodjod.  Mandar  poner 
en  medio:  mapangjuuuc,  y  mapañijod 
jod:  pret.  na:  pas.  pgngjuvuqiien,  y 
pañijodjoren:  pret.  pinangjuvuc,  y  pi- 
nañijodjod.— CoríSLt  por  medio  una 
cosa   Vid.  Cortar  por  medio. 

Auac  ó  caran  nu  arao. 

sólidos  ó  líquidos  con  ganta,  cabán, 
etc.  —Manpeng  pret.  nan  pas.  atpen- 
guen:  pret.  tinpeng.  -  R„  atpeng.— 
Medir,  telas,  árboles,  caminos,  etc. 
con  vara,  metro,  etc.:  mangtii  pret. 
nang:  pas.  actúan:  pret.  chintaan.— 
R,  acfu.— It.  manpang:  pret.  na:  pas. 
adpangan:  pret.  nidpangan  -  R.,  ad- 
pang.—Macüdpang  ava:  no  llega  á  la 
medida.  -Mandar  medir:  mapan- 
pang:  pret.  na:  pas.  padpanguen:  pret. 
pinadpang. — Medir  por  palmos:  man- 
rangan:  pret.  na:  pas.  ranganen^  pret. 
rinangan.—R.,  rangan. 

Capangtuctu.  -R.,  actuctu. 

Vid.  /rfear. 

ó  mejorar  alguien  de  fortuna.  Mipa- 
racuj  ú  anguangu:  pret.  mini  R , 
/•acu/. 

Capiparacuj  nu  anguangu.— R.,  racuj. 

Mamumugen  á  too.  ~  R.,  amu. 

de  los  huesos. — Tutuquen. 

Vid.  Cam7/o. 

Mapipia. — R.,  p/'a. -Es  mejor  Pedro 
que  Juan:  mapipia  si  Pedro  cam  Juan. 

en  bienes.  —Vid  Medro.  .  Id.  de  en- 
fermo: cap/papía.- Vid.  p/a. 

el  enfermo:— Mipapia,  ó  mipangay  ú 
capipia  na:  pret.  mihi.—Rs.,  pia  y  an- 
gay. — Mejorar  el  tiempo:  mipamnao. 


o 


MEL. 


333 


Mejoría. 

Melancolía. 

Melancólico, 
a. 

Melancoli- 
zar, se. 

Melena 

Melifluo,  a. 

Melindroso, 

a- 
Melodía. 
Melodioso,  a- 
Meloso,  a. 
Mella 


Mellar 


Mellizo,  a. 


ó  mipapia  ú  caoan:  pret.  mini. — Rs., 
amnao  y  pía.— Mejorar  uno  de  for- 
tuna: Vid  Medrar. 

Capipapia.—R.,  pia. 

Capao. — R.,  apao. 

Mapüpao'en.—Yi.,  apao. 

Vid.  Entristecer^  se. 

de  animal.. — Bubiij. — Id.  de  hombre  ó 

mujer:  booc. 
Vid.  Dulce.— \á.  ó  suave  y  tierno  en  el 

trato:  matanoy.  -  R.,  tañoy. 
Vid.  Delicado. 

Caliñao  nu  ladyi —R.,  liñao. 

Maliñao  áladyi. — R.,  liñao. 

Vid.  'Melifluo. 

des  herramientas,  tablas,  mesas,  etc.— 
Caliñab.—R.,  liñqb.-lá.  de  platos, 
vasijas,  etc.:  calipang,  caliblib  y  cali- 
ñab.-^ñs.liblibylipang. 

herramienta,  tabla,  mesa,  etc.— Manli- 
ñab:  pret.  nan:  pas.  Uñaban  6  caliña- 
ban:  pret.  niliñaban  ó  chinaliñaban. 
—  R.,  /í/ía¿>.- Mellarse:  /na///?a¿):  pret. 
mina. — Mellar  plato,  vasija,  etc.:  aun- 
que se  puede  usar  el  anterior,  más 
propiamente  usan  los  siguientes: 
manlipang  pret.  nan  pas.  lipangan 
ó  cálipangan:  pret.  nilipangan  6  ehi- 
nalipangan  — R.,  lipang.  It.  manlib- 
lib:  pret.  nan:  pas.  libliban  ó  calibli- 
ban  pret.  nilibliban  ó  chinalibliban. 
— R.,  /i ¿)/í¿).— Mellarse*  malipang  y 
malíblib:  pret.  mina. 

Panga.— Serlo:  maipanga  pret.  nal — 
Se  entiende  en  general  de  hombres  y 
animales,  aunque  de  los  cabritos  sue- 


334 


Membrudo,  a 

Memorable. 

Memoria. 

Menaje 

Mencionar 

Mendigar. 

Mendrugo. 

Menear,  se. 

Menester, 


Menestero- 

s'o,  a. 
Menestra. 

Menguante 

Menguar. 

Menor. 

Menos. 


HEN. 

len    decir:   maipung:  pret.   na.  -  R., 

ipung:  y  también  usan  de  esta  raiz 

cuando  salen  pegados,   ya   hijos  de 

hombres   ya  de  animales.— Cuando 

uno  de  ellos  es  macho,  y  la  otra  hem 

bra.  ya  en  hombres,  ya  en  animaks, 

dicen:    midiampi:    pret.    mini.      R., 

diampi. 
Mayit  canil  mataua  á  tao. — Rs.,  ayit  y 

taua. 
Nu    mayaniing    á    nacnacmen.    Rs , 

anung  y  naquem. 
Naquem  á  /«y/d.— Hombre  de  buena 

memoria:  maiuvid  á  tao.—  R.,  tuvid. 
de  casa.— Uarauara  du  vajay. 
ó  referir. — Vid.  Contar  cuentos. 
Machilimus:  pret.  na.—K,  limus.—U. 

machalao:  pret  na.—R.,  alao. 
Cactib  nu  pan  á  maquejnet  cía/ia.— Rs , 

aciib  y  quejnet 
Vid.  Mover,  se— Menearse  ó  darse  prisa: 

Vid.  Prisa. 
necesidad  ó  falta.  — Cá&u.     R,  abu. — 

Id.    ó    necesario:    mayanung.  -  R., 

anung. 
Nu  abu  su  manaub.—R.,  anaub.-  Id.  ó 

pobre:  Vid.  Pobre. 
Asa  ca  nigiiisa  á  racaracanen. —li.  pi- 

nangjotuan  su  acos. — R.,  joto. 
de  luna.    Vid.  Luna. 
Vid.  Disminuirse. 
Dequey. — El  menor  de  ellos:  nu  de- 

quey  dirá. 
Dequey. — Dar   menos  á  uno:  pipade- 

queyen  ú  tumuruj:  prei.  pinipadequey. 
R.,  dequey.— A  lo  menos  una  vez  al 

año:  aranu  mipisa  du  asa  ca  caoan. — 

Rs.,  asa  y  aoa.    Lo  menos:  cadeque- 
yen  na. 


MEO.  335 

Menoscabar   ó  disminuir. — Vid    Disminuir.— Id.  ó 
quitar: —Vid.  Quitar  -  Id.  ó  deterio- 
rar:—Vid.  Corromper. 
Vid.  Desdeñar. 


Menospre- 
ciar. 
Mensaje. 
Mensajero,  a. 

Menstruo 


Mensual. 
Mentar 

Mente 

Mentecato,  a. 
Mentidero 
Mentir. 


Mentira 

Menudear 

Menudencia 


Menudo,  a, 


Menudo 


Mefiique. 
Meollo. 


Tinoyotoyon.    R,  toyon. 

Nu  manangay  nu  fulas,  anmana  nu 
toyotoyon.     Rs  ,  angay  y  toyon. 

iener.—Mairegla:  prel  nai.  It.  marU" 
dii:  prei.  na. —R.,  rudit. -li.  marayai 
pret.  mina.—R.y  raya. 

Du  mangday  du  uujan,    R.,  aday. 

Mamnec:  pret.  nam:  pas.  abnequen: 
pret.  binnec.—R ,  abnec. 

Actuctu. 

Vid.  Tonto. 

Paidadaayan.  -  R.,  daay. 

Midadaay:  pret.  /nz/i/.— R.,  daay  — De- 
cir uno  con  mentira,  que  ha  mentido 
otro:  mapaidadaay:  pret.  na:  pas. 
paidadaayen:  pret.  pinaidadaay.^^ 
Mentir  en  cosas  leves  ó  como  por 
chanza:  midadanga:  pret.  mini.—R., 
danga  —Mentir  engañando:  Vid.  En- 
gañar. 

Capidadaay.—R.,  daay. 

Vid.  Frecuentar. 

en  general.  Cadequeyen  nu  tudangu. 
— R  ,  deg^ueí/.— Menudencias  de  ani- 
mal  Vid.  Menudo. 

ó  pequeño.— Dequey  Id.  como  polvo: 
majumec,  ó  matumec.—  Rs.f  Juniec  y 
lumec.—A  menudo:  su  masanib. — R., 

sanib- 

en  general.— Dequey. — Menudos  deani- 
mal: caduan  á  así  nu  nidiman  á 
viñiay, 

Camanüiitis. 

Vid.  Médula. 


336 
Meón. 

Meona. 

Meramente. 

Mercadear. 

Mercado. 

Mercar 

Merced. 

Merecer. 


Merecido,  a. 
Merendar. 
Meretriz. 
Mérito 


Mermar 
Mero,  a. 
Merodear. 
Mes. 


Mesa. 

Mescolanza. 
Mesón. 
Mesonero,  a. 
Mestizo,  a. 


MES. 

Nu  mameteg  su  masanib.  Rs ,  peteg  y 
sanib. 

Nu  mangopis  su  masanib.— Rs.^  opis  y 
sanib. 
Vuiuuj  uri.—li,  michatani.—R.,  tani. 

Vid.  Comerciar. 

Pidacaoan.    R ,  dacaa 

Vid.  Comprar 

Yiá.  Dádiva. 

Machinmu  ó  mayanung:  prel.  na.-Rs., 
anmuy  anung.—  Machinmu,  6  maya- 
nung ava  diaquin  ú  gracia:  no  me- 
rezco la  gracia; 

Vid.  el  anterior.— Bien  merecido  lo  tie- 
nes: dates  mo  uri. 

Maimerendal:  pret.  nai. — It.  manma- 
mavao:  pret  nan,    R  ,  vao. 

Maquequeyen  á  mavaques.—  Rs.,  aquey 
y  vaques. — It  caiz'ya/i.— R  ,  ivan. 

Ñu  mapia  á  pinarin,  Du  mapia  á  pi- 
narin  ni  Jesucristo,  ipacatudaj  ñamen 
sujanit:  por  los  méritos  de  Jesupristo 
conseguiremos  el  cielo. 

Vid.  Disminuirse. 

Abu  su  saguel,  ó  mainana:—R.,  inana, 

Vid.  Robar. 

Vujan.  -Asaca  vujan:  un  mes.— Ser  de 
un  mes  de  edadt  macapamujan:  pret. 
na. 

ídem. — De  comida:  encanan.  R.,  can 
De  escribir:  pí7u /osa/1  ~R.,  tulas. 

Capaisaguel  nu  nadpun  —Rs  ,  saguel  y 
adpun. 

Vajay  á  rapitan  nu  mangana. — .Rs., 
rapity  ngana. 

Nu  taivajay  á  rapitan  nu  mangana.— 
Rs.,  rapit  y  ngana. 

Manganac  nu  maitarec  su  raya.  Rs., 
anac  y  tarec. 


HEX. 


337 


"Mesura.  Caradinep.    Y{.,radinep. 

Mesurado,  a  Maradinep—R.,  radinep. 

Metá,fora.        Chirin  á  machitarec  su  anmunmuan 
-  Rs.,  tarec  y  anmu. 

Meter  una  cosa  en  otra,  como  dinero  en  bolsa, 

camote  en  cesto,  etc.,  etc.  -  Mamusee: 
pret.  na:  pas  pascan:  pret.  pinuscan  — 
R..  pasee.  — Id.  persona  ó  cosa  en  ha- 
bitación, alacena  etc.:  mapasdep:  pret. 
na;  pas  pasdepen:  pret  pinasdep.—R., 
asdep.— id  una  cosa  pequeña  en  otra 
mayor,  como  copa  pequeña  ó  vasito 
en  vaso  grande,  ó  cuando  se  engasta 
una  cosa  en  otra,  etc.:  mapaisudut: 
pret.  na  pas.  paisuduten:  pret.  pinai- 
sudut  —  R.,  sudut.  Id.  la  mano,  y  sa- 
car lo  que  hay  en  ollas,  agujeros,  etc , 
como  comida,  pájaros,  peces,  etc., 
mangalauas:  pret.  nang  pas.  calaua- 
sen:  pret.  ehinalauas. — R.,  calauas.— 
Id.  la  cabeza  por  agujeros,  etc.:  manu- 
jmuc:  pret.  na:  pas.  sujmuquen:  pret. 
sinujmue.  —  R.,  sujnriuc.— Id.  el  pie 
por  entre  las  rendijas  del  piso  de  la 
casa,  y  el  corcho  en  el  tintero,  por  ser 
éste  de  boca  ancha,  etc.:  mangalasec, 
pret.  nang:  pas.  alasquen:  pret.  inala- 
sec.  R.,  alasec — Meterse  el  pie,  etc., 
etc.:  /no/asec;  pret.  na.  -  Meter  más 
hacia  adentro  una  cosa:  mapaisec: 
pret.  na:  pas  pais(¡uen:  pret.  pinaisec. 
R.,  ísec—  Estar  una  casa  metida  ha- 
cia adentro  ma/sec:  pret.  na/.— Meter 
pedazos  de  madera  ó  hierro  delgado, 
como  clavos,  etc.  por  agujero  hur- 
gando: Vid.  Hurgar.  Id.  una  cosa  en 
barro,  tierra,  mar,  líquidos,  etc.:  Vid. 
Introducir  una  cosa,  etc.  Id.  cogbn 
entre  cogon  en  los  techos  para  quitar 

48 


338 


Metro, 
lliteaola. 


Meaolar. 


Mezquindad. 
Mezquino,  a. 

Mi, 

imoo. 

Miedo. 


Miedoso,  a. 
Miel 


míe, 

goteras:     Vid.     Calafatear.    Meterse  ^ 
agua  por  las  rendijas  de  ventanas  y 
puertas:  Vid.  Entrar  agua,  etc.— Me- 
terse «n  lo  que  no  le  importa:  Vid. 
Entremeterse 

ídem.    Asa  ca  adpang. 

Casaguel.  R.^saguel-  Id.  de  agua  con 
harina,  polvos  de  tinta,  pintura,  etc.: 
cavauy.—  R,  vauy.—S'm  mezcla:  abu 
su  sajguei:  Vid.  Puro. 

Mapaisaguel:  pret.  na:  pas.  paisagíen: 
pret.  pinaisaguel.—  ñ.,  saguei— Mez- 
clarse dos  cosas:  maisaguel:  pret.  nai. 
—Si  son  más:  maisaguesaguel:  pret. 
nai  No  tengo  con  que  mezclarlo: 
arauay  isaguel  cosía. — Mezclar  un 
poco  de  agua  con  harina,  polvos  de 
tinta,  pintura,  etc.,  ú  otras  cosas  por 
el  estilo:  mamauy:  pret.  na:  pas.  uau- 
yen:  prel  vinauy.-K,  uauy.— Mez- 
clar morisqueta  ó  uvi  con  caldo:  Vid. 
Morisqueta. — Mezclar  agua  con  vino: 
magsaitavay  su  danum  canu  vino: 
pret.  na.  pas.  tavayen:  pret.  tinavay. 
—  R.,  tavay. 

Casiñat  y  cabayu.—^ñs.,  siñat  y  bayu. 

Masiñat.  R.,  siñat.  -  It.  mabayu—R., 
bayu. 

de  mí,  y  por  mí.— Co. —Para  mí: 
diaquin. 

Samiang. 

Camu.    R.,     amwv  —  Tenerlo:    mamu: 
pret.  na  pas.  ichamu:  pret.  chinama. 
—Meter  ó  causar  miedo:  Vid.  Ame 
drentar.-  Le    ten^o    mucho     miedo: 
racuj  ú  camu  conia. 

mamumugen.—B..,  amu. 

de  abeja,  ó  zumo  de  caña-azúcar  bien 
oocido. — Pulut. 


Miembro, 

Mientras, 

Mierda. 

Mies. 

Miga. 


Migaja. 
Migar. 


M^e 

Mil.' 

Milagro. 

Milano 

Milicia 

Militar, 

Milla. 

Millón. 

Mimar. 
Mímica 


Minar. 


Mínimo,  a. 
Ministrar. 

Minorar,  se. 
Minucioso,  a- 

Minuta. 
Mío,  a. 


Mío.  339 

humano.  —  íangagangao.  —  Id.    üirfh 

uoto. —lá.  femíneo:  ovet 
ó  mientras  tanto  que. ~Du. 
TachL 
Nu  asi  $ira  nu  trigo,  cebada  cana  ea- 

duan  á  paríñen  á  pan. 
üned  nu  pan  á  majma.— K ,  dj ma- 
la. 6  pedazo  de  pan:  caciib  á  dequeg 

nwpan. 
Nu   tidedequeg  du  pan,  anmana  an- 

gu  pa. 
Mangchicchid  su  pan:  pret.  nang:  pas. 

acchicchiden:  pret.  chinchicchid.    R., 

acchid. 

de  Batanes.— Malicha. 
Umliuu,  6  asa  lipu. 
ídem. 

Ñipas.  ^ 

Nadpun  á  sindialos.    R.,  adpun. 
6  soldado.    Sindialo. 
Cacatdo  nu  legua.  ~R.,  atdo. 
Maipisa  pojo  ú  asa  gatos  su  calivu.^ 

Rs.,  asa  y  livu. 
Vid.  Acariciar. 
usar  áe.—Mapavuga  su  ichaquég  á  ua- 

tagen  du  capanungtungdo:  pret  na. 

— Rs.,  uuga,  aqueg,  vota  y  tungdo. — 

It.  maiseñas'.  pvei.  nai.    R.ySeñas. 
Mangadi  canu  mamarin  su  rarajan  du 

iragem  nu  tana:  pret.  nang,  etc.,  etc. 

—  R.,  cadi. 
Nu  dequeg  du  atavu.-lt  nu  decqueg. 
Mamarin  su  anung:  pret.  na,  etc ,  etc. 

R.,  parin. 
Vid,  Disminuir,  se. 
en  narrar.  ~Nu  madiid  anu  mangu- 

nunung. — Rs.,  diid  y  ununung. 
Vidang. 
Dirá  CO. 


340 

Miope. 
Mirador 

Miramiento 
Mirar. 


Mirón,  na. 
Mirra. 

Misa. 


MIS. 

Macudel  á  fao.— R.,  cudel. 

ó  lugar  desde  donde  se  mira.     Pítala- 
maran-  R.,  talamad. 

tener  á  una  persona  — Vid.  Honrar. 

Manidib,  ó  tiimidib:  pret.  na  6  tumini- 
dib:  pas.  tiban:  pret.  tiniban.—^., 
tidib—Tibi  pa  ó  iib  pa:  míralo.— 
Mirar  al  cielo:  mitangara:  pret.  mínz; 
pas.  iangarajen:  pret.  tinangara. — R., 
tanqara.  Mirar  volviendo  la  cabeza 
umidit  pret.  minidit.—^.,  ídit-  Id. 
volviendo  los  ojos;  mapasidit:  pret. 
na:  pas.  pasiditen:  pret.  pinasidit  R.. 
sf'díí. — Id.  con  cuidado  una  cosa,  ó 
también  por  rendijas:  Vid.  Acecliar. 
— Id.  atravesado  como  los  bizcos: 
Vid.  Bizco. — Mirar  fijando  la  vista: 
manajsaj  pret.  na:  pas.  sajsajan:  pret 
sinajsajan.  —  R.  sajsaj.  —  It.  mañi- 
mangmang:  pret.  na:  pas.  imang- 
mangan:  pret.  inimangmangan.~~Y{. 
imangmang.  —  It.  mapamanuc  su 
mata:  pret.  na;  pas.  pamanucan:  pret. 
pinamanucan. — R.,  manuc— Mirarse 
ó  encontrarse  la  vista  de  dos:  mai- 
manuc  ú  mata  pret.  nal.  Hablando 
de  los  moribundos  que  tienen  los 
ojos  fijos,  dicen:  lud  narana  pamaniica 
ú  mata  na.  -  Mirarse  al  espejo:  ma- 
pagañinu:  pret.  na.— R.,  añinii. 

Nil  maniditidib  su  taguara.  — R  ,  tidib. 

Sajeng  nu  asa  ca  cagu  á  masdep  su  angut 
canu   macpad.    Rs.,   sedep  y  acpad. 

ídem.  Decirla:  mamisa:  pret.  na.— 
Oiría:  mactiimisa:  pret.  na.  -  Ayudar 
á  misa:  mapamisa:  pret.  na. — Faltar 
áella.  mijaat  du  misa:  pret.  mini. — 
R.,yaaí.— Mitad  de  la  misa:  anauacan. 
—  R.,  avac. 


MOC.  Ml 

Nil  maisaguel  a  nadpnn. — Rs.,  <  «tiryije/ 
y  adpun.  *.*'  >  ??-' 

Macasiasi.r-R.,  asi.  -Id.  ó   inezqiibra: 
Vid.  Mezquino. 

Pacasisian.-^R.,    as/. -eld.    ó   roñería: 

Vid.  Mezquindad. 

Misericordia  tener  -  Masi:  pre(.  na:  pas.  /o/io^tüptret. 

chinasi  —ñ  ,  os/.— Peairla:  mapmiam 

ó  macliasiasi:  pret.  nal  .  ;  » »  >  rv 

iV/flfsis/e/i.-— ft.,  as/. 


Misceláneo, 

a. 
Miserable. 

Miseria. 


Miserioor- 

dioso,  a. 

Misionero 

Mismo. 


Misterio 


Mistura. 
Mitad. 


Mitigar,  se. 
Mocedad. 
Mooetón,  na 

Moco. 

Mocoso,  a. 


Nn  manauaiaiíag  nu  chirin  mi  Dios. — 
R.,  lauag. 

.4///.— Hacer  una  cc^a  lo  .mmm^^^t^V^ 
otra  Vid.  Igualar.— Hicer  \&ifi9^iitíi& 
mismo:  Vid.  Hacer  la  c9sa'^s0lQ>»f 
Calan  napa:  lo  mismo  tiene:  ¿Affl,r4 
magunung  ¡i  madtimif  ¿está  ÍQrini«xv|d 
el  enfermo?— Lo  mramo:  mayalit  ó 
alit  na. 

y  misterioso.-— A^if  diaparin  á  fiitt' 
panmu  nu  tao  du  ala  nu  tana^^^^ 
Rs.,  parin  y  annm.—  U.  nu  dúmii^ 
chad  ó  diapanmu  nu  /ao.— Rs.,  s/ii* 
chad  y  anmu. 

Casaguel.—R.t  saguel. 

Cara  y  aimc.  Media  ó  mitad  de  lí^npr 
Cite:  cara  ó  atmc  nu  qjep  —-Cortar  por 
la  mitad  una  cosa:  Vid.  Cortan  ,pQf, 
medio. -Más  de  la  mitad:  pijajabnen. 
— R.,  jaoen.  Menos  de  la  mitad: 
pijqfaoen.     R.,  ijajao:  Vid.  Medio. 

Vid.  Aliular,  se. 

Vid.  Juventud. 

Canacaná  tnacarang.tnagit,  catmiryt* 
saiiuauai"K9.t  carang,  agit  y  saliuaua. 

A/agied.  —  Moco  de  candil,  candeU^^ijqiki: 
íetem. 

Mamuged.^l^.,  miiged*  if 


342 

Mochar. 
Mochila 
Moot|Oi  a 


Mochuelo. 

Modelo. 

Moderar. 


Moderntí^a. 
M<Me8tla. 
Modesto,  a. 
Módé. 
Mbdorra. 


Mofa. 
Mofarse. 
Moflete. 
Mohína. 
Mohíno,  a. 

Moho. 

Mdjar. 


Mojicón. 
Mojón 
Molde. 
Moler 


MOL. 

Vid.  Desmochar. 

donde  poner  ropa.  — TampipL 

ó  desmochado.  — Chinapiinyptúhjíui  - 

R.,  pungpumj.—U.  chinadiituiujan 

R.,    duínng.-^Una  cosa    mocha    por 

completo:  miiniud. 
Badtoloc. 

Palialilan  —  R.,  alil. 
i\fúpacapia     prel.   na.,   ele,   ele  — R.s., 

pia  y  taréc  -Moderriise    mapacapia 
^  su  dadacaif  na.,  ele,  ele. — Vid.  Corre- 

///'a  se.— Moderarse  ó  sosegarse:  Vid. 

Apaciguarse. 
V<ami. 

Vid  Mesura. 
Vid.  Mesurado. 
Vid.  Manera. 
Asa  ca  dactat  ádidiuen  nu  tao  á  ma 

caichej  su  marajmet.     Rs  ,  didiu,  ichej 

y  rajmet. 
Y\d.  Burla. 
Vid.  Burlarse. 
Pisñi. 

Casuli.  —  R  ,  suli. 
Nu  sumuli.     R.,  suli.—\d.  6  Irisle:  ¡na 

pao.  -R.,  apao 
Ujapung.  —Tenerlo:  umujapung:  pwl. 

minujapung. 
Mamasa:  prel.  ,na:  pas    pasa/en   |)rel. 

lúnasa.—  R.,  /;asa.— Mojarse:  mamisa: 

pret.  ría.     Id.  mucho  por  lluvia,  ele: 

madabuy:  pret.  na.-^R  ,  dahuy. 
Sultu.— Darlo:  mónultu:  prei.  na:  pas. 

sultugen:  pret.  sinuliu.' 
Pipandan  nu  taquei^.—K,  panda.— II. 

abtas.  -  Pdherló:  Vid.  Amojonar. 
6fi  genet-al:  Vid.  Horma.  -  Id.  de  bart*- 

gas;  dichin.  '  ' 

coili  mo'tinHIo  maíz,  arroz,  oat'é,  etc. 


Molestia. 
Molesto,  a. 


Molinillo 

Molino 

Molleja. 
Mollera 

Momento. 

Monaguillo. 
Monarca. 
Monarquía. 
Mondadien- 
tes. 
Mondar. 


Mondo,  a. 
Mondongo. 


Moneda. 


HQJNi  343 

Mangaguilin:  prel  nang:  pas.  aguí- 
Uñen;  pret.  inaguiiin  -~ñ ,  aguí- 
ling.  -  Id.. ó  desmenuKür:  y\á.Mmneé 
nuzar.—lá.  ó  desmientizar  con  i^ftUoi 
Vid.  Rallctr.-^My  ó  faslidlarírv^^Vidd 
Acongojar. 

Wiá,  Acongojar.  .     ,,  ?       r 

Calidiat—K,  lidiat 

Malidiat  ~R  ,  lidiat  Ser  deoiaaiadi» 
mpleslo  ó  cargante  maimetmeti  tnretí 
nflfi.— R..  metmet.—  Eres  demasiado 
molesto    aimefmet  cq  saon. 

d^  chocoJatera,  Saliuasiu.  —  It.  adi- 
susuj 

de  aiaiz,  arroz,  café,  ele.  Aguiliñan. 
H,  aguilin.    , 

Vaimcajen  .  ,  ..-/. 

ó  coroniüa  de  la  caÍ3^^.  —Tutmfi.T^i^f. 
ó  parte  delantera  donde  están  los 
sesos:  viwu.  í  ,v 

Asa  ca  ctiimit:  en  un  momento,  en  un 
decir  Jesús:  Vid,  /?a//to. 

iVii  mapamisa.  -  R.,  miso.  .  ,       / 

Patul. 

Pipatulan     R.,  paíu/.  !/ 

Ipaitiña  —H.,  fina. 

Vid.  Limpiar  Id.  ó  descasca r^rMiVi^ 
Descascarar.,  Id.  ^  quitar  la  c^xii^p 
del  uvi.  camote, etc  ,  crudos:  manarip: 
pret  na:  pas.  taripan  pret.  Unaripam 
— R.,  iarip.-  \d  cocidos:  Vid.  Desca.S' 
carar. 

Manamunamu.  -Hr,  namu.  j > 

Catupuan  nu  mian  dii  imdec  nu>mr 
ñiag.—K.yian. 

Piilac  ~  Antiguamente  había, v . nutu 
como  monedas  agujereadas,  ^^^mf^^ 
jantes   á  las  chape<;as  chinas,  y.  las 


844 


Moaígús. 

MbBO. 

Üóiistruo. 

Monstruoso, 

a. 
lÜMitafta. 
Mtftttat 


Monte, 
.ikéntón. 

Mofto. 


Moquita. 

Mora, 

Morada. 

ihbéadó.a. 

Mo^ttl. 

Moralizar. 


Morar. 
^Coretlla. 

Monillo. 
Mordaz. 


MOR. 

'llamaban:  ^a/dm.— Mo   tenían    pre- 

do. 
idem. ' ' 
Vid.  Mico. 
Nit  diasiuug  mi  caparín  du  cauara  lao, 

vaca,  etc!~Rs.,  púirin  y  uara. 
iVw  mangi/auas  su  caracuj—fKfi ; javas 

y  racuj. 

Tocort.— Id.  muy  alia:  i  naya. 
en  general. --»S'f//Tiacai/;  prel.  sumina 

cay:  pas.  sacayan:  prel.  sinacayan. 

R.,sacay.    Id.en  palo,  comoá  caballo: 

cumahayú:    prel.     cuiuinabayo.—^.^ 

cabayo—\á.  en  hamaca:  maidoyan. 

prel.  nai.    R.,  doyan  —  Id.  el  macho  á 

la  hembra:  Vid.   Ado  carnal. 
Vid.  Montaría. 
Adipunpun,  upu  y  /a^^p/z/o.  —  Hacerlo: 

Vid.  Amontonar. 
VinitajiiJ.     Hacerlo     mamiiajiij:   pret. 

/ifl.*  pas.  vifajnjen:  prel.  viniiajuj  -  R  , 

zn/o/uy. 
Cfl/ig'ii/e^— Tenerla:    níangiijey:    prel. 

nang.-ñ.,ngujey. 
árbol . —  Taniod.  -  Lugar  de  moras:  ca- 

/a/iiora/}. 
/ana/i.— R ,  /<i/i. 
/c/ém. 
A^M   machangay  du  mapia  dadacay.  — 

Rs.,  anyay  y  p/a. 
Mapasunung  su  dadacay:  prel.  na;  pas. 

pa&uniinyuen:  pret.  pinasunung. — R.. 

Vid.  Húhitar. 

Tinayi  mi  imca  á  pimiscan  su  raya, 

butias,  etc.— R.,  pusec. 
del  brazo.—  Cacar  am. 
Nu  maparaget  su  lao  du  capangunu- 

/íii/ifl'.—Rs.,  raget  y  ununung.—lá.  en 


Mordaza. 
MordlBr. 

Mordisco. 


Moreno,  a 
Moribundo^ 

Morir. 


Morisqueta. 

Moroso,  a. 

Morrillo. 

Morriña. 

Mortaja. 

Mortal. 

Morteoino,  a^ 

Mortero 

Mortifica- 

don.* 
Mcn^tlfloar, 

se. 


la  muriDuracián:  nu  tnamampata^^*^ 

R.^pani. 
Tanga.. 
Miinuñéi:  prel  na     paá  suñifen:  prfA. 

sinimit    R.,  suñit: 
Catungaj.     Ditlo: maRungajipret  nm^ 

pas.    tungajem    pret     tinuuguf. »-  Rv* 

tungaj 

Mavajeng.  -  R.^  uajeng. 
Michajedjeran:    pre* .    /n  in  i. — R .*   yecí- 
Jeran, 
Madiman:   pret.    iia.+^R.,  diman. —  li. 

mmjah.  pret^  mti^R^quejat.     It.  /na/ - 

cliutiid  á  iitímam  prel.  na/.— R.,  catad, 

-^¿Augu   cliinadiman   na?   ¿<i«  <|W« 

murió? 
/napiíi/-— Mezelarla  con   caldo;  mam^ 

niuc    pret.  na;  pas.  simuquen:  pret. 

sinimuc.  -  R  ,  simuc.  ; 

iVi/   diapangtu    á    mapatangtung    m 

anung. — Rs.,  pangtu  y  anung. 
Vid.    P/ed/Yi  —  Id.    del  fogón:  algiintis 

áicen,  ¡Migung. 
Dactat  nu  viñiay.  -*Id.ó  tristeza:  capao. 

R.,apaú 
Laglay  na  nadíman.^R.,  diman:  Vid, 

Amortajar. 
'Ntí  maparin  á   mad¿mán.—Rs.,,pmm 

y   </*n^n.— Id.   ó    que    ocasiona    la 

muerte:  nu  maparin  á  mandiman, 
1  uz.  -  Macudép  y  mamñap.  -  Rs.,  cudep 

y  curiap  -r-  Id.  ú  hombre  sin  fuerzas: 

tao  aba  su  ayit. 
Fitujtujan.~ñ^,  tujiuj.—La  mano  del 

mortero:  pitu/tuj. 
Calidiat     R.,  lidiat. 


Vid.  Aeongojar,  se. 


44 


346 
MofftuorJo,a 


Mosca. 

MosCarcLón. 
Hésqipeador 

Mosquete. 

Mosquito 

Mostaza 


Mostrar. 

Mostrenco, 

a. 
Mote. 
Motejar. 

Motiu. 
Motivar. 

Motivo. 
Movedizo,  a. 

Mover. 


pequeño:  cañit. 
maimuja  su  ta- 
,  muja.     H.   t€h 


MI©  V, 

Na  machangay  du  nadiman.  Rs., 
angayy  cí/man.— -Casa  mortuoria:  ua- 
jay  nu  nadiman.  "  « <  H 

iVafied.-^ Haber  muchas  en  un  lUgair: 
markined:  pret.  na. 

que  va  á  la  carne  y  pescado.— Gui^un^l 

para  espantar  moscas.  -  Vuuuyao  du 
naned.  —  R,  imyao. 

Vi4  Escopeta. 

Tamuneng.  —  ld.  más 

Tadyiam. — Sembrarla 
d y iam :  prei.  nai.    R 
dyiámen:  pret.  tinadymm.    Coger  sus 
hoyés:  manad  y  iam    pret.  na. 

Mapaimya:  pret.  /la;  pas.  ipauuya:  prei 
pinauuya.  -  R.,  puya:  Vid.  Demostrar. 

Ñu  anguangu   qbu  su  mapesec  á  ffin 

cf/ra  sia.— R  ,  peset 

lungaran. —aponerlo:  Vid.  Intitular. 

Manyungaran  du  paripariñen  nu  tao: 
preL  nan.,  etc.,  etc.— Vid.  Intitular. 

Vid.  Insurrección. 

Pacay apuan:  pret  pinacayapuan.  R., 
yapu. 

Pinacayapuan. -^H.,  yapu. 

Nu  masunung  á  maijudyijudyi.~\\^^, 
sunung  yjudyi. 
Manjudyijudyiy  mandyiuadyiuay:  pret. 
nan:  pas  ijudyijudyi,  é  dyiuadyiua- 
yen:  pret.  nijudyijudyi,  é  dyiniua- 
dyiuay. — Rs.,  judyi  y  dyiuay^  Mo- 
verse maijudyijudyi,  y  maidyiuadyi- 
uay:  pret.  nai  Mover  líquido  para 
que  se  condense  lo  que  hay  en  él  ó 
mezcle:  mangadiuachiu:  pret.  nang 
pas.  cadiuachiuen:  pret.  chinadi- 
uachiu.  —  R  ,  cadiuachiu.  —  It.,  «ia- 
ñiuctiiu  preL  na  pas.  cliiuchiuen: 
pre  t .    c/í  /n  iuch  /u .  —  R . ,    c/i  /uc/í  / u  .-It. 


Mue. 


347 


manyugiug:   pvet.   na:   pas.    yiigiii- 
giten:  prel    niijugiug.     R.,    yugiug. 
-—  M o ve r  una  cosa  d e '  íí u  1  uga r:  Vi d 
Múrfa/'.---Id.  agua  donde  se  ha  puesto 
'  cal   y   arena    para    hacer   arganlaslfí 

tnañiud:  pret  na'  pas.  chiuren:  prel. 
chiniud.—H,  chiud.'-H.  mangajua- 
Jéiyu:  prel  nang:  pas.  aJuaJLiyiijen: 
pmt  inaJuaJiiyii."K,  ajuyu.  Vid. 
Desleír  —Mover  el  cuerpo  de  un  lado 
á  olto:  maídyimdyisúl  preí.  nai.^i^^i^l 
y  ¿su. -'-Mover  ios  brazos  ásidandt$: 
Vid.  ií/WGear;-^- Mov^fí  dándole,*vué^^ 
tas,  una  cosa  levantada  en  alto  y  aga- 
rrada co^n  la  mano:  Vid.  Vibrar.— Mo 
verse  uao  sin- Interrupción  dimaca- 
sdid:  prét.  dinacasaid.—R ,  said— 
Id.  la  embarcaciént  Vid.  Balan- 
eearse.r-Aá.  una  cosa  de  lugar: 
mayadis:  pret  ma.-R.,  adis. -Id. 
uno  torpemente  ó  oon  movimientos 
sucios:  Vid.  ^amga^^Mover  un  tirón 
ú  otra  cosa  de  un  lado  á  otro:  Vid. 
Colear. 

Mozona.  Canaean.'^R.,  anac. 

Muchacho,  a.  MutdeJ.-  Muchachos:  carmitdejan. 

MtiohBdum      Vid.  Gáfda. 


bpe. 
M Éóho,  a. 


Arm  ó  raeiiJ.^-Muchos  hombres  arm 
a  táo.-  Racuj  ú  inijaiian  ni  Pedro 
tiene  Pedro  mucho  oro:-  Mucha  gente: 
arm,  ó  nadpun  á  lao.-  Tocar  á  uno 
mucho  de  una  tosa:  maca  rúa  m:  pret. 
na.— It.  maijajauen:  pret  nai.  -R.,  ja- 
/;e/í.'-Dar  ó  poner  mucho  de  una  cosa: 
GOfii^en.-- Mucho  ó  abundante  de  una 
co«a,  como  tener  un  racimo  muchos 
plátanos,  un  árbc»!  muchas  ramas,  un 
padre  muchos  hijos;  etc.:  mayauung. 


348  NTUD. 

^R:ty<ipimg."Muc]n»s  veces,   ó  fre 
tcuefttemente:   masanib.-W ,  sanib.- 
M aohas  veees  voy  é  misa:  masanih  ú 
cañgag.chodii  misa: 

Muda  de    Hqmdo  -  Capaiadis.--K,  '  adis.--Ua 

'  otjTas  coáas  :  ca6éfM.-^R.,  abdis.-  Muda 

i  vesétdo^  etc.:  ipan&di.-R  ,  tadi.  -II.  ic- 

jangiqae  es  el  vestido  que  se  lleva  en 

ün  envoHo^i o  cuando  se  vá   á   una 

1  :.  parte.  "    ■ 

Mudable.         metbdibdisy^H,  abdis. 

ÜiHlattza.        Cabdis>-K,  abdis. 

ISudari  '  aigo  dé  una.  parle  á  otra.-  Si  soniíqui- 
éúii  mañgadisipmi  nang:  pas.  adisen: 
ptek,  inadis^  -R*  aírfiss.- Si  otras  cosas: 
mamdh:  prel  nam:  pas.  abdisen:  prai. 
hindis.^  R.,  abdis.  ^Mudarse  ó  estar  ya 
mudada  una  cosa  dé  una  parte  á  otra: 
maiadis  y  mabdis:  prei.  na -Mudar  ó 
cambiar  una  cosn,  como  el  vestido 
del  cuerpo,  un  p&to  en  lugar  de  otro, 
etcs  mfl/iadí*:  pret.  na,  ó  mina-  pas. 
iadiflfi:  pret.  íí/iarfían --R  ,  /arf/.- Mu- 
darseó  cambiarseí/ní/adí:  prel.  m/rtr. 
—Mandar  niudffF  una  cosa  de  unlugát 
á  iyirai  mápaiádisiprél.  no:  pas.  pa/É- 
disen  prel  /)iniaiat/w.- Mandar  mudat- 
ó  cambiar  una  cosa:  mapatadi-  pret. 
na  pasi  patadien'  pi*et  pinatadi>  ^  Mé- 
^F  de  vida:  Vid.  Moderarse." Mudarse 
eí  noihibre:  maikiis  su  ngaran:  pret. 
na.-^ADtiguamenter  y  aún  hoy  hay 
algo  de  ello,  cuando  nacía  el  primer 
hfjo»  mudaban  el' nombre  v.  g.:  si  el 
padre  se  llama  Badoo,  al  nacer  el  pri- 
rti€F  hijo  lá  quien  llaman  Dungan, 
;  ya; el  pftdre  se  llama  si  Mandiingan 
as ;  Beáao,  y  \&  madre  Inandungan . 
-Si  titíneiiieto! deshijo  ó  hija  mayor, 


Mudo,  a. 
Muela 

Muelle 

Muermo. 
Muerte. 
Muerto,  a. 

Muesca. 

Muestra. 

Mugir. 

Mugre. 

Mugriento,  a. 

Mujer. 


Mujeriego. 

Muladar, 

Mulato. 

Muleta. 
Multa. 


M  U  L  .  349 

vuelven  á  mudar  el  nombre.--Si  al 
nieto  ó  nieta  ponen  por  nombre  Cuy- 
ran,  se  llaman  el  abuelo  y  abuela: 
Abcuyran. 

Nu  ditnacabnec.-R.,  abnec.-U.  nu  di- 
macaliac.--B..,  liac. 

de  la  boca."  Cama/ísasaní/a.-- Arran- 
carla: mamiidpud:  prei.  na:  pas.  pud- 
puren:  pret.  pinudpud.--R.,  pudpud. 

óvolupluoso.--Vid.  Lflfsc/yo.-ld.  ó  pan- 
la  lán:  idem. 

Dactat  nu  viñiay. 

Cadiman.-ñ.,  diman. 

Nu  nadiman.-Los  muertos:  nanga- 
diman. 

Canal  nu  mecha. 

Palialitan."R ,  alit. 

Maimamaa  pret.  /laí  --R.,  mamaa. 

Cajdem.—R.,  ajdem. 

Majdem.--K.,  ajdem. 

Mauaques  --R.,  vaques.-Mujeres:  ma- 
vavaques- -Lugar  donde  se  ponen  las 
mujeres  camavavacsan.-Mnier  vieja 
y  de  respeto:  vaques. 

Vid.  Lascivo.— \{.  nu  machimavaques. 
-R.,  vaques. 

ó  donde  se  echa  la  basura,  etc.-Vid. 
Basurero. 

Manganac  nu  asa  ca  maidac  á  tao 
canu  mavajeng. — Rs.,  anac,  idac  y 
vajeng. 

Tucud  á  maisanga  á  yujarang  nu  ma- 
piday.     Rs ,  sanga,  yujarang  ypiday. 

/de/n.— Ponerla:  manmulta:  pret.  na: 
pas.  multaan:  pret.  nimultaan. — Anti- 
guamente llamaban  á  la  multa:  acdao, 
y  á  ponerla:  mangdao  prei.  nang:  pas. 
acdaoen:  pret.  chingdao.-Al  multado: 
pinangdaoan. 


350 

Multiplicar, 

se. 
Multitud. 
Mullir. 

Mundano,  a. 


Mundo. 
Muñeca 

Muñir. 

Murciélago. 

Murmullo. 

Murmura- 
ción. 
Murmurar. 

Murria. 
Músculo. 

Musgo. 
Muslo. 
Miistió,  a, 

Mutilar. 

Mutuo,  a. 

Muy. 


MUY. 

Vid.  Acrecentar,  se. 

Vid.  Cáfila. 

Mamacpac  su  pangan,   etc.:  prel.   na 

pas.  pacpaquen:  pret.  pinacpac-  R., 

pacpac. 
Nil  machangay  du  tudangii  á  minimi- 

nian  du  atii  na  tanáya.     Rs.,  angay  é 

/an— Hombre   mundano:  matanaía- 

nagen  á  /ao,— R.,  tana. 
Atu  nu  tanaya;  ó  du  cagtin  aya,-  R., 

agtin. 
del   brazo.— Ca¿>ed¿>era/?.—R ,    bedbed. 

—  Id.   ó   juguete:  niniy  ó  ayayam  nu 

camiiidejan. 
Manauatauag  nu  cacpej.  piel,  na.,  etc., 

etc.— Rs.,  tauag  y  acpej. 
Los  pequeños:     Puipuiñit.     Los  gran- 
des: panichi. 
Carayengiiereng  nu  mitiliac.    Rs.,  ra- 

yenguereng  y  //ac— Haberlo:  ruma- 

yenguereng:  pret.  niminayengiiereng. 
Caparuparú.  —  R.,  paru.^Ei  sitio  de  la 
murmuración:  pamarupariian 
Mamaruparu:  pret.  na:  pas.  paruparu 

gen:  pret.  pinaruparu.—R  ,  paru. 
Capao  —  R.,  apao. 
Así  á  macanut  nu  uiñiay  anmana  tao 

Rs.,  caniit  y  viay. 
Jamiit.  —  U.:  tamec  á  uyud  á  dequey. 
Paa. 
ó    triste.— il/opao—R.,    apao. -Id.     ó 

marchito:  Vid.  Marc/iíYo. 
Mangtib:  pret.  nang:  pas.  activen  prel. 

ctiintib.—R.,  actib. 
Nu  máalit  á    mavaJevajes.—Rs.,    alit 

y  vajes. 

Uyud.— Muy  bueno:  uyud  á  mapia.— 

R.,  pia 


N 


351 


Nácar. 
Nacer, 


Nación. 
Nada. 

Nadar. 

Nadie. 

Naipe. 
Nalg^a. 
Nalgudo,  a 
Naranja. 

Nariz 


Narración. 
Narrar. 


Nata 
Natural, 


layang.—Se  llama  así  uq  caracol  que 
tiene  nácar. 

hombre  ó  animales.  Manara  á  tao, 
vaca,  caddin,  ele  :  pret.  na.  — R.,  uara. 
—Id.  las  plantas,  etc.:  tumovo:  pret. 
na.~  R.,  toyo.— Nacer  un  hombre  á 
los  siete  meses:  mauara  á  fao  du  icha- 
pito  — A  los  ocho  meses:  mauara  á 
tao  du  ichauajo. —Nacer  el  sol  ó  la 
luna:  Vid.  Sol,  y  Luna. -Mudar  de 
piel  los  recién  nacidos,  que  suelen 
nacer  sucios:  Vid.  Niño. 

Pipatulan.—R ,  patul. 

Aravá.— Nada  hay  en  la  tinaja:  arava 
ú  mían  du  angang. 

Maiauat:  pret.  nai.  —R.,  auat.  Lo  que 
sirve  para  nadar:  paiauatan. 

Arava. — ¿Quién  eslá  ahí?  ¿sinu  mian 
dao?  -  Nadie:  arava. 

Vid.  Baraja. 

Atang. 

Bacuj  su  atang. 

Cutay. 

Muniudan.  Tenerla  afílada:  matangol: 
pret.  na. — R.,  tangol.  Id.  chata:  /na- 
cadanap:  pret.  na.  -  R.,  danap  Inte- 
rior encarnado  de  la  nariz:  aran 

Capanguniínung.-R.y  ununung. 

Mangununung:  pret.  nang:  pas.  umi- 
nungan.  pret.  inununungan.  —  R., 
ununung. 

de  leche.  -ra/ü¿>.  -Tenerla:  maitalub: 
pret.  nai. 

índole  ó  naturaleza.  Dacay  y  sivug. — 
Eso  es  natural  suyo:  sivug  na  uri,  ó 
dacay  na  un. —Natural  de  un  lugar: 
tao  du...  y  también,  si  se  cita  el  nom- 
bre del  lugar,  v.  g.:  soy  de  Vasay,  se 


362 


N-aturalmeiir 

4». 

Naturalizar- 
se 
Naufragar 


Naufragio. 
Navaja. 


Nave. 
Navegar 


Nasveta. 


NAV. 

dice:  IVasay  acó,  ó  ISan  Carlos  acó,  ó 
llvaná  aco.Ser  natural  del  mismo 
pueblo:  Vid.  Lugar 

suceder  una  cosa. — Tud  mipajao.—^., 
pajao.  -  Naturalmente  nace  la  hierba: 
tud  mipajaó  á  tumqvo  ú  tametámec. 

Maehitulas,  y  machipadron:  pret.  na.— 
Rs.,  tulas  y  padrón. 

ahogándose  la  gente.—  Umned  sira  du 
taao,  eic:  prel  minaed.  R.,  aned.— 
Id.  sin  ahogarse:  maddu,  ó  mabucbuc 
ú  sinacayan:  pret.  na.  Rs.,  addu  y 
bucbuc.  -  Id.  ó  desgaritarse  el  navio  ó 
eüil>arcacién:  Vid.  Desgaritarse.' 

Caned. — R.,  aned—lú.  caddu,  6  cabuc- 
buc  riu  &inacagan.—Rs.,  addu  y  bucbuc. 

ídem. — Lo  que  ponen  á  los  gallos  en  la 
pelea:  tari. — Ponérsela;  manari:  pret. 
mina:  pas.  tarian:  pret.  tinarian.— Na- 
vaja que  sirve  para  limpiar  bejuco, 
palos,  etc.:  tidip.—ld.  para  quitar  el 
pellejo  al  camote,  etc.:  tatari. 

Vid.  Barco 

para  ir  fuera  de  estas  islas  (Batanes). 
Mangavang:  pret.  nang'—  R.,  avang  — 
Id.  yendo  aguí  de  una^isla  á  otra:  maia 
oang:  preí.  nai.    Navegar  contra  co 
friente:  sumaca:  pret.  suminaca:  pas. 
sacaan  ó  sacagen:  pret.  sinacaan  6 
sinaca.    R.^  saca.-  fd.  á  favor  de  la 
corriente:  umuyungí  pret.  minuyung: 
pas.  uyungan:  pret  inuyungan. — R., 
uyung.—li.  machiuyag  du  ries:  pret. 
na. — Id.  á  favor  ó  contra  viento:  Vid. 
F/enfo.— Id.  con  vela:  maividad:  pret. 
nai.    R.,  oidad. — Ponerla:  mamidad: 
pret  na:  pas.  vidaren:  pret.  vinidad. 

Panafuran  su  sajeng  á  maiservi  du 
misa. — R.,  sajad. 


NEU. 


353 


Navidad 

Neblina. 
Necesario,  a, 
Necesidad 


Necesitar 


Necedad. 
Necio,  a. 
Nefando,  a. 
Neg^ar. 


Negligencia. 
Negligente. 

Negociar. 
Negrear. 


Negro,  a. 

Nervio. 
Neutral. 


de    Jesucristo  —Cauara    na    tao    nu 
Aputa  Jesucristo. 
Cajejep  y  cadichapuy. 

Mayanung  -R.,  anung. 

ó  falta  de  una  cosa. — Cabu.—R.,  aba. 
Id.  de  hacer  algo:  capayanung. — R., 
anung. 

hacer  algo.  Mayanung.— R.,  anung. 
— Necesito  ir  á  S.  Carlos:  mayanung 
ú  cangay  cho  di  S.  Carlos. — Necesitar 
de  algo:  ichajojo:  pret.  chinajojo. — R., 
jojo — Necesito  veinte  pesos:  ichajojo 
CO  ú  ruapojo  su  capisot.—ll.  ipainece- 
sita:  pret.  ini. 

Vid.  Tontería 

Vid   Tonto. 

Uyud  á  marauay.     R.,  rauay. 

Mangumba:  pret.  nang:  pas.  umbajen: 
inumba —R.f  umba.~lá.  contradi- 
ciendo: Vid,  Contradecir.— Id.  prohi- 
biendo Vid.  Proliibir.  -  Id.  la  verdad: 
Vid.  Mentir— Negar  absolutamente 
respondiendo:  arava  6  umba. 

Vid.  Pereza. 

Vid.  Perezoso —Id.  ó  descuidado:  Vid- 
Descuidado. 

Vid.  Comerciar. 

Sumitnan  á  umyuuajeng:  preL  sumi- 
nitnan  á  umyuuajeng. — Rs.,  sitnan  y 
uajeng.  Principiar  á  ponerse  negro 
el  palee:  maicliudit.  pret.  na/.— R., 
cudit. 

Mauajeng.—R.,  uajeng  —Volverse  ne- 
gra una  cosa:  mangy uuajeng:  pret. 
nang. 

Asi  nu  uiñiay  acmay  uyat,  á  uyud  á 
masanut. — R.,  sanuf. 

Nu  diapesec  su  pacliangayan. — Rs., 
pesec  yangay. 

45- 


354 


Ni. 


Nicho 


Nido 


Niebla. 
Nieto,  a. 
Ninguno,  a. 

Ñifla 

Niflerla. 

Niflez. 
Niño,  a. 


NIÑ. 

Aoa. — Ni  Pedro  ni  Juan  van  á  S.  Car- 
los: si  Pedro  cani  Juan  mangay  saua 
di  S.  Carlos.— R.,  angay.-Ni  más 
ni  menos  significando  lo  mismo  que 
infaliblemente;  v.g.:  ni  más  ni  me 
nos  tiene  que  suceder  así:  Vid.  Infali- 
blemente.— Significando  simplemente 
la  no  alteración  de  la  cosa:  miparacuj 
aua,  mipadequey  aua.—Dá  un  peso  á 
Juan,  ni  más  ni  menos:  turujan  mo  si 
Juan  su  pisofy  miparacuj  aua,  mipade 
quey  aí>a.  — Rs.,  turuj,  racuj  y  dequey. 

de  Sanios. — Vajay  anmana  ianan  nu 
Sasantos.—lá.  de  difuntos  uajay  nu 
nangadiman-  R.,  diman. 

de  pájaros.  Vajay  nu  manumanuc  — 
Id.  de  ratones,  puercos,  etc.  que  reú- 
nen mucha  broza  para  parir  quetquet. 

Vid.  Neblina. 

Inapu-  R.,  apu. 

.A/'aí;a.— Ninguno  vá  á  S  Carlos*  arava 
ú  mangay  di  S.  Carlos. 

del  ojo.  -  Cavajngan  nu  mata:  ó  cálao 
nu  mata. 

Nu  iyangay  nu  camutdejan.  —  Rs., 
angay  y  muldej. 

Camutdej.     R ,  muldej. 

Muldej." Los 6  niños  niñas:  camutdejan: 
Vid.  Criatura.  Mudar  de  piel  los 
niños  recien  nacidos  que  suelen  nacer 
sucios:  umjajas:  pret.  minjajas.  -  R., 
7q/a5.— Echarse  á  perder  los  dientes 
de  los  niños,  seguramente  por  alguna 
enfermedad  matutung  ú  ñipen:  prel. 
na.  R,  tutung.—  Muó&r  los  dientes 
los  niños  mamudpud  su  ñipen:  pret. 
na.  R.,p£/dpíid.-Arrancarlos  cuando 
se  van  á  caer:  pudpuren:  pret.  pinud- 
pud.  — Envolver  en  ropa  á  ios  niños 


NOC. 


355 


Nito 


Nivel. 
Nivelar. 


No, 


Noble. 
Nobleza 
Nocivo,  a. 

Noche. 


pequeñitos:  Vid.  Envolver,  etc.  -  Em- 
pezar á  hablarlos  niñps:  Vid.  Hablar. 
— Principiar  á  andar  los  niños:  Vid. 
Andar.  — Apaciguar  al  niño  cuando 
llora:  manalang :  pre[.  na  pas.  salan- 
gan:  prel.  sinalangan.—  R.,  salang. — 
Niño  apacible:  maureng.—R.,  ureng. 
Id.  llorón:  /7ia/auí.—R,/aiz/.  Niño 
enfermizo  porque,  dicen  las  aniteras, 
que  les  duele  su  entendimiento  res- 
pecto de  sus  padres:  mandipej.— 
R..  dipej. 

que  sirve  para  amarrar  los  techos  de 
las  casas,  talayas,  eic.  Didit. —  lá. 
más  delgado  que  sirve  para  hacer 
sombreros,  etc.:  didit  nu  caram. 

Nivuel. 

Mannivuel:  pret.  nan;  pas.  niblan:  pret. 
niniblan—^,  nivuel. 

respondiendo. — Umba,  para  negar:  y 
arava,  para  decir  que  no  hay.-r-Los 
niños  suelen  decir:  nga,  en  vez  de 
zimfta.— Acompañando  á  verbo:  ava, 
que  siempre  se  pospone  al  mismo.— 
No  voy  á  S.  Carlos:  mangay  acó  ava 
di  S  Carlos. 

Mainaquem  — R  ,  inaquem. 

Cainaquem.--R,  inaquem  » 

Nu  maparajet  su  inaoan  su  tao. — Rs., 
rajety  aoa. 

Ajep.— Ser  áe  noche  majep. — Anoche: 
cajep,  6  camajep.  —  Anles  de  anoche: 
caminsajep.  Mañana  por  la  noche: 
annajep.  -  Media  noche:  avac  nu  ajep. 
— Hacer  noche  en  la  sementera:  mi- 
san: pret.  m/n/.-^R.,  isan. — La  casita 
donde  se  hace  noche:  pañisanan.— 
Pasar  toda  la  noche  en  una  cosa:  maz- 
ramuai  á  mailaquelaquem:  pret.  na/. 


356  NOT. 

— R.,  ramuay.  —  It.  maicharelacan: 
pret.  nai.—  R.,  relac.  —  No  he  dormido 
en  toda  la  noche:  nairamuay  aco  á  di- 
macaichej.  Trabajar  porta  noche  un 
rato:  manimay,  v  g.;  á  manairaif,  6 
maijiwijuuid,  etc :  pret.  na:  pas.  ti- 
mayan:  pret.  tinimayan.  R.,  timay 
Nombrar.  Mdmnec  su  ngaran  nii  asa  ca  tao:  pret. 
nan:  pas  abnequen  pret.  Mnnec,—R., 
abnec.  Id.  ó  destinará  uno  para  un 
cargo,  ó  algo  para  algún  oiDJeto:  Vid. 
Designar. 
Nombre.  JVgfara/i.— Llamarse   uno    un  nombre 

cualquiera:  mamaran:  pret.  nai.—Me 
llamó  Juan   maiñaran  aco  si  Juan.— 
Ser  del  mismo  nombre  ó  tocayo:  mai 
changaran:  pret  nai.—ll  cangaran. 

Vidang. 

ó  número  impar.— A6u  su  cadubang 
-  R.,  dubang. 

en  óráen.—Ichasiam  — R  ,  siam. 

Capavuya  nu  casoyot  du  capia  nu  asa 
ca  fao.— Rs.,  ouya,  soyot  y  pia 

Capavuya  nu  capao  anmana  casuli. — 
Rs.,  uuya,  apao  y  suli. 

Ayucayam. 

Idaud. 

Incluyendo  á  la  persona  con  quien  sé 
habla:  ta,  yatin  y  diatin.—Mangay 
tana:  vamonos  ya.— Nosotros  los  es- 
paño\es\  yatin  á español— Tinuruj na 
diatin:  lo  dio  á  nosotros.— Excluyendo 
la  persona  con  quien  se  habla:  cami  6 
yamen,  y  diamen. 
Nota  ó  señal.  -Tayuncad. 

Notable.  Macacnicnin. —R  ,  acnin.    Id.  ó  exce- 

sivo: racuj. 
Notar  ó  señalar.— Vid.  5ena/or.— Id.  ú  obser- 

var: Vid.  Mirar. 


Nómina 
Non 

Nono,  a, 
Norabuena, 

Noramala. 

Nordeste. 
Norte. 
Nosotros,  as 


Noticia 
Notificar 


Notorio,  a- 

Novecientos, 
as. 

Novedad. 
Novel 
Novelero,  a. 

Novena. 
Novenario. 
Noveno,  a, 

Noventa. 


Noviembre. 
Novillo. 
Novio,  a. 


Novísimo,  a 

Nubarrón, 

Nube. 


Nublado. 

Nuca. 

Nudillo. 
Nudo 


NUD.  357 

Vajey. 

y  noticiar.  —Vid.  Aduertiró  avisar.— lá. 
ó  decir:  Vid.  Decir.— Capa  tacan  ó  ca- 
panmuan  nio  sia:  os  notifico. 

Nu  mapanmu,  ó  masinchad  sumapia. 
— Rs.,  anmu  sinchad  y  pia. 

Siam  á  gatos. — Id.  mil:  siam  á  gatos 
su  cativa.— R ,  /ii>u.  — Novecientas  ve- 
ces: mipisiam  á  gatos. 

Vaga  á  naparin. — R.,  parin. 

ó  mozo. — Canacan. 

Na  manganunang  sa  pinagapa.  -Rs.* 
unanang  y  gapa. 

Labina.  .   .    ' 

Siam  á  carao  á  maanunut.  — R.,  unut. 

en  orden. — Vid  Nono. — ^Novena  parte 
de  una  cosa:  cacasiam.—R.,  siam. 

Siam  '  á  pojo.  -Noventa  mil:  siam  á 
pojo  su  cativa.— E..,  tivu. — Noventa 
veces:  mipisiam  á  pojo. 

Icliasa  sicharua  á  vajan  da  asa  ca  caoan- 

Deqaeg  á  vaca  á  buag. 

/de/n.--AcompañarlQsá  la  Iglesia,  y  lue- 
go á  las  casas:  managag:  pret.  na:  pas. 
ragagan:  pret.  rinagagan.—R.,  ragag. 

Ugud  á  vagu. 

ó  nublado. — Vid.  Nublado. 

Z)e/nde/n.— Haberla:  mademdem:  pret. 
na.— Id.  en  el  ojo:  rajao. — Tenerla: 
marujao:  pret.  na. 

Cacunem.  —  Haberlo:  macunem.  — R., 
cunem. 

Dagag  nu  tagao  du  dichod  (avang). — 
Un  poco  más  abajo  de  la  nuca  putujan. 

Baca  nu  cacamag. 

de  cuerdas,  hilo,  etc. — Tanung:  éste  es 
el  ordinario. — Hay  además  otro  que  se 
asemeja  al  que  hacen  las  mujeres  en  el 
moño,  y  se  llama:  wYq/u/.— Hacerlos: 


358 


Nudoso,  a. 
Nuera. 
Nuestro,  a. 


Nueva. 
Nueve. 


Nuevo,  a. 
Npez 
Nulo,  a. 
Numerar 


Número. 

Nunca. 

Nutrir 

O. 
iÓh! 

Obedecer. 


Obediente. 

Obispo, 
objeción. 


OBJ. 

mananung  y  mamitajuj:  pret.  na:  pas. 
tanunguen,  y  vitajujen:  pret.  tinanung, 
y  vinitajüj. —"Nndo  de  cañas,  aunque 
sea  de  la  dulce:  ftucíi.-El  espacio  entre 
nudo  y  nudo:  wnífas.-R.,  vitas.-rCaña 
de  muchos  nudos:  majaguet  á  caoa- 
gan.—R.,  jaguet. 

Mabucu.^R.,  bucu. 

Manganaquen.—R.,anac. 

Excluyendo  la  persona  con  quien  se 
habla:  dirá  /lo/ne/i.— Incluyendo  la 
persona  con  quien  se  habla:  dirá  ta. 

Vid.  Noticia. 

5ia/n.— Nueve  mil:  siam  á  liuu.—No- 
vecienlos  mil:  siam  á  gatos  su  cativa. 
—Nueve  veces:  mipisiam. 

Vagu. 

déla  garganta— Bizque/ íiu  tetejnan. 

Abu  su  anmunmuan.—K,  anmu. 

6  contar.— Vid.  Contor.— Id  ó  señalar 
con  número:  mapangag  su  número 
du  tapidan  du  tibro,  anmana  du  pu- 
ngupungus sira:  pret.  na,  etc.,  etc.— 
Rs.,  angag  y  tapid. 
Vidang. 

Vid.  Jamás. 

ó  alimentar. — Vid.  Alimentar. 

O 

partícula  disyuntiva.— A/imana. 

Interj.  y  part,  de  admiración  y  exclama- 
ción.-/cíe/n. 

Manganujed:  pret  nang:  pas.  anujdan: 
pret.  inanujdan.  — R..  anujed. — Tudca 
á  mandada:  dices  que  sí,  y  no  obede- 
ces.—R.,  dada. 

Madengueg.  -  R.,  adngueg.  —  Manua- 
nujdeng.—R.t  anujed. 

ídem. 

Casubna.—R.,  subna. 


OBS. 


359 


Objetar. 

Objeto 

Oblación. 

Oblea. 

Oblicuo,  a. 

Oblig^ación. 


Obligar 


Obrar. 
Obsequiar. 


Obsequio, 
Obsequioso, 

a. 
Observancia 


Observante. 
Observar. 


Obstáculo. 
Obstar. 

Obstinación. 


Vid.  Contradecir. 

ó  motivo.— Vid.  Motivo. 

Ipalao.  —  R.,  alao. 

Ipadquet. — R.,  adquet. 

Maibatlyat.  —  R.,  batbat. 

Anung.  Tenerla  mayanung:  prel. 
na/.— Es  obligación  luya  el  oirmisa: 
mayanung  ú  capacliimisa  mo. 

ó  forzar. — Vid.  /orzar. -Obligar  un 
precepto:  Vid.  el  anterior.  -Obligarse 
á  una  cosa. Vid.  El  anterior. 

Vid.  Hacer. 

ó  acariciar. —Vid  Acariciar. —\á,  ó  ga- 
lantear.—Vid  Galantear— Id.  con  re- 
galos ú  otras  muestras  de  afecto:  Vid. 
Agasajar  con  regalos,  eic.  Cuando 
van  de  viaje,  al  volver,  si  traen  algún 
regalo  para  alguno,  le  dicen  al  entre- 
gárselo: naiiri  ú  vayavayaten  co  dimo: 
con  esto  te  obsequio.-R.,  uayat.-Ob- 
sequiar  en  cosa  á  una  visita  con  algo: 
mangayuayu  pret.  nang;  pas.  ayua- 
yugen:  prei.  inayiiayu.-  R.,  ayuayu. 

ó  regalo.  -Vid.  regalo. 

Mayauayavajen  á  fao.  — R.,  yava. 

ó  reverencia.— Can/¿>. — R.,  aní7>'— Id.  ó 

cumplimiento  de  lo  que  se  manda: 

capatojod.  -  R..  tojod. 
Na    mapatiingtiing    .su     anung. — R., 

tungtung. 
Vid.  Mirar.— \á.  ó  acechar.   Vid.  Ace- 

ctiar.-lá    fiestas    Vid.  Fiesta.— lá  ó 

cumplir.  Vid.  Cumplir 
Vid.  Estorbo 
Vid.  Impedir.— Id.  ú   oponerse:    Vid. 

Contradecir. 
Caquejnet  nu  tao  á  manganujed.—ñs., 

quejnet  y  anujed. 


360 
Obstinado,  a 

Obstinarse. 
Obstruir. 


Obtener. 
Obturar. 

Obtuso,  a. 


Obviar. 


Obvio,  a. 
Ocasión. 
Occidente. 
Océano. 

Ocioso,  a, 


Octavo,  a, 

Octubre. 
Ocultar. 


ocu. 

Nil  maquejnet  á  manganiijed.—  V{s., 
quejneiy  anujed. 

Vid.  Empedernirse 

Mamnet  nii  tudangii  du  panajanan: 
pret.  nam:  pas.  apnetan:  pret.  pinne- 
tan.  —  R.,  apne/ -  Obstruirse  capne- 
tan  nu  tudangii  ii  panajanan:  prel. 
chinapnetan. 

Vid.  Conseguir. 

Vid.  Cerrar  agujero,  ele  -  Oblo ra rse 
Vid.  obstruirse. 

Mapeped,  mapepeng  y  madungbej.—íis.y 
peped,  pepeng  y  dungbej.  Hacer  ob- 
tusa ó  roma  una  cosa  mameped  pret. 
na:  pas.  peperen:  pret  pineped. — It. 
mamepeng  pret.  na:  pas.  pepenguen: 
pret.  pinepeng  II.  mandungbej:  pret. 
nan:  pas.  dungbejen:  pret.  nidungbej. 

Mapacaru  su  ichasaluval:  prel  na.,  etc., 
etc.  -  Rs.,  cam  y  saluval. — It.  mapa- 
sunung:  pret.  na:  pas.  pasununguen: 
pret.  pinasunung.—R.,  sunung. 

Nu  uyud  á  masunung.-  R.,  sunung. 

y  ocasionar.— Vid.  Motivo  y  motivar. 
Asdepan  nu  arao.—R.,  asdep. 

Nu  iaao  á  mwadiviin  du  dayay  nu 
tana.-  R.,  divun' 

eslar.—Tumangutangu,  6  maiuayam, 
ó  mitangora:  pret  tuminangutangu, 
naiuayam  y  minitangora. — Rs.,  ua- 
yattx  y  tangora. 

en  orden.-  Ichauajo. — R.  uajo.  Oc- 
tava parte  de  una  cosa   cacauajo. 

Ichasapojo  á  vujan  du  asa  ca  caoan. 

Manayu:  pret.  na:  pas.  tayugen:  pret. 
iinayu.  —  R.,  tayu.  It.  mangulib, 
pret.  nang:  pas.  uliven:  pret.  inulib.— 
R.,  ulib.  -  It.  manalenseng:  pret.  na: 
pas.  salensenguen:  pret.  sinalenseng. 


Oculto,  a. 

Ocupado,  a. 
Ocupar 


Ocurrir 


O  CU.  361 

— R.,  sa/e/isen^'.— Ocultarse:  tumayu: 
pret.  fuininúyii.  —  U.  úmulib:  pret.  mi- 
miUb.—  \i.  maisalenseng:  pret.  nai  — 
Oóultar  tiberturas,  cuadros,  etc.,  po- 
niendo una  cubierta:  mamengbeng: 
pret.  na;  pas.  bengbenguén:  pret  bi- 
nengbeng.—R.,  bengbeng.  —  Ocultar 
algo  entre  brozas,  etc.:  mapaumun: 
pret.  na:  pas.  paumunén:  pret  pinau^ 
mun.  R.,  iimiin.  —  ít.  mangulcul: 
pret.  nang:  pas.  culculen:  pret.  chinul- 
cul.  R.,  culcul. — Ocultarse  entre  bro- 
zas, etc.,  hombres  ó  animales  umu- 
mun:  pret.  minumun.-rlt  cumnlcul: 
pret.  cü/Tí/nii/cü/  -Ocultarse  de  miedo 
en  alguna  parte:  máiapdin:  ptét  ntíi. 
— R.,  apdin— Id.  e!  sol,  la  lufla,  etc., 
y  el  vapor  que  se  ve  á  lo  lejos:  mal- 
dep:  pret.  na.    R.,  aldep. 

Matayu,  y  maulib.  ~  Rs.,  tayu  y  uiib. 
Vid.  Ocultarse. 

estar.— Vid.  Hacer,  no  tener  tiempo,  etc. 

ó  tomar  posesión,  ó  apoderarse  de 
a  Igo. — Mangjap:  pret.  nang  pas.  aja- 
pen:  pret.  inajap.  ~  R.,  o/op.— Id.  uno 
el  lugar  que  tenía  otro:  mtíndinó 
sumdin:  pret.  nandin  ó  sumindin.^^ 
R.,  asofí/í.— Id.  ú  obtener  algo:  Vid. 
Conseguir.  Id.  ó  llenar  algún  espa- 
cio: Vid.  Llenar.— lá.  6  habitar  al- 
gunacasa:  Vid.  Habitar.  -  Id.  ó  dar 
trabajo  á  alguno:  mapaitrabajo: 
pret.  na.,  etc.,  etc. — Ocuparse  en 
algo:  malagum:  pret.  na.— R  ,  lagum. 
— No  puedo  ocuparme  en....:  maca- 
lagum  acó  ava  du....  Vid.  Entrete- 
nerse. 

ó  suceder. — Vid.  Acaecer.  -  Id.  ó  salir  al 
encuentro  de  uno:  Y  id.  Encontrar.  ~ 

46 


362 


Ochavado,  a. 
Ochenta. 


Ocho. 

Ochocientos, 
as. 

Odio. 

Odioso,  a. 

Odorífero,  a. 
Odre. 


Ofender 


Ofensa. 

Ofensivo,  a. 
Oferta. 
Oficial,  la, 

Oficina. 
Oficio. 

Ofrecer. 

Ofrecimiento. 

Ofrenda. 

Ofuscar, 

Ogaño. 

Oído. 


oíd. 

Id.  algo  á  la  imaginación:  mauara  du 

actuctu:  pret.  na. — R.,  uara. 
Nu  uajo  su  vaja. 
Uajo  á  pojo.  -  Ochenta  veces:  mipiíiajo 

á  pq/o.— Ochenta  mil:  uajo  á  pojo  su 

calivu. 
Uajo.— Ocho    veces:   mipiuajo.    Ocho 

mil:  uajo  á  l'wu. 
Uajo  á  gatos.    Ochocientas  veces:  mi- 
piuajo   á    ^aíos.  — Ochocientos    mil: 

uajo  á  gatos  su  calivu. 
Apsoc,  Hot  y  aquet.—R.,  aquet.      Te- 
nerlo  Vid.  Abominar. 
Macapsopsoc,  y  macailoilot. — Rs.,  apsoc 

é  Hot. 

Nu  m asdep  su  angut.  —  R.,  sedep. 
Cudit  nu  uiñiag  á  rinait  á  panojaran 

su    vino,    danum,    etc. — Rs ,    rait  y 

sajud. 
ó  dañar.— Vid.  Dañar.     Id.  ó  faltar  á 

Dios  ó  al  prójimo: .Vid.  Pecar.-  Id.  ó 

injuriar:    Vid.    Injuriar.    Ofenderse: 

Vid.  Enfadarse. 
Vid.  A/Jrenía.— Ofensa  de   Dios:  gatos 

du  Dios. 
Nu  maparajet  du  too.— R ,  raget, 
Vid.  Oblación. 
ó  que  tiene  oficio. — Nu  mian  su  anung. 

—  R.,  ian. 
ídem. 
Anung.    Tenerlo:  mian  su  anung:  pret. 

minian.— R.,  ian. 
Mapalao:  pret.  na:  pas.  palaoen:  pret. 

pinalao.-R.,  alao. 
Capalao.  -  R.,  alao. 
Vid.  Regalo. 

ó  deslumhrar.— Vid.  Deslumbrar,  se. 
Sisiaoan  ó  du  aoan  ai/a.— R.,  aoa. 
Titiduan. 


1 


OJO. 


363 


Oír. 

Ojal. 
¡Ojala! 


Ojeada. 

Ojear. 

Ojera 

Ojeriza. 

Ojete 

Ojo. 


Madnguey:  pret.  na:  pas.  adngueyen: 
prel.  dinguey,~R.,  adnguey.—Abs- 
tractos  verbales:  cadngueyan  y  chi- 
nadngueyan. 

ídem.  Hacerlo:  mangujales:  pret. 
nang:  pas.  ujalisan:  pret.  inujalisan. 
Se  expresa  poniendo  la  partícula  an 
delante  del  verbo,  y  pa  cuno  des- 
pués, v.g.:— ¡Ojala  me  dieran  dinerol 
¡an  turujan  da  pa  cuno  yaquen 
su  pulacl 

Tud  nidib. — Ñangay  acó  dia  á  tud  ni- 
dib  dirá  du  maiirabajo:  he  venido  á 
dar  una  ojeada  á  los  trabajadores.  — 
Rs.,  tidib  y  angay. 

Tumidib  su  mapia  du  asa  ca  yungara 
nan:  pret.   tuminidib ,  etc.,  etc.     R., 
tidib.     Id.  animales  y  aves   Vid.  Es 
pautar. 

iener.—Mangulimatim:  pret.   nang.— 
R.,  culimatim. 
Caquet,   apsoc  é   z7oí.— Tenerla:    Vid. 
Abominar. 

del  culo.  Si  es  de  racionales. — Dada- 
chan.  Si  de  irracionales:  rfaus.— Te- 
ner ampollas  al  lado  ó  rededor  de  él: 
madapuyi:  pret.  na. — R.,  dapuyi. 
Mata.  -  Tenerlos  garzos  ó  azules:  ma 
vutauan:  pret.  na. — R.,  vutauan. — 
Hacer  con  ellos  como  guiñadas,  ó  por 
costumbre  ó  por  naturaleza:  michad- 
dequet:  pret.  mini.  -  R.,  caddequet.  — 
Tener  nube  en  el  ojo:  marujao:  prel. 
na. — R.,  ruyao.— Sacar  los  ojos  á  otro: 
manguid  su  mata:  pret.  nang:  pas. 
cuiden:  pret  chinuid. — R.,  cuid.  Vol- 
ver los  ojos  á  un  lado:  mapasidif: 
pret.  na:  pas.  pasiditen:  pret.  pinasidit. 
— R.,  sidit.  —  Levantar  los  ojos  al  cielo: 


364 


Ola. 
Oleada 


Oleaje. 
Olear 

Oleo. 
Oler. 


OLE. 

mapQsayap  su  mata:  pret.  na:  pas. 
pasa  yapen  prel.  pinasaijap.~f{.y  sa- 
yap.  Vid.  Mirar  al  cielo.— Dar  carrizo 
ó  zacate  en  los  ojos:  madisec:  prel.  na. 
R.,  rf/sec— Dar  con  él  en  los  ojos:  man- 
disec:  prel.  nan:  pas.  disqueri:  prel.  n/- 
disec. — Abrir  los  ojos:  maiuutideng: 
pret.  na/.— R.,  vutideng. — Abrirlos 
mucho:  mangulirat:  pret.  nang.—R, 
culiraL— Cerrar  los  ojos:  maireqiiet: 
pret.  nal. — R.,  requet.^-Manáarlos  ce- 

--rrar.  mapaireqiiet  su  mata:  pret.  na: 
paSi  pairequeten:  pret.  pinairequet.  - 
Vendar,  se,  los  ojos:  manaj'ebsu  mata: 
pret.  na;  pas.  fó/ften  pret.  tinajeb.— 
R.,  /o/eft.— Guando  se  restregan  los 
ojos,  y  se  vén  como  estrel litas,  dicen: 
michalotoloto:  pret.  mini  —  R ,  /o/o. 
— En  .un  abrir  y  cerrar  de  ojos:  du 
asacachimit. 

Pajung— Haberlas:  mapajung:  prel. 
na     Romper  la  ola:  Vid.  Batir,  etc. 

de  gente  que  va  á  un  sitio  y  vuelve  al 
lugar  de  partida,  y  vuelve  á  marchar 
y  después  á  volver,  y  así  indefinida- 
mente. Matiatibuyung  ú  tao;  pret. 
na.  ~  R.,  atibuyung.  Lo  mismo  se 
dice  V.  g.:  de  agua  que  hay  en  una  ta- 
laya, y  se  la  imprime  movimiento 
para  que  vaya  de  proa  á  popa,  y 
\  vuelva;  y  así  indefinidamente. 

Capajungan.  -  R ,  pajung. 

el  exiíermo. —Mapangay  su  masantos  á 

janeng:  pret.  na,  etc.,  etc  -  R.,  angay. 

Masantos  á  janeng. 

El  que  huele:  mangut:  pret.  nang:  pas. 
ang'n/en;  pret.  inangut.  —  R.,  angut— 
La  cosa  que  huele    moí/an^'u/;  pret. 

¡í^a/.^Oler  bien  una  cosa:  masdep  su 


OMB 


365 


Olfato. 
Oliscar. 


Olor. 

Oloroso,  a. 
Olvidadizo,  a. 
Olvidarse. 


Olvido. 
Olla 


Ombligo. 


angut:  pret.  na.—  R.,  sedep.  Oler  mal 
una  cosa;  mavuyuc:  pret.  mina.—R.i 
yuí/iic. -Principiar  á  oler  mal  una 
cosa,  y  también  la  casa  á  difunto  ó 
enfermo:  maiaadi:  prei.  nai.  R.,  adi. 
—Oler  una  cosa  fuertemente,  bien  ó 
mal:  manyuvec:  pret.  nan.— R.,  yuvec. 
It.  malimeng:  pret.  na.  —limeng.— 
Oler  malmorisqueta,  uvi,  camote, etc. 
cocidos,  restos  del  día  anterior:  ma- 
vungtut:  pret.  na.  -  R.,  uungtut— 
Para  decir  que  una  cosa  huele,  v.g.,  á 
ajos,  vino,  etc.,  se  expresa  poniendo  la 
partícula  maya  antes  de  la  raíz,  y  du- 
plicando la  primera  letra  de  la  misma, 
V.  g :  oler  á  aceite:  mayajajaneng.—R., 
Janeng.— Oler  á  palee:  mayapapalec. 
— R.,  palee. 

Cangut' — R.,  angut. 

Manganguangut:  pret.  nang  pas.  an- 
guanguten:  pret.  inanguangut.—R., 
angut. 

Angut—  Haberlo:  maiangut:  pret.  nai. 

Vid.  Odorífero. 

Macacduayaquen  á  tao.—R.,  uayae. 

Mauayac,  ó  macauayac:  pret.  na:  pas. 
eauayaean:  pret.  ehinauayaean.—  R., 
uayae.^Chinauayacan  co:  se  me  ol- 
vidó. 

Cauayae.    R.,  uayac 

de  Batanes.— Banga.  -Hacerla:  maiba- 
banga:  pret.  na/. -Olla  grande  que 
sirve  para  cocer  el  uvi,  ducay,  etc.: 
sujaran.—lá.  que  sirve  para  poner 
el  agua  al  fresco:  puraranum.— la.  que 
coge  el  vino  en  la  alquitara,  ó  el  agua 
de  otro  recipiente:  ipanula.  —■  R., 
tula. 

Pused. 


366 
Omitir. 

Omnipotente. 
Once. 


Ondear. 


Onza. 


Operación. 


Operar. 
Opilado,  a. 
Opilar. 


Opinar. 


Opinión 


Oponerse. 
Oportunidad- 
Oportuno,  a 
Oposición. 
Oprimido,  a. 


OPR. 

Mamarin  ava:  pret.  na:,  etc  ,  etc.-  R, 
parin. 

Ñu  macapamarin  du  atauu.-K.,  parin. 

Asa  sichania.— Once  mil:  asa  sichariia 
su  calivu.  Once  veces:  mipisa  sicha- 
rua.— Once  veces  mil:  mipisa  sicharua 
su  calivu.~B.,  liuu. 

Mapidupidung  lí  taao  yamot  du  salan 
san:  pret.  na.— R., pidung. -Id.  la  ban 
dera:  sumad irípid:  pret.  suminadiri- 
pid.—R . ,    sadiripid.  —  On d ea rse :    Vid. 
Columpiarse. 

Asa  catayan  nu  libra. — R.,  atay.  -  It. 
üujauan  á  maisinmu  su  pisot.  R., 
sinmu. 

Caparin.—R.,  parin. — Id.  cesárea  (ha- 
cerla:) mamaca  su  uudec  nu  mavaques 
du  siri  na,  tapianu  patuaoen  ú  mut- 
dej:  pret.  na.,  etc.,  etc.— R.,  vaca. 

Vid  Hacer. 

Chinapnetan.—R.,  apnet. 

Mamnet  du  panajanan  nu  raya:  pret. 
nam.,  etc.,  etc.  R.,  apnef.— Opilarse: 
capnetan  ú  panajanan  nu  raya,  canu 
caduan  du  uned  nu  íao:  pret.  chinap- 
netan. 

ó  considerar. -Vid.  Considerar.— lá.  ó 
sospeclia  r.  Vid .  Sospechar. —¿Nai  paru 
diasi  Pedro?  ¿vino  por  ventura  Pedro? 
—Nai  anti,  ú  oon  anno:  opino  ó  creo 
que  sí. 

ó  dictamen. — Vid.  Dictamen.— Id.  ó 
sospecha:  Vid.  Sospecha.  Ser  de  la 
misma  opinión:  Vid.  Adherirse,  etc. 

Vid.  Contradecir. 

Capacanaju.  -  R.,  naju. 

Macapacanaju.     R.,  naju. 

Casubna.—B..,  subna. 

Matmi.    R,  atmi 


tMmk. 


ORD. 


367 


Oprimir 


Oprobio. 
Optar. 
Opuesto,  a, 


Ora. 

Oración. 

Oráculo 


Orar. 

Oratorio 

Orden, 

Ordenanza. 

Ordenado,  a 

Ordenar. 


á  uno  contra  alguna  cosa.  —Manmi: 
pret.  nan:  pas.  atmien:  prel.  tinmi. — 
R.,  aimi.  -  Id.  ccliándolo  de  un  lugar; 
mandin:  pret.  nan:  pas.  asdiñen:  pret. 
sindin.—R ,  asdin  Oprimirse  mu- 
tuamente: /í?o/sísíí//n;  prel.  nai. — ^Id. 
contra  un  lugar  maititimi:  preX.  nai. 
— Oprimiré  estrujar  Vid.  Estrujar. — 
Id.  ó  apretar:  Vid  Apre/ar.— Oprimir 
á  uno  ó  molestarle:  Vid.  Acongojar. 

Vid.  Afrenta. 

Vid.  Preferir. 

esto  es,  del  lado  opuesto.-- Mat uuang. 
— R.,  tüvang.—Nubajay  dio  am  caiu- 
vang  nu  baja  y  ni  José:  mi  casa  está 
del  lado  opuesto  á  la  de  José. 
Conj.  disy.— Am  nu. 

Vid.  Ruego. 

Tao  á  masulib  á  uyud  á  icíiaquey  da 
adngueyen  nu  caduan  á  tao.-Rs.,  su- 
lib,  aquey  y  adnguey. 

Vid.  Rogar. 

Pichajuajucan .— R.,  ajuajuc. 

ó  mandato.— AWas, 

Abtas 

Madichedqued.  -R.,  adichedqued. 

poniendo  en  orden. — Mang  adiched- 
qued: pret.  nang:  pas.  adicliedqueren: 
pret.  inadichedqued.^R.,  adichedqued. 
— It  mapacapia:  pret  na;  pas.  paca- 
piagen:  pret.  pinacapia.—R.,  pia. — 
Poner  en  orden,  leña,  madera,  carrizo, 
etc:  mangocnod:  prei.  nang:  pas.  oc- 
noren:  pret.  inocnod.  R.,  ocnod. — 
Ordenar  ó  dar  órdenes  de  antemano 
los  que  mandan:  mapailal:  pret.  na: 
pas.  pailalen:  pret.  pinailal.—R.,  ilal. 
—  It.  mapaupit  su  orden:  pret.  na: 
pas.    paupiten:    pret.    pinaupit.~R., 


368 

Ordeñar. 
Ordinario,  a. 
Orear. 

Oreja. 


Orfandad. 
Organizar. 


Orgullecerse 

Orgullo. 

Orgulloso,  a. 

Oriente. 

Orificio. 

Origen. 

Originar,, 

Originaí^io,a- 

Orilla 


orí. 

chaupit—Oráenar   6    mandar.   Vid. 
Mandar. 

Mamitos:  pret.  na:  pas.  pitosan  pret. 
pinitosan. — R.,  pitos. 

Ñu  maparin  su  masanib.  Rs.,  parin 
y  sanib. 

Manlaylay  su  ayuayub  du  casalausa- 
uan:  pret.  nan:  pas.  laylayen:  pret. 
nÜaylay.—K,  lay  lay.  -  Orearse  ropa 
malaylay:  pret.  na. 

Tadiña.  -  Tenerla  caída:  maichupid: 
pret.  noí.-R.,  cupid.—  \á.  señalada 
con  un  corle;  capiliñan:  pret.  chinapí- 
liñan.  R  ,  pZ/m.— Agujerear  las  ore- 
jas de  les  niñas:  manuluc  su  ladina:' 
pret  na:  pss.  tuluqüen:  pret.  tinuluc. 
— R.,  tuluc— Menos  usado:  manbec 
su  tadiña  pret.  nan:  pas  atbequen: 
pret.  tinbec.  —  R.,  a/¿>ec.— Antigua- 
mente les  hacían  segundo  agujero,  y 
decían:  mapalodon:  pret.  na:  pas. 
palodonen:  prel  pinalodon.-R.^  lodon. 
It.  manludun  su  tuluc:  pret.  nan  pas. 
ludunan:  pret.  niludunan.  R.,  lu- 
dun.  —  Extremo  inferior  de  la  oreja:* 
cactid. 

Capichasbasbang.  —  R.,  asbang. 

Mapacapia:  pret.  na:  pas.  pacapiagen: 
pret.  pinacapia. — R.,  p/a.— Vid.  Or- 
denar.   , 

Vid.  Ensoberbeceise. 

Capatu  su  actuctu  nu  tao.—R.,  atu. 

Nu  midaay.—R ,  daay. 

Dadan.  —  K,  dada. 

Tuliang.     Id.  del  culo:  Vid.  Ojete. 

Wiá.  Causa. 

Vid.  Motiúar. 

Vid.  Natural  de  un  lugar. 

ó  extremidad  de  una  cosa. — Vid.  Ex- 


Orillar. 

Orín 

Orinal. 

Orina 

Orinar. 

Oriundo,  a. 

Orla. 

Ornamento 

Ornar,  se. 

Oro. 


Orondo,  a, 
Orucra. 


Orujo 
Orzar. 


Orzuelo. 

Osar. 

iO  si.  .! 

Oscilar. 

Ósculo. 

Oscurecerse. 

Oscuro,  a. 


ose.  369 

tremidad,— Id.  del  mar:  simsiman, 
peptaan,  ó  pais  nu  iaao 

Vid.  Arreglar.— 'Id.  ú  obviar:  Vid.  Ob- 
viar. 

del  metal.— /?ac/i/.— Tenerlo:  mairachi: 
pret.  nai. 

Pangaganan.—R.,  gagan.~U.  itachian. 
— R.,  iachi. 

Vid.  Meados. 

Vid.  Mear. 

Vid.  Natural  de  un  lugar. 

Pais  nu  ayuagub. 

de  Iglesia.-Bistí  sira  nu  sacerdote  (pali). 

Yid.  Adornar,  se. 

Vujauan. — Id.  de  muchos  quilates:  uu- 
jauan  á  masdujan.—ñ.,  asduj.  -  Id.  de 
pocos  quilates:  majbu  á  vujauan.  -  R  , 
ajbu.  ~  Clarifícarlo:  manganas:  pret. 
nang:  pas.  anusan:  pret.  inanusan.— 
KrUnus.-  Probarlo  en  la  piedra;  ma- 
nuri:  pret.  na:  pas.  surten:  pret.  sinuri. 
— R.,  SüW.— Piedra  de  toque:  susurian. 

ó  presumido.    Vid.  Orgulloso. 

Dequey  á  tamec.-  Id.  ó  gusanillo  que 
mata  á  las  plantas:  dequey  á  uguet  á 
manarayao  su  mujamuja.—B..,  rayao. 

Vid.  Cascara. 

Maiorsa:  pret.  nai:  pas.  orsajen:  pret. 
inorsa. — It:  manuvu  su  salaosao:  pret. 
na:  pas.  suvujen:  pret.  sí nizyi/.- R., 
suvu.  . 

Biibutan. 

Vid.  Atreverse. 

Vid.  ¡Ojalál 

Vid.  Moverse. 

Capangarec.  -  R.,  arec. 

Mipasari:  pret.  /nm/.-R.,  sor/. — Id.  ó 
eclipsar   Vid.  Eclipsar. 

Masari.—R.,  sar/.— Id.  por  la  noche, 

47 


370 


Ostentación. 
Ostentar. 


Ostra. 
Ostracismo 

Otero. 
Otoflo. 

Otorgar. 

Otro,  a. 


Otrosí. 
Ovación. 

Ovalado,  a. 
Oveja. 
Ovillo. 
Oxidarse 

Oyente. 


PAC. 

por  no  haber  luna:  yusari — II.  pai- 
chudmen.—R.,  chudmen.—\d.  por-  el 
día,   que    indica    querer   hacer   mal 
tiempo:  Vid.  Nublado. 
Capavuya.  ~  R.,  uiiya. 

Mapavuya:  pret.  na:  pas.  ipavuya: 
pret.  p/na.- R.,  yui/a.-  Ostentar  ó 
jactarse:  Vid.  Alabarse. 

Carung,  ó  Cunu. 

mandar  al.— Vid.  Desterrar.-  Ir  al  os- 
tracismo: Vid.  Emigrar. 

Dequey  á  tocón. 

Payaoan  nu  rayón  canu  amian.—R., 
aoa. 

Vid.  Conceder  y  condescender.— lá.  ó 
dar:  Vid.  Dar. 

Matorec— R.,  toree— El  otro  ó  la  otra, 
los  otros  ó  las  otras:  nu  caduan  Ha- 
cer una  cosa  otra  vez:  mamirua:  pret 
na:  pas.  piruagen:  pret.  pinirua. — R., 
dua. — Suceder  una  cosa  otra  vez:  mi- 
ma: pret.  mini.  -  Otra  vez  hablando 
de  futuro:  anchua.  -  Otra  vez  lo  haré: 
pariñen  co  anchua. — Otro  tanto  como 
esto:  acma  sia. 

Vid.  Además. 

Capavuya  nu  casoyosoyot  du  asa  ca 
tao. — Rs.,  vuya  y  soyot. 

Acmay  otioy   su  catitiban.—R.,   tidib. 

Mavinayi  á  carnero.  -R.,  uinayi. 

de  hilo. — Bolabola. 

el  metal. -/?umac/if:  pret  ruminachi. 
— R.,rachi, 

Nu  madnguey  6  nu  mannguey, — R., 
adnguey. 


Pábilo. 
Pacer. 


letem. 

Manmangan:   pret.   nan. — La   pasiva: 
manganén,  significa  la  comida  délos 


Paciencia. 
Paciente- 

Pacificar,  se 
Pacifico,  a. 

Pactar. 

Pacto. 
Pacliorra. 


Padecer. 


Padrasto. 
Padre. 


Padrino. 
Padrón. 

Paganismo. 
Pagano,  a. 

Pagar 


PAG.  371 

animales:  y  nimangan,  la  comida 
convertida  ya  en  quimo  en  el  vientre 
de  los  mismos.— R.,  mangan. 

ídem. -Tenevla:  maipaciencia:  pret.  nai. 

Nu  mandidiu,  y  nii  malidiat  —  Rs.,  di- 
diu  y  lidiai. 

Vid.  Apaciguar,  se. 

Matüríoy.  R.,  tanog.— Niño  pacífico: 
maureng.  -  R.,  uteng. 

Maitrato:  pret.  nai:  pas.  tratogen:  pret. 
nitrato.    R.,  trato. 

Capitraio.  -R.,  trato. 

Catugaid  y  cacupdid.—Rs.,  tugaid  y 
cu pdid.— Tenerla:  matugaidy  macup- 
did:  pret.  na. ' 

ó  sentir  dolor,  enfermedad,  etc.— 
Mandidiu:  pret.  nán  pas.  didiuen: 
pret.  nididiu. — R.,  didiu.—lt  traba- 
jos, fatigas,  etc.: /ria/Zd/af:  pret.  na. — 
'R.,tídiat. 

Marón.— id  de  las  uñas:  sungad. 

Ama— Padre  é  hijo:  /na/ama.  Ma- 
gungaran  á  ama  co  si  Pedro,  ó  ama- 
gen  co  si  Pedro:  tengo  á  Pedro  por  pa- 
drev  es  decir  que  no  lo  es  verdadero. — 
Ama  na  yaquin  ni  José:  yo  soy  padre 
de  José.— Padres  ó  padre  y  madre: 
iñapuan. 

Ama  du  timban. 

ídem,  ó  libro  á  patulasan  su  ngaran  nu 
pitavuan  nu  tao  du  asa  ca  idi. 

Cabucalotan. — R.,  bucalot. 

Bucalot.—Du  cabucalóf  co  pa:  cuando 
yo  era  pagano. 

trabajo  ó  jornal.— Manan^dan:  pret.  na: 
pas.  iangdanan:  prei.  tinangdan^an. — 
R.,  tang'dan.— Id.  deudas,  ó  el  precio 
de  una  cosa:  mapajsa:  pret.  ná:  pus. 
pájsajén:  pret.  pinaJsia.—R.,  ajsa,—íi. 


372 


Página. 
Pais. 


Paisano,  a, 
Paja, 

Pájaro. 

P»je. 
Pajizo,  a. 
Pajuela. 
Pala 

Palabra. 

Palaciego,  a 

Palacio. 

Paladar. 
Paladear. 

Palanca. 

Palangana. 

Palay. 

Paleta. 

Paletilla. 


PAL. 

mamaga:  pret.  na:  pas.  pagaan:  pret. 
pinagaan.—^..,  paga. 

ídem,  ó  tayuncad  á  vidang  nu  libros. 

Si  es  remo:  pipaiulan.  —  R.,  patui  Si 
provincia  ó  lerrilorio:  cauajayan.  - 
R.,  yajay. 

Caidian. —H.,  idi.— Serlo  varios;  mi- 
cháidian:  pret.  mini. 

en  general.— /amec— Id.  de  arroz  ó  tri- 
go: paquey  nu  paray,  etc.  Ciertas 
pajas  amarillas  qué  ponen  en  el  te- 
jido de  sombreros:  cadoday. 

Manumanuc.  -  Cogerlos  con  lazos:  ma- 
muquet  pret.  na:  pas.  pacten:  pret. 
pinuquet—R.,  puquet. 

Pachirauatan,  6  rauat  nu  matu  á  tao 
—Rs.yrauat  y  atu. 

ó     amarillento.  — Masuyao.  —  R.,     su- 

fpangatung  á  juuid,  cayu,  etc  á  mian 
su  azufre.    Rs.,  atung  é  ian. 

de  trabajo.  -ídem. — Pala  de  remo: 
yutap 

ChiriUy  ó  uucu.—Asa  ca  chirin,  6  asa 
ca  uucu:  una  palabra.  — Palabras  ma- 
yores: mangjavas  á  chirin.—R.,  javas. 
Id.  deshonestas:  marudit  á  chirin. 

Nu  mangangay  canu  rauat  du  pala 
cio,—R.,angay. 

Racuj  á  vQj'ay  á  ianan  nu  patui  -  R., 
ian. 

Canianjajañit.    Id.  ó  sabor,  tajam. 

Manamsi:  pret  na:  pas.  tamsien:  pret. 
tinamsi.—R.,  tamsi. 

Jpanuasuat  —K,  suat. 

Pavanaoan.—R.,  vanao. 


De^uey  á  pala. 

Ariaquáng,  ó  paleta.  -Más   abajo   de 


PAL. 


ms 


Paliar. 
Pálido,  a. 
Palillo 


Paliza. 

Palma 
Palma, 


Palmada. 

Palmatoria. 

Palmito 

Palmo. 


Palmotear. 

Palo, 

Paloma 


Palomar. 

Palomino. 

Palpar 

Palpitar. 


la  páletiUa    del    cuerpo,    en   medio: 
pisagatan. 

Vid.   Disimular. 

ó  amarillenlo.^Vid.  Pajizo. 

de  tambor. —Ba^ueto.  — id.  de  dientes- 

'  ipaitiña — R.,  tiña.-rld.  donde  ama: 
rran  los  remos  de  las  tatayas  ó  falúas: 
pasiian. 

Capamajpaj  liu  cayu.—l\.,  pajpaj.-^ 
Darla:  Vid.  Apalear. 

de  la  mano.—Rapanmi  tanoro. 

árbol.—Glases:  nioy,  búa,  vuyamii}, 
cuyas  hojas  sirven  para  hacer  soot: 
ualit,  cuyas  hojas  sirven  para  íí^co- 
has:  garagad  y  vait. 

dar:— Vid.  Manotada,  dar. 

ídem. 

de  coco  ó  bonga. — Tojos  anmana  su- 
jag  nu  nioy  canu  búa. 

Rangan.—Asa  ca  rangan:  un  palmo. 
—Medir-  por  palmos:  Vid.  Me- 
dir, etc. 

Vid.  Manotear. 

Cayu.— Dar  palos:  Vid.  Apalear. 

casera.-- ídem.  -  Clases  de  palomas  sil- 
vestres: uadug,  punay,  uait,  ibuao,  va- 
jud;  y  hay  otra  que  llaman  paloma 
del  monte. 

Vajay  da  nu  paloma. 

Anac  nu  paloma. 

ó  tocar  alguna  cosa  para  percibirla  por 
el' tacto.  -Vid.  Manosear. 

el  corazón.— Gumutugutun:  prei.gumi- 
nufugutun.  —  R.,  gutun. — It.  -^maia- 
clang:  pret.  nai. — R..  ac/aní/.-Palpitár 
el  corazón  por  susto,  como  cuando 
tienen  pecado,  y  llaman  para  tíasti- 
garle:  macbucbut:  pret.  na.— R.,  ac- 
bucbut-^Tudacbucbut 


374 
Pámpano. 

Pan. 

Panadero. 
Panadizo. 
Panal. 


Panoo. 

Pandilla. 

Pandorga. 

Panera. 

Paniagruado 

Pánico. 

Pantalla. 

Pantano. 

Pantorrilla. 

Panza. 
Panzudo,  a. 
Paflal. 
Paflo 

Pañuelo 


PAP. 


umlac:   pret. 


Papa. 

Papada. 

Papagayo. 

Papar. 

Papaya. 


AWac— Echarlo  la   vid: 
minlac 

Tinapay, 

Nu  mamarin  su  tinapay.    l\.,  parin. 

Natutuj.—K,  tutuj. 

Vajay  á  pangayan  da  ñu  pachucan  su 
pulut. 

Avang. 

Vid.— Cáfila. 
Matava  canu  matugaid  á  mauaques.  — 

Rs.,  tava,  tugaid  y-  vaques. 
,  batana  donde  guardan  el  uoi,  que  es 
su  pan. r-Saruap, 

Caivan.—K,  ivan. 

Racuj  á  camu.—R.y  amu. 

ídem. 

Vid.— Estanque. 

Altec. — Entre  la  pantorrilla  y  el  tobillo: 
damusan  nu  altee. 
Vid.— Barriga. 

Mavudec.—R.,'  vudec. 

Lampin. 

con  que  limpian  platos,  cubiertos,  etc. 
— Ipaiñisñis.—R ,  ñisñis. 

del  bolsillo  ó  de  la  cabeza. — Valungut. 
—Ponérselo  en  la  cabeza:  mamalun- 
gut:  pret.  na.— Ponerlo  á  otro:  valun- 
gutan:  pret.  uinalunguian.— Pañuelo 
que  ponen  en  la  cabeza  y  amarran 
atrás:  vaiñit. — Ponérselo  á  sí  mismo: 
maníaiñit:  pret.  /la.— Ponérselo  á 
otro:  uaiñiten:  pret.'  vinaiñit. 

Masantos  á  Papa. 

Tami. 

Manumanuc  á  maparin  nanaujen  á 
mililiac.~Rs.,  parin,  nanau  y  liac. 

Cuman  su  uyud  á  majma:  pret.  cumi- 
nan.~  Rs.,  can  y  ajma. 

Capaya  y  cabbano. 


PAR. 


375 


Papel. 

Papera. 

Papirote 

Papo 
Paquete. 

Par. 


Para. 


Parabién 
Paradero. 
Parado,  a, 


Paraíso. 

Paraje. 
Paralelas 


Paralitico, 

ca. 
Páramo, 


ídem.  — Donde  se  vá  á  escribir:  tulasan, 
— El  ya  escrito:  tinulasan.—K,  tulas. 

Buquej  du  lagao. — Tenerla:  mabuquhj 
du  lagao:  pret.  na. 

dar. — Mamadtin:  pret.  na:  pas.  padti- 
ñan   pret.  pinadtiñan.—K,  padtin. 

de  las  aves. — Majunen. 

Mapungus  á  tulas  anmana  /arec— R., 
pungus. 

Asaca  maidubang.'—B..,  dubang. — For- 
mar pares  ó  parear:  mapaidubang: 
pret.  na  pas.  paidubanguen:  pret.  pi- 
naidubang.— Ir  en  parejas:  maidu- 
bang:  pret.  nai. — A  la  par  hacer  una 
cosa:  mairayay:  pret.  nai.—B..,  rayág. 

Preposición. — Para  nombres  propios: 
di.— Para  apelativos:  c/«.— ¿Para  qué? 
¿an^en?— Para  siempre:  á  mabu  aua, 
— R ,  abu. — It.  á  diabu. 

Vid.  Norabuena. 

lañan.— K,  ian. 

estar.  —Maiuayam,  ó  macasaid:  pret. 
nai  y  na. — Rs.,  uayam  y  said. — No 
poder  estar  parado:  dimacasaid. — Pa- 
rado ó  de  pocos  movimientos:  niatu- 
gaid  y  macupdid. — Rs ,  tugaid  y  cup- 
did. 

lañan  á  macaddaddao.  -  Rs.,  ian  y 
addao. 

Vid.  Paradero. 

estar  las  cosas.— Machinungnung:  pret. 
na— R.y  nungnung.  —  Pachinunun- 
guen  mo  ú  saiched  auri  du  lamesa: 
pon  este  bastón  en  la  mesa  á  lo  largo, 
no  atravesado. 

Nu  dimacadyiuay  su  dayay  nu  caracu- 
jan.—Rs.y  dyiuayy  racuj. 

donde  pueden  pastar  los  animales. — 
Payaman.—ñ.t  ayam. 


ti*' 


376 
Parar 


Parcial. 
Parco,  a. 


Parche. 

Pardo,  a. 
Parear, 

Parecer 
Parecer 


Parecido,  a. 


Pared. 


PAR. 

Yongó  á  ulivati  na  mamaltug. — Rs., 
ulib  y  pattug:  Vid.  Cerca. 

á  uno. -^Mapasaiched  y  mapainajaaj: 
pret.  na:  pas.  pasaicheren  y  painaja- 
Jen:  pret.  pinasaiched  y  pinainajaaj.— 
Rs.,  saiched  y  najaaj.—  Pararse  ó  ha- 
cer alio:  sumaiched  y  minajaaj:  pret. 
suminaiched  y  mini.  ~  Parar  ó  cesar: 
Vid.  Cesar. 

Na  machahgag  duasa  ca  yungaranan. 
— Rs.,  angay  y  yungaran. 

ó  moderado  en  sus  acciones.  -  Uyud  ú 
/nop/a.^R,  p/a.—Id.  en  la  comida  y 
beoida:  mainen.  R.,  inen. — Id.  en 
dar:  masiñat  y  mabáyu.-  Rs.,  siñat  y 
baya. 

IpadpeJ. — R.,  adpej.  ~lá.  de  tambor: 
cadit  nu  tadivang. 

Macupao.—K,  cupao. 

ó  comparar.— Vid.  Comparar. — Id.  ó 
formar  pares:  Vid.  Par. 

ó  dictamen.— Vid.  níc/amen. 

ó  ponerse  ante  alguno.— Machisalap: 
pret.  na  pas.  salapén:  pret.  sinalap.— 
R.,  salap.—lt  machisalangat:  pret. 
nú:  pas.  salangaten:  pret.  sinalangat. 
— R.,  salangat.—lá.  ó  hallarse  lo  per- 
dido: masali:  pret.  na.- R.,  sa//.-Id. 
ó  dejarse  ver  una  cosa:  Vid.  Aparecer. 
— Parecerse  una  cosa  á  otra:  Vid. 
Asemejarse. 

Machalit—R.,  alit.—No  ser  dos  cosas 
completamente  iguales,  ó  parecidas, 
aunque  les  falta  poco:  machitbin  pret. 
/la.— R.,  ató//i. -  Ser  bien  parecida 
una  cosa:  mapia  ú  catitiban  na.—B. , 
tidib.— Ser  mal  parecida:  marauay.  — 
R.,  rauay. —li  maraget  ú  catitiban  na. 

Qadagada.  —  Hacerla:    rnaigadagada: 


PAR 


377 


Pareja. 


Parentela 
Parentesco. 

Pares 


Parida 

Paridad 
Pariente. 


Parir 


Parlar. 


pret.  nat  pas.  gadagadajen:  pret.  ni' 
gadagada. 

ídem.  -  Mamidi  su  asa  ca  pareja  ú  maú 
chayuva:  escoger  una  pareja  dé  hom- 
bres, tatayas,  etc.  para  pelear,  correr, 
navegar,  etc.,  para  ver  quién  gana. 
~Ir  en  parejas  ó  formarlas:  Vid.  Par. 

ó  parentesco. -Ca//ip'uc/a/2,  ó  calipo- 
san. — Rs.,  atnguej  y  lipas. 

ídem  que  el  anterior.— Id.  en  segundo 
grado:  maitaisa  du  iñapuan.~Rs.,  asa 
y  apa.  Id.  en  tercer  grado:  maitaisa 
sira  du  apu. 

de  la  mujer. — Quepquepen  y  catucpu- 
jan.-  Rs.,  quepquepy  tucpuj.-lá.  de 
las  hembras  irracionales  naianan.— 
R.,  ian.  -  Maposin  ava  ú  catucpujan 
ni  María:  María  no  puede  echar  los 
pares. 

mujer  recientemente.  -  Maungued  á 
mavaques.—Rs.y  ungued  y  vaques. 

ó  igualdad.  — Capa/rí.  —  R.,  alit. 

Lipus  y  catnguejan.  -  R.,  atnguej.— 
Serlo:  mailipus  y  niaichatnguejan: 
pret.  nai. 

las  hembras  racionales  Macauara: 
pret. /jcr. -R.,  uara.— Id.  las  irracio- 
nales macasuvec  y  sumuuec:  pret. 
na  y  suminuoec.—R.,  suvec.  —  Lu- 
gar donde  paren:  sí nuftca/i.-- De  las 
dos  se  puede  decir  también:  maiman- 
ganac  y  macaualay:  pret.  nai  y  na. — 
Rs.,  anacy  ualay.— Parir  á  los  siete 
ú  ocho  meses:  macauara  du  ichapito, 
anmana  ichauajo. -^  Malparir:  Vid. 
Abortar. -Hacer  aniterías  en  los  par- 
tos difíciles  manuin:  pret.  na:  pas. 
tuinen:  preL  tinuin.—H.,  tuin. 

Vid.  Contar  cuentos. 

48 


378 
Parlería, 

Parlero,  a. 
P&rpado. 
Párrafo. 
Parrilla 

Parte. 


Partear. 
Partera. 
Participar 


Particular 


PAR. 

Cagulidang  y  catadangatang.  —  Rs., 
gulidang  y  tadangatang. 

Vid.  Bachiller. 

Jauut  nil  mata. 

Asa  ca  caununungan.—R.,  ununung. 

para  asar  carne. — Pangasalan. -"R., 
asai 

i4/aí/.--Hacerlas:--Vid.  Repartir.— Tam- 
bién, parte:  dáyay.—Mapia  ú  dayay, 
maraget  ú  dayay:  parte  de  ello  es 
bueno  y  parte  malo. — Parte  de  una 
naranja,  etc.,  ó  de  tela  ya  cortada, 
etc.  asa  ca  yapad.— Cuando  hay  va- 
rias personas,  ó  cosas  juntas,  y  se 
dice:  la  mayor  parte  de  ellas  son 
hombres,  ó  mujeres,  ó  libros,  etc., 
etc.:  aruaru  sira,  ó  maijajaven  sira  ú 
majajacay,  mavaques  ó  libros,  etc., 
etc. — R.,  javen.  -  De  todas  partes:  da 
atavu.— En  ninguna  parte.-  araua  aran 
diño. — R.,  /an.— En  otra  parle:  du 
tarec  á  ianan. — R.,  la/?.— En  todas 
partes:  du  a/a{;u  d  /anan.— Partes  ver- 
gonzosas: asnee.— A  la  otra  parte:  Vid. 
Lado.-Cualquier  parte:  aran  diño. 

Mapacauara:  pret.  na:  pas.  pacauara- 
gen:  pret  pinacauara.    R.,  uara. 

Nu  mapacauara. — It,  mamiay.—Rs.t 
uara  y  uiay. 

ó  anunciar.— Vid.  Advertir  6  avisar.— 
Id.  ó  ser  participante  machajap:  pret. 
na.~  R.,  ajap.  Poder  participar:  ma- 
capachajap  6  macapachidaam:  pret. 
na. — R.,  daa/72.  -  Hacer  participante 
mapajap  ó  mapadaam::  pret.  na:  pas. 
pajapen  6  padaamen:  pret.  pinajap  ó 
pinadaam. 

6  extraordinario. ~Macacnicnin.—R., 
acnin.^á.    ó    solo:   michatani.—R., 


Particulari- 
zar 


Particular- 
mente. 
Partida. 

Partido 


Partir 


Parto. 


PAR.  379 

tani.  — En  particular:  canatunan.—ñ., 
ata. 

ó  distinguir  una  persona  con  algo. — 
Mapatarec:  preL  na:  pas.  patadquen: 
pret  pinatarec.  —  R.,  farec— Id.  ó  ex- 
presar una  cosa  con  detalles:  taitaisa- 
gen:  tinaitaisa. — R.,  asa. 

Canatunan.—B..,  ata. 

Cacara.— H.,  caru. — Id.  de  bautismo:  — 
ídem. 

ó  bando. — Pachangayan. — R.,  angay. 

— Ser  del  partido  de  otro:  machan- 
gay:  pret.  na. 

en  pedazos.— Vid.  Cortar. — Id.  por 
medio  una  cosa;  Vid.  Cortar  por  me- 
dio, etc.,  etc. — Id.  por  medio  de  arriba 
abajo,  carrizo,  bejuco  y  caña:  Vid. 
Canal.— id.  por  medio  de  arriba 
abajo  palos,  maderos  y  árboles:  Vid. 
Cana/.—. Id.  algo  de  arriba  abajo  Vid. 
Abrir  una  cosa  de  arriba,  etc.— Id. 
animal  ó  pescado  de  arriba  abajo: 
maminpin:  pret.  na:  pas.  pinpiñen: 
pret.  piñinpin—R.,  pinpin.—Asa  ca 
pinpin  á  among:  medio  pescado  de 
arriba  abajo.  -Partir  en  pedazos  el 
animal  Vid  Descuartizar.— Id.  con 
los  dientes,  bongá,  etc.:  mangta:  pret. 

nang:  pas  actajen:  pret.  chingta.  R., 
acta. — Id.  tela  con  la  mano  Vid.  Ras- 
gar.- Id,  ó  hacer  astillas  un  tronco, 
etc.:  Vid.  Astilla. — Partirse:  cumaru: 
pret.  caminara.— R.y  caru.-Caruan 
co  inio:  me  parto  de  vosotros:  pret. 
chinaruan. 

Capacauara.—R.,  uara. 


380 

Párvulo  a. 
Pasadero,  a, 

Pasadizo. 
Pasado 
I*asaJero,  a 


Pasamano 
Pasaporte. 
Pasar 


FAS. 

Deqiiey  á  mutdej.  -  Vid. —Cria tura., 

ó  medianamente  bueno. — Uyud  ava  á 
mapia:  ó  madimajo.    Rs.,  pía  y  naju. 

Panajanan  tiu  tan.  -R.,  rajan. 

úetnpo.—Caichua. 

6  que  pasa  presto  —Tnd  mipasali.— 
R.,  salL — Id.  de  barco:  nu  manga- 
imng.—R.,  avang.  -  Id.  de  talaya  ó 
falúa:  atcao. 

de  escalera.  — Panap/an. — R.,  napef. 

Tinulasan  á  licencia.  -  R  ,  tulas. 

poruña  calle,  puerta,  eic.  -Manajan: 
pret.  na:  pas. panajanam  pret.  pinana- 
janan.~R.,  rajan.— lá.  de  una  parte 
á  otra  del  río,  mar,  calle,  etc.:  mam- 
tang:  pret.  nam:  pas.  abtanguen:  pret. 
bintang. — R.,  abtang.~\á.  por  al- 
guna parte,  deteniéndose  en  ella  poco 
suma//;  pret.  suminali.  -  R.,  sali.  -  Id. 
por  alguna  parte  de  largo,  y  sin  de 
tenerse:  um/ayas.  pret.  minjauas. —^., 
javas. -  It.  tud  mipajavas— Id.  más 
allá  de  un  lugar  á  donde  se  pensaba 
ir:  javásen,  6  javasan:  nijavas  ó  ni 
javasan.~\á.  de  una  parte  á*  otra 
sin  tropiezo,  como  el  cuchillo  un  ob- 
jeto, una  bala  por  un  canuto,  en- 
trar por  una  puerta  y  salir  por  otra, 
etc.  etc.:  maijaus:  pret.  nai.—R.,  jaus. 
—Id;  de  una  cosa  á  otra,  como  de  un 
árbol  á  otro,  de  una  calle  á  otra, 
de  una  conversación  á  otra;  etc.: 
maiaticao,  ó  tumcao  ó  mapaiaticao: 
pret.  minai,  tumincao  y  na:  pas. 
atcaoen  ó  patcaoen:  pret.  tincao  ó 
pinaticao.  —  R.,  atcao.— lá.  á  la  otra 
parle  de  cualquier  cosa,  v.  g.,  monte, 
madero,  cerco,  etc.:  sumpo:  pret.  su- 
minpo\  paSi  mpügen:  pret.   sinpo.  ^ 


Pascua 


Pasearse. 

Pasión 

Pasmarse 

Paso. 


PAS.  3$1 

R.,  aspii.— Hacer  pasar  á  otro  al  otro 
lado,  etc.,  mapaspu:  pret  na;  pas. 
paspugen)  pret.  pinaspu.  Pasar  cual-' 
quier  vestidura  por  la  cabeza  al 
cuerpo  mapasujmuc:  pret.  na'  pas. 
pasujmuquen:  pret.  pinasujmut.-^, 
sujmuc^— Id.  toda  la  noche  haciendo 
una  cosa:  Vid.  Noche.  Id.  todo  el  día 
haciendo  una  cosa:  Vid.  Día. — Id.  por 
una  parte  estrecha,  sea  agujerp,  etc  : 
umdius  ó  macadius:  pret.  mindius  6 
na:  pas.  diusen:  pret.  nidias.  — RJ,  dius. 
-  Id.  por  bosque,  ó  por  medio  de 
gente,  quitando  estoroos:  Viq.  Es- 
torbo.—Pasar  de  unas  cosas  á  otras 
sin  continuación  ni  orden,  dejándose 
algunas  en  medio,  como  si  estoy  es- 
cribiendo y  dejo  una  ó  unas  líneias  sin 
escribir,  pasando  á  otra,  etc.,etc^:  Vid. 
Salpicar.  Pasarse  de  un  sitio  á  otro: 
maiadis:  pret.  nai.—R.,  adis.     i 

de  Resurrección. — Pascua  nu  nacapi' 
rúa  na  á  maviay  nu  Apu  ta  Jesucristo. 
— Rs.,  dua  y  viay.—lá.  del  Náci^ 
miento  de  Nuestro  Señor  Jesucristo: 
pascua  nu  nacauara  na  tao  ni;  J^u* 
cristo.— R.»  uara. 

Maiuidiuidi  6  midividi:  pret.  nai  ó  mini. 
— R.,  vidi. 

ó  pena.— Ca/írf/a/.— R.,  lidiat.^ld.  ó 
amor:  caddao.  -  R.,  addao. 

ó  admirarse,  ó  asustarse. — Vid.  Mara- 
villarse.—lá.  ó  desmayarse:  Vid.  Des- 
mayarse.—\á.  el  cuerpo:  mapasma: 
pret.  na.—R.,  pasma. 

Dacuang. — Un  paso:  asa  ca  dacuañg. 
—Darlo  umdacuang:  pret.  min:  pas. 
dacuanguen:  pret.  nidacuang.  -  Dar 
los    primeros    pasos  d    niño:    Vid. 


Pastar 

Pastilla 
Pastor,  ra. 
Pata. 


Patada 
Patán 

Patear 

Patente, 

Patentizar. 

Paternal. 

Patíbulo. 

Patio. 

Patituerto, 


Pato 
Patochada 


Patraña- 
Patria. 


PAT. 

Andar.— A    cada  paso:  Vid.  Freciien- 

temnete. 
animales,  ó  llevarlos  al   pasto.  — Vid. 

Apacentar.    Id.  ó  pacer  los  animales 

Vid.  Pacer. 
de  chocolate,  jabón,  etc.— Aso  ca  mede- 

mede  á  colate,  savón,  etc. 
Nu  mangunimg  du  uiñiay.—Rs.,  unung 

y  viay. 
Cocod. — Poner  una  cosa  patas  arriba 

mapaichaliitug:  pret.  na:  pas.  paicha- 

lutguen:  pret.  pinaichalutug.~R.,  lu- 

/u^.  — Ponerse  palas  arriba  maicha- 

lutug  pret.  nai. 
dar. — Vid.  Cocear 
ó  rústico.  -  Nu  abu  su  ichapatac-  R , 

patac. 
dando  en  el  suelo  ó  en  el  aire.  — Mai- 

sasadsad:  pret.  /ia/.~Rs.,  sadsad 
ó  manifiesto.  -Vid.  Manifiesto. 
Vid.  Demostrar. 
Nu  maipacuan  anmana  cumapet  du 

ama. 
Panludyitan-  ~  R  ,  ludyit. 
ídem. 
a,  ó  de  piernas  torcidas — Mapudeng.  — 

R.,  pudeng.— Andar  así;  maipudeng: 

pret.  nai, 
casero. —/rfc/n.— Pato  del  monte:  mu- 

tung. 
Ctiirín  abu  su    anmunmuan  ó  chirin 

á   tad    aqueaquey:  ó   chirin    á    tud 

maiticaticao.—Rs.,    anmu,    aquey    y 

atcao. 
Vid.  Mentira. 
Pipatulan,  cauajayan,  6  idi  du  china- 

uaran  a  too.~R.,  uara. — ¿De  dónde 

eres,  ó  cuál  es  tu  patria?— ¿Fa/igfu  ca, 

ó  iñio  cat 


Patrimonio. 

Patrocinar. 
Patrocinio. 
Patrón,  na, 


Patrulla 

Patudo,  a. 

paulatina- 
mente. 
Paulatino,  a. 
Pausa. 
Pausar 
Pavesa 
Pavimento. 
Pavo. 

Pavonearse 
Pavor. 
Paz. 
Peana. 
Peca. 
Pecado. 


Pecador,  a. 
Pecar 


PEC.  383 

Nu  anguang^i  á  inamujun  nu  mang- 
anac. —Rs.   amujuny  anac. 

Vid.  Amparar. 

Vid.  Amparó. 

6  defensor.  Vid.  Abogado.  Id.  de  po- 
sada.—Cas/ro.— Id.  de  buque:  nu 
mangucuyiiciid  du  avang.    R.,  yucud, 

es{Ár  de.— Mitayayün:  pret.  /n/m.-R.. 
tagayan. 

Nu  mavitas  su  pauad,  ó  su  cocod.  -  R., 
vitas. 

Vid.  Despacio. 

Vid.  Lento. 

Casaiched.    R.,  saiched. 

ó  parar.— Vid.  Parar. 

ó  ceniza.— Avu. 

Cagtin.—R.,  agtin. 

ídem. 

Umviüid:  pret.  minvivid.-  R.,  avid. 

Racuj  á  camu.  -  R.,  amu. 

"Caidamnayan.  —  R.,  damnay. 

Vid.  Grada. 

Tulem.    Tenerla:  matulem:  prét.  na 

Gatos— ll  casada.— K,  sada— Ponde- 
rar el  pecado  de  otro  manapasapa 
su  gatos  nu  tao:  pret.  na:  pas.  sapa- 
sapagen:  pret.  sinapasapa.—K,  sapa. 

Minacarajerajet  á  tao     R ,  rajet. 

en  general.  -  Mamarin  su  gatos,  6  ma- 
cagatos:  pret.  na:  pas.  pacagatosan; 
pret.  pinacagatosan.—K,  gatos.  U. 
sumada:  pret.  suminada:  pas.  sadaan: 
pret.  sinadaan.—B..\  sada.— li.  mas- 
day  du  gatos:  pret,  na  pas.  casdayan: 
pret.    cIiinasdayan.—R.,    asday.—  ld. 


384 


Peoujio. 
Pecho. 


Pechuga. 
Pedazo. 


Pedestal. 
Pedigüefto, 

fia. 
Pedir 


PED. 

contra  el  sexto:  miroroc:  pret.  mini. — 
R.,  Foroc.— Lugar  donde  se  pecói  y 
también  el  lupanar: p/rorocan.— Pecar 
con  mujer  dormida:  manepdep:  pret. 
na  6  mina:  pas.  depdepen:  pret.  nidep- 
dep.-l\.,  depdep.^-lá.  una  mujer  con 
otra,  ó  un  hombre  con  otro:  mama- 
rin  su  gatos  ú  mayalit  su  inaoan: 
pret.  na.,  etc ,  etc.— Rs ,  parin,  alit  y 
aoa.—  Hay  otras  maneras  pulcras  con 
que  expresan  la  accióu  de  pecar  con- 
tr'a  el  sexto,  y  que  se  aprenderán  con 
el  uso  de  las  conversaciones. 

Pulac. 

Vatavat — Darse  golpes  de  pecho  mai 
c/écdec: pret  nai.~R,decdec.  -Pechos 
ó  tetas  de  la  mujer:  susu. 

Abcac. 

Cacchid  ó  cac//¿>.— R.,  acchid  ó  actib.  — 
Id.  de  tela,  ya  usado:  lamit  — Id.  de  lo 
que  se  acaba  de  cortar  con  tijeras: 
guiri— Id.  de  tela  rasgada  con  la 
mano,  ó  un  pedazo  de  naranja,  uala- 
iinoc,  etc.:  asa  ca  japad. — Corlar  en 
.pedazos  una  cosa. — Vid.  Cortar.— Id. 
en  pedazos  la  carne  del  animal:— Vid. 
Descuartizar. 

Tacaran  nu  páreg.—R ,  tacad. 

Maquedao  á  too.— R.,  acdao. 

en  general.  Manages  ó  mangajes:  pret. 
na;  pas.  ajsan:  pret.  inajsan.-^R.,  ajes. 
—  Id.  con  inferioridad,  como  un  pobre 
á  un  rico:  machami:  pret.  na:  pas. 
amien:  pret.  inami.  R.,  ami. — Id.  con 
igualdad  ó  entre  iguales:  mangdao: 


peí. 


385 


Pedo, 
Pedrada 

Pedregal 


Peerse. 

Pegajoso, 

Pegar 


Peinar. 


pret.  nang:  pas.  acdaoen:  pret.  ching- 
dao.  ~  R.,  acdao.  Id.  extendiendo  la 
mano  sin  hablar:  manaya:  pret.  ná: 
pas  tayagen:  pret.  tinaya.—R.,  taya. 
— También  sirve  para  pedir  la  locu- 
ción siguiente;  padao  su  pulac:  pedir 
plata.  -  Padao  su  palec^  etc.,  etc. 

Atol — Tirarlo:  Vid.  Peerse. 

recibir.  Chinadsidan.~R.,  adsid.  Vid. 
Apedrear. 

6  donde  hay  muchas  piedras  —Caba- 
tuan.  -  R.,  batu.  -\\.  uminainap  á 
batu.—  R.,  inap. 

Macatot:  pret.  na.  — R  ,  atot.     No  poder 
peerse:  cadimacatotan. 
a   Macudichit.—R,  cudichit.  'Id.  ó  conta- 
gioso: /i¿i  mqñinavan.—  R,  iñauan. 

ó  unir  dos  cosas.  — Mapadquet,  ó  ma- 
padpej:  pret.  na:  pas.  padqueten,  y 
padpejen:  pret.  pinadquet,  y  pinadpej. 
Rs.,  adquet  y  adpej. — Estar  pegadas 
dos  cosas:  dumquet  ó  machidquet,  y 
madpej:  pret  duminquet,  y  /la— Pe- 
gar, ó  hacer  que  se  toquen  dos  cosas 
juntándoles:  Vid.  focar:  hacer  que  se 
toquen  dos  cosas,  etc. — Estar  pegadas 
dos  cosas  ó  más  naturalmente,  como 
dos  plátanos  ó  más,  etc:  maiapipi: 
pret  /íflTí.— R.,  ap/p/.— Estar  pegados 
en  las  aves  acuáticas  los  extremos  de 
las  patas  con  unas  teiitas  á  propósito 
para  nadar,  y  también  algunas  cosas 
como  las  manos,  el  pelo,  hilo,  etc.,  con 
cola  maladichit:  pret.  na  -  R.,  lachit 
-  Pegar  ó  castigar:  Vid.  Castigar.— Pe- 
garse enfermedad:  Vid,  Contagiar. 

Manorod:  pret.  na:  pas.  sororen:  pret. 
sinorod.  —  R.y  sorod. — Peinarse:  sumo- 
rod:  pret.  suminorod.—E\  mismo  tér- 

49 


386 


Peine. 
Pelar 


Pelea. 

Pelear. 

Peligrar, 

Peligro. 

Peligroso, 
Pelo 


PEL. 

mino  usan  para  peinar  la  tierra  la- 
brada.— Peinarse  á  lo  chichirico:  ma- 
sidao:  pret.  na.— R ,  s/dao.— Hacerlo  á 
otro:  mapasidao:  pret.  na  pas.  pasi- 
daoen;  pret.  pinasidao. 

Sorod. 

á  tiombres  ó  animales.— Mamutbut: 
pret.  na:  pas.  butbutan:  pret.  binutbu- 
fan.— R.,  butbüt,  Pelarse.-  maianit  á 
mamutbut  du  inaoan:  pret.  na. 

Vid.  Batalla. 

Vid  Batallar 

6  correr  peligro.— Ma/i^'a/ig'a;  pret.  na. 
R.,  nganga. 

Capanganga.—R.,  nganga.  — Id.  moral 
de  pecado,  peste,  etc.   ijajaua. 
a.  Mangananaua.—B.,  ananaua 

de  la  cabeza— 5ooc.  -Id.  de  las  demás 
partes  del  cuerpo  en  general,  y  tam- 
bién de  los  animales:  bubuj.— Id.  de  la 
barba:  damitmiten.—E\  bigote  mi- 
ñen.— Id.  de  las  partes  verendas 
yamit.— Tener  el  pelo  crespo;  maca- 
den:  pret.  na.— R.,  caden. -Dividir  á 
otro  el  pelo  de  la  cabeza  por  una  raya: 
mapaipuni:  pret.  na:  pas.  paípunien: 
pret.  pinaipuni.—R ,  pum':— Dividir 
selo  á  sí  mismo:  maipuni:  pret.  nai. 
—  Llevarlas  mujeres  el  pelo  de  la  ca- 
beza tendido:  maliray:  pret.  na.  R.. 
aliray.— La  mujer  que  se  lo  tiende,  ú 
otra  persona  que  lo  hace:  mangaliray: 
pret.  nang:  pas.  alirayen:  pret.  inali- 
ray.  -  Atusar  con  la  mano  una  mujer 
á  otra  el  pelo  ya  tendido  mangamlud. 
,  pret.  nang:  pas.  amluran  pret.  inam- 
luian.-B..^  a/n/ud.  Atusárselo  á  sí 
misma  maiamlud.  pret.  /jai.  Tirar 
á  uno  de  los  pelos:  manavunut  su 


PEN. 


387 


booc:  pret.  na:  pas.  sauunuten:  pret.  si- 
nauunui—R.,  savunut. -Tirárselo  á 
sí  mismo:  maisavunut  su  booc:  prét. 
nai.  Arrancar  el  pelo:  Vid.  Arrancar 
cogon,  etc."  Cortar  el  pelo  Vid.  Es- 
quilar.  Pelo  descompuesto  mapu- 
cac.  R,  pzjcac— Desenredarlo  ma 
ñisunung  su  booc:  pret.  na:  pas.  isu- 
nungan:  pret.  inisunungan.~R.,  isu- 
íiu/igí.— Principiar  á  crecer  el  pelo, 
después  que  á  uno  se  le  ha  afeitado: 
rumaimerem:  pret.  ruminaimerem. 
— R.,  raimerem. 

Pelón  ó  calvo.— Buang. 

Pelotera.         Vid.  Reyerta. 

Pelotón  de  aeníe.^Nadpun  á  /ao.— R.,  adpun. 

— Estar  varias  personas  formando 
pelotón:  marungurunguj:  pret  na. — 
R.,runguJ. 

Pelusa  que  ponen  en  el  calafateo  de  tatayas, 

falúas,  etc.— Taroc. 

Pella  de  morisqueta,  etc. — Asa  ca  medemede 

á  inapuy,  etc. -Id.  ó  gordura  de  los 
animales  que  envuelve  las  tripas: 
cañiao. 

Pellejo,  ó  pelleja.— Vid.  Cuero.  —Id.  delgado  del 

uviy  ducay:  caJachichas.—Qaiiarlo: 
mangajachichas:  pret.  nang:  pas.  ca- 
jachichasan:  pret.    chinajachichásan. 

Pellizcar.  Mangdut:  pret.  nang:  pas.  acduten, 
pret  chingduL — R.,acrfí//.— Pellizcar 
retorciendo:  mamalili  su  acdut:  prei. 
na:  pas.  valilien:  pret.  vinalili. — R., 
valili. 

Pellizoo  un. — Asa  ca  acdut. 

Pena  ó  castigo.-- Cafq/o--R.,  /a/o..— Id.  ó  aflic- 

ción: lidiat. 

Penacho  de  ciertas  aves.— Tarunan. 

Penar  ó   imponer  pena.  —Vid.  Castigar. — ^^Id. 


388 


Penca 

Pendencia. 
Pendenciero. 

ra. 
Pender 


Pendiente 

Penetrante. 

Penetrado 
Penetrar 


Penitencia. 
Penitenciar 


Penitente. 
Penoso,  a. 
Pensamiento. 
Pensar. 


PEN. 

ó  padecer:  mandidiu:  pret.  nan:  pas. 
didiuen:  pret.  dinidiu.-^R.,  didiu, 

de  coco,  plátano,  sadi,  etc :  Japa. — Id. 
del  zacate:  coyong. 

Vid.  Reyerta. 

Nu  maguey  á  machidimadiman.    Rs., 

aquey  y  diman. 

ó  estar  colgado  ó  suspenso  de  lo  alto 
con  cuerda.— Ma/«d¿/íY; pret.  na.— R, 
ludy it— Id.  id.  de  clavo  ó  garfío:  ma- 
sadyit  pret.  na.  R.,  sadyit — El  que 
cuelga,  hace  pender,  etc  :  Vid.  Col- 
gar. -Pender  ó  estar  suspensa  por  un 
objeto  débil  una  cosa  que  se  vá  á 
caer,  como  los  calzoncillos  que  caen 
del  cuerpo  por  la  cuerda,  pedazos  de 
ropa  por  alguna  hilacha,  etc.:  mali- 
day day :  prei.  na. —R.y  liday day. 

ó  cuesta  de  algún  terreno.  —Caguen.  — 
R.,  agüen. 

Maijaus  R.,  jaus. — Id.  ú  hondo  ma- 
ragem. — R  ,/ra^e/n— Id.  voz:  Vid.  Voz 

ó  traspasado.    Majaus.—  R.j'aus 

un  cuerpo  en  otro  por  sus  poros.  - 
Tumneb:  pret.  tuminneb.—R.,  atneb 
—Id.  ó  entrar  en  una  parte:  sumdep. 
pret.  sumindep:  pas.  asdepan:  pret. 
sindepan.—R.^  asdep. — Id.  ó  traspasan- 
Vid.  Traspasar  ó  atravesar,  etc. 

ídem.  Hacerla:  maipenitencia:  prel.  nai 

á  uno.  -  Mapaipenilencia  pret.  na:  pas. 
paipenitenciajen:  pret.  pinaipenitencia 
— R.,  penitencia. 

Nu  maipenitencia. 

Malidiat  -  R.,  lidiat. 

Ctiingtuctu.—R.,  actuctu. 

Vid  Considerar. — Id.  ó  sospechar.— 
Vid.  Sospechar. —También  la  palabra 
pensar  la  explican  por  la  raíz  tedted: 


P  Et  Ft". 


389 


Pensativo,  a 

Pensión. 

Pensionar, 


Penuria. 
Pefka 


Peonza. 


Peor. 


Pepita 


Pequeftito,  a. 
Pequeño,  a. 


Percibir 


pensal^a  qqe   m^mna  era  domingo: 

,  patedtera  co  a§  domingo  andelac. — 
Pensahía  que...:  du  váta  co,  y  du  aja- 
Jaoen  cg.  ...      $ 

Mangtuciu  átaq.—K,  actudu. 

Limits,  ,  , 

ó  Qpnceder  pensión.— Manlimus:  pret. 
nan:  pas,  /í/npsan:  pret.  nilimusan.— 
R.,  lin\üs. 

Vid.  Escasez.         . 

ó  piedra  grapde  que  j^^tá  junto  al  mar 
y,  en  |os  montes,— Caufl. — Lugar  de 
peñas:  (íaca(ia/i. -*-^sta  misma  peña 
cu£^fido  la  hacen  plazos  y  la  usan 
para  tapia,  I9  llaman:  nangal,  y  pil- 
nit^Viá.  Piedra, 

Caddunden.  -  Jugar  4  ella,  perdiendo 
la  que  antes  concluye  de  dar  vueltas: 
maiuaad  du  caddunden:  preUíiaL^ 
R.t  vaad.  Soltarla  después  de  puesta 
la  cuerda:  /namaad:  pret  na:  pas  va 
ren:  prét.  y/naad.— Ponerle  la.^^erda: 
mangulami:  pret.  riang:  píí^.í(:^/a- 
mian:  pret.  chinulamian.  -  R.,  culámi. 

Marajerajet,  R.^rcyet  -Es  peor  Pedro 
que  Juan:  marajerqjejt  si  Pedro  cani 

'de  fi-uta— Vu/u/.— Id.  déla  gallina: 
/rfem.T-'Hacer  ruido  la  gallina  cuando 
la  tiene:  maneltelcac:  pret.  ,na^— R?, 
telcac.  r 

Üyudá  dequey. 

Dequey.  It.  maupayang.  —  ñ.^.upa- 
yang.  El  más  pequeño  de  ellos:  nu 
dequey  dirá.— Hacer  una  cosa  más 
pequeña:  mapaipadequey:  pret.  na: 
pas.  paipadequeyen:  pret..  pifiaijmde 
queif. 

ó  recibir.— Vid   Recibir. —Id.  ó^cqi^ir 


m 


Perder. 


Pérdida 


Perdón. 
l*0rdoiiiir. 


Perdulario,  a, 


PérdUf^le. 
Perecedero, 

a. 
Perecer 


Peregrinar. 
Peipejü. 


prender  una  cosa:  mamiiso:  preL  na: 
pas.  pusogen:  pret.  pinuso.-  R..  puso 
Id.  ruido:  matido:  pret.  na.    R..  tido. 

Umbo,  6  mangbu:  pret  minbu,  y  nang: 
pas.  abajen:  pret.  mftu.    R  ,  afta  -  Id 
la   vergüenza:  d/flfs/iec.-R.,    asnée- 
la,   el    respeto:    diauauayaua.  —  R  , 
yava.    Id.  el  juicio:  Vid.  Juicio-  Per- 
derse ó  echarse  á  perder  un  hombre: 
mairajerajet:  pret.  mi/ia     R.,  rajet.— 
Id.  ó  echarse  á  perder  una  cosa:  ma- 
rarayao:  pret.  na— R.,  ray ao.- Mina 
fajet  ú  pinarín  co:  se  echó  á  perder  mi 
obra.— Id.  ó  extraviarse  ó  disiparse 
utía  cosa:  maftu:  pret.  na.— Id.  ó  ex 
traviarse  un  hombre,  etc.:  Vid.  Desca- 
minarse.- Perder  en  el  juego:  maju- 
mis:  pret.  na.—  R.,  jumis 

ó  carencia  de  algo.— Cq¿)í/.— R.,  a6u.— 
Id.  ó  menoscabo  de  una  cosa:  cara- 
rayao.~R,  rayao. 

Capacabu.—B..,  abu. 

Mapacabu:   preí.   na:  pas.  pacabujen 
pret.  pinacabu.—K.,    a¿)u.    Pedirlo 
mattgdao  su  capacabu:  prel.  nang.— 
R.,   acdao.    It-  mapacacabu:  pret.  na 

ó  descuidado.— Vid.  Descuidado.  — \\. 
nu  diasulib  tí  umunung  du  anguangu. 
Rs„  sulib  y  unung. 

Vid.  Eterno. 

Nu  masunung  á  /na¿>«.— Rs.,  sunung 

y  abu. 

ó  morir.  -Vid.  Morir.^ld.  ó  disiparse 
una  cosa:  mabu:  pret.  na.—  R  ,  abu  — 
Perecerse  ó  desear  con  ansia  una  cosa: 
Vid.  Desear  con  ahinco. 

Mangay  du  marayi  á  tana:  pret.  nang, 
etc.,  etc.-  Rs.,  angay  y  ray  i. 

ídem.  -  Tamec  á  masdep  su  angut  á 


Perenne. 
Pereza. 

Perezoso,  a 
Perfeóoionar. 


Perfecto,  a. 
Perfidia. 
Pérfido,  a. 
Perfumar. 


Pergeftar. 

Perinola. 

Perito,  a. 

Perjudicar. 

Perjudicial. 

Perjuicio. 

Perjurar. 

Perjuro,  a. 
Perla. 

Perlático,  a 
Permanecer 


Permanente. 


PÍ:R.  391 

mamrui  du  canen.~]\s.,  sedep  y  can. 

Vid.  Perdurable. 

Cadiapangpangtuan.  R,  pangtu,  ~li; 
talacac. 

Nu  diapang pangtu,  6  diapauyud,  -Rs., 
pangtu  y  uyud.  It.  matalacac.  R., 
talacac 

Mapaipapia:  pret.  fia;  pas.  paipapiafen: 
pret.  pinaipapia.-^U..,  pia.—U.  ma' 
mlnsan.  pret.  na:  pas.  pinsanen:  pret. 
pininsan.—K,  pinsim- 

Macatungtung.—K,  tungtung. 

Vid.  Traición. 

Vid.  Traidor. 

Mapayangut  su  mn^ep:  pret.  na:  f^s. 
paymguteni  pret*  pinayangi/t  -  R., 
angut. 

Vid-  Híicer. 

Vid.  Peonza, 

Masulib.^KpSulib. 

Vid.  Dflñar. 

Nu  maparajet.    R.,  rajet. 

Charajet.—R.,  rajet 

Maiavay  su  dadaay:  f^rel.  na  pas.  aua- 
yén:  pret.  inavay.-  JR.,  avay. 

Ñu  maiavay  sudfldaay.—B..,  avay. 

Macaddaddao  á  batu.    R.,  addao. 

Maichalailain.- K,  lain. 

ó  quedarse  en  un  lugar.  Mavidin: 
pret.  /la,— R  ,  y/d//*.— Id.  ó  estar  fijo 
en  una  parte:  maiñiod  pret.  /?a.  R., 
zn/od.— Hacer  ó  maijidar  que  otro  per- 
manezca en  alguna  parte:  mapaifiiod: 
pret.  na:  pas.  paiñiorem  pret  ninai- 
mod. 

Nu  maimod.~R^  miod.—lí  mqiade^- 
— R.,  indes.  —  Perm^inente  jen  «,« 
mismo  ser  ó  estado:  mayunung.  -■  R., 
yunung. 


392 
Permisible. 

Permiso. 

Pemiéir, 


Permutar: 
Pernear. 


Perniabierto 
Pernioioso, 

a. 
Pernll.i 
f^érnfitüe- 

brar. 


Pernoctar. 

Pero.   . 
Pero 
Perol. 

Perpendidn- 
lar. 


Perpetrar. 
pei>petiia- 

'''ttiienté.'' 
Perpetuar. 

Péi^étüo.  a. 
í>|eriHbjo:  a. 
P'errd;*  >í*a. 


PER. 

Nu  maparín  ú  piagen,—Rs.,  parín  y 
pía. 

Capanuneng.-^R.,  tutieng.  —Id.  ó  licen- 
cia: Vid.  Licencia. 

ó  asentir  á  la  petición  de  uno.— Vid. 
Aséntir.^lá  6  dejar  á  uno  á  su  volun- 
tad: Vid.  Dejar.  . 

Vid.  Cambiar. 

Mangjüdyijudgi  su  cocod:  pret,  nai:  pas. 
Judyijudyién  pret.  riijudyijudyi.  -  R., 
jtídyt 

andar.-^Vid.  Andar,  etc. 

Vid.  Perjudicial 

Paüadñu  cais 

Mahiüiut  su  cócód  nu  matarec  á  tao: 
pret.  na:  pas.  pututétt:  pret.  pinutui.— 
R.,  puíu/.— PerUitiüebrarse:  ihapatut 
su  cocod:  ptétna: 

Misan  du  malarecá  vajay:  pret.  mini. 
—Rs ,  isan  y  tarec. 

Am: 

6  defecto  —Carajtan,-R.,  rajet. 

Tacho  ópaliuc  á  macanias.  -  R.,  canias. 

Maguen.— ll  ó  recta:  Matalineng.— 
Hacer  la  cosa  zñi\  manguen:  prét. 
ndng:  pas.  úgnén:  pret.  inaguen.^-R., 
agüen.-  IV.  mápátalineng:  pret  na: 
pas.  patalineriguen:  pret.  pinatali- 
neng.    K,talineng. 

Viá.  Hacer. 

Abu  su  pandaan.—R.,  panda. 

Mapaiñiod:  pret.  na:  pas.  paiñioren 

pret.  pinaiñiod.—B..,  iñiod. 
Nu  ábu  su  pandaan  na.— R.,  panda. 
Wá.  Indeciso. 
Chifo.^Enféd&rse  el    perro:    maiñir- 

nguir:  pret.  /la/.-^R.,  nguirnguir. 


393 
Persecución 


Perseguir, 


Perseveran- 
cia. 
Perseverar. 

Persignar. 


Persistir- 
Persona. 
Personal- 
mente 

Perspicacia 
Perspicaz 
Perspicuo,  a 
Persuadir. 
Pertenecer. 


Pertinacia. 

Pertinaz. 

Perturbar 


PER. 

de  uno  que  va  huyendo— Cajoa/i/á- 
cat.—R,  lacat.  Id.  ó  molestia  ca/J- 
diat.    R.,  lidiat. 

ó  seguir  á  uno  que  va  huyendo.  Man- 
lacat:  pret.  nan:  pas.  lacatan:  pret.  ni- 
lacatan.--^R.,  lacat^lá.  ó  molestar: 
Vid.  Acongojar.  Id.  animales  ó  peces 
para  conducirlos  ó  echarlos  hacia  un 
lugar:  manoyo:  pret.  na:  pas.  toyogen: 
pret  tinoy  o  ~R,  toy  o. 

Capáiñiod. — R  ,  iñiod. 

Maiñiod:  pret.  na.—R.,  iñiod. — Id.  ó  in- 
sistir.    Vid. /ns/sf/r. 

Mapangurus:  pret.  na:  pas,  pangurusen: 
pret.  pinangurus.  R.,  curus.  -  Per- 
signarse mangurus:  pret.  nang. 

Vid.  Perseverar. 

Tao. 

hacer  una  cosa.  -Rumanis:  pret.  rami- 
nanis:  pas.  ransan:  pi'et.  rinansan:"-^ 
R.,  ranis. 

de  ingenio.— Casü/í7).—R  ,  sulib. 

de  ingenio. -Jfas¿i/í6.—R.,  s«/ífe 
.Vid.  Claro,  y  Transparente. 

Vid.  Atraerá  hombres,  eic 

Uo  hay  término  propio  para  esta  pala- 
bra, y  se  explica  por  las  locuciones 
siguientes  dirá  co,  dirá  mo,  dirá  na, 
etc.,  etc."  Esto  me  pertenece  á  mí:  dirá 
co  uri.  Esto  te  pertenece  á  tí,  ó  á  él: 
dirá  mo,  ó  dirá  na  uri:  etc.,  etc.  — Per- 
tenecer ó  concernir:   Vid.    Concernir. 

Vid.  Obstinación. 

Vid.  Obstinado. 

orden,  paz,  eic—Mañiuny:  pret.  na: 
pas.  chivuyen:  pret.  chinivuy.  -  R., 
vuy.~M.  6  alterar  el  estado  natural 
de  una  cosa:  Vid.  Desarreglar,  se. 

5j 


PES. 


394 


perversidad. 
Perverso,  a. 
Pervertir. 


Pesadilla. 
Pesado,  a. 


Pesadumbre. 
Pésame 

Pesar 


Pesar 

Pesaroso,  a. 

Pescadería. 
Pescado. 


Carajet—R,,  raget 

Marajet—R.,  rajet. 

Mapairajerajet:  pret  na:  pas.  pairajraj- 
ten:  pret.  pinairajeraJet.—R.,  rajet.^^ 
Pervertirse;  mairajerajet:  pret.  minai- 
rajerajet. 

Tayenep  d macapapao. — R.,  apao. 

Marajmet  —  R.,  rajmet  —  Hacer   un* 
cosa  más  pesada:  mapaipa rajmet:  prei. 
na:  pas.  paiparaj meten:  pret.  pinaipa 
rajmet.— Pesado  6  lento:  Vid.  Lento. 
-Id.  ó  molesto:  mapalidiat.-R.,  lidiat. 

Capao.  -  R.,  apao. 

dar.  Maparajmet:  pret.  na:  pas.  paraj- 
meten:  pret    pinarajmet.  —  R.,  rajmet 

6  tristeza.  -  Capao. — R.,  opao.— Id.  ó 
arrepentimiento:  cauaquel.—R.,  va- 
quel. 

con  haXanza. —Manuuut  pret.  na  pas. 
suvulen:  pret.  sinuvul.  -R.,  suvul. 

Mapapao,  y  mauaquel.—Rs.,  apao  y 
uaquel. 

Paidacaoan su  among.    R.dacao. 

Among.— Lugar  ó  casa  donde  están 
los  pescados  naja.  Buscarlo  para 
comprar:  macliamong:  pret.  na.— Ha- 
cer rajas  en  el  pescado  para  secarlo: 
mamaupaii:  pret.  na:  pas.  paupauen: 
pret.  pinaupau  R.,  paupau.  It.  ma- 
nain:  pret.  mina:  pas.  raiñen:  pret. 
rinain.—  R.y  rain.  Dividir  en  canal 
el  pescado:  maminpin:  pret.  na:  pas. 
pinpiñen:  pret.  pininpin.—  R.,  pinpin. 
-Asa  pinpin  á  among:  medio  pes- 
cado, abierto  en  canal.— Andar  mu- 
chos pescados  juntos,  que  se  vén:  su 
mungay:  pret  suminungay.  l\.,  su- 
ngayi— Salar  pescado:  Vid.  Salar. — 
Soltarse  el  pescado  del  anzuelo:  ma- 


395  PES. 

cajapsu,  y  macadavit:  pret. /la.— Rs., 
japsu  y  dowY. -Verbales:  caijapsuan, 
y  cadavitan:  pret.  chinaijapsuan,  y 
chinadavitan 

Pescar,  Mangamong:  pret.  nang.—R.,  among. 

—  Id.  e\  volador  cbnluzisumojo:  pret 
suminojo.  -  R.,  so/o.— Id.  por  la  noche 
en  la  mesa  con  luz  manojo:  prel.  na: 
pas.  sojojen:  pret.  smq/o.— También, 
pescar  en  general:  maitataao:  pret. 
nai.  ~  R  ,  iaao  aunque  más  bien  usan 
este  término,  cuando  van  á  pescar 
muy  lejos.-  Pescar  con  anzuelo:  ma- 
nairín.'  pret.  na.—R.,  sairin. — Id.  con 
red:  managap:  pret.  na:  pas.  sagapen: 
pret.  sina^ap.—R.\  sagap  —Id.  con 
red  estrecha  metida  entre  dos  cañas 
largas:  manauy:  pret.  na. — R.,  nauy. 
— A  las  tales  cafías  llaman:  catiz/. — 
Pescar  con  caña:  mamasid:  pret.  na: 
pas.  pasidan.  prét.  pinasidan. -R., 
pasid.  -  Id.  con  una  red  muy  pequeña 
en  \á  mesa,  manacdit:  pret.  /la:  pas. 
sacdifen:  pret.  sinacdit.—R.t  sacdit.^— 
A  dicha  red  llaman  sacdit. — Tienen 
un  instrumento  conque  cogen  pesca- 
dos, que  es  una  red  en  forma  de  saco 
con  su  aro  de  madera  y  mango  de  lo 
mismo,  al  que  llaman  sq/a^iíe6.— A 
este  mismo  instrumento,  cuando  van 
á  coger  el  volador  con  él,  llaman  so- 
sojo.  Pescar  ó  coger  el  volador  ú 
otros  pescadillos  con  él:  manido:  pret. 
na  pas.  sidojen:  pret.  sinido.~R , 
s/do.— Tiempo  de  pescar:  pitataoen  — 
R.,  taao.  — Tet\er  suerte  y  coger  mucho 
pescado:  masagal  pret.  na.  —  R  , 
sagal. 

Pescozón        dar.  -  Mamacpac  du  avang  nutao:  pret. 


PIC. 


396 


PesQuezo. 
Pésimo,  a 
Pesltó 


Peso 


Pespuntar. 

P^esqueria. 

Pesipilsar. 

Pestafta. 

Pestaftear. 

P^Ette. 

Pestífero,  a, 
Pestillo. 

Petardo 
Petate. 


Petición. 
Pez 
Pez 
Pezón 

Pezufta. 
Piadoso,  a. 

Piar 

Piara 

Pica. 


na   pas.  pacpaquen:  prel.  pinacpac— 

R.,pacpac. 
Lagao. 

Uyud  á  marajet.     R.,  rajet. 
para  pesar  oro  ó  cosas  pequeñas.  — Va 

siñan.  —  Besar  esas  cosas:  Vid.  Pesar 

con  balanza. 
Rajmet-Aá.    ó    carga.— /?am.— Id     ó 

moneda:  pisot—lá.  ó  que  sirve  para 

pesar:  panuvulan. — R  ,  sumil. 
Maiespunte    prei.  nab  pas.  espuntien 

preti  mespu/i/e.— R.,  espunte. 
Paitataoan.-R.,  taao. 
Vid.  Averiguar. 
Chichimit 

Cumimit  prei.  cuminimit—B..,  chitnit 
Capichabjay.       Haberla:    michabjag 

pret.  mini  -  R.,  abjay. 
ó  pestilente.- Mayiiyüc.—R.,  uuyuc 
Valiuesuesen  á  ipamalat  du  pañiuan 

gan,—^s.,  ualiuesUes,  valat  é  iuang. 
ó  engaño.     Capangutap.—R.,  utap. 
Apm.— Hacerlo:    maiapiw    pret.    nai 

pas.  apiñen  pret.  inapin.— nacer  tiras 

de  ujangu  para  él:  manirá  prel.  na 

pas.  sirajen:  pret.  s/nira.— R ,  sira. 
Capangdao  —R„  acdao. 
6  pescado.— Vid.  Pescado. 
6  resina.— Vid.  Brea. 
de    los    pechos.  -Ngarao.— id.  de  las 

frutas:  pupuisan.—R.tpuis. 
de  algunos  animales. — Cucu. 
Maddaddaoen,  y  masisien.    Rs ,  addao 

y  asi 
el   poWo. -^Michiucchiuc:   prei.  mini.  - 

K,  chiuc. 
de  puercos.— Aru,  ó  nadpun  á  cuis.— 

R.,  adpun. 
Vid.  Lanza. 


PIE. 


397 


Picacho. 
Picadillo. 


Picadura. 
Picante, 


Picaporte. 
Picar 


Picaro,  a. 

Picazón. 
Pico 


Picota. 
Picotear 

Pichón. 
Pié. 


Tutuc. 

Sinagsag.  —Hacerlo:  managsag:  pret. 
na:  pas.  sagsaguen:  pret.  sinagsag.— 
R ,  sagsag.  —El  que  derrama  en  tierra 
parte  del  picadillo,  cuando  lo  hace: 
maoisavis:  ^ret.  na.    R.,  visavis. 

Suñif. 

como  pimiento,  eic.—Mamchit.—  R., 
abchit.  Id.  dicho  ó  palabra:  chirin  á 
mapalidiat  —  R.,  lidiat. 

Vid.  Pestillo. 

avispas,  culebras,  etc. — Manuñit:  pret. 
na:  pas.  suñiten:  pret.  s/nuní7.— R., 
suñit. — Id.  el  pimiento,  etc.:  mamchit: 
pret.  nam.-R.,  abchit.  -  Id.  las  galli- 
nas y  demás  aves:  manuctuc:  pret. 
na:  pas.  tuducan:  pret.  tinuducan.  — 
Rí,  tuduc. — Id.  espina  de  arbustos,  ó 
pescado:  manuluc:  pret.  na:  pas.  tu- 
luquen'  pret.  tinuluc. — R.,  tuluc— Pi- 
car algunas  hojas  de  árboles  6  plan- 
tas, y  los. pelos  de  algunos  gusanos: 
mangatej:  pret.  nang. — R.,  catej.-U. 
mangapdi:  pret.  nang. — R.,  apdi. — 
Sentir  la  tal  picadura,  y  también  es- 
cozor po^  el  ardimiento  de  la  sangre: 
macaíe/V  pret.  na.— It.  mapdíV  pret. 
/la. —Picarse:  Vid.  Enfadarse. 

Tao  aba  su  asnee. — Id.  ó  astuto:  Vid. 
Astuto. 

Ca/e/.— Sentirla  macatej :prel.  na. 

de  ave. — Nutuc.  -  Id.  de  cantero  Vid. 
Zapapico.— ^lá.  de  montaña:  .Vid.  el 
siguiente. 

TojoSy  ó  tutuc  nu  tocón,  torre,  etc. 

las  aves.— Manuctuc:  pret.  na.— R., 
tuduc. 

Anac  nu  paloma. 

Cocod. — Id.  de  árbol,   cruz,   etc.:    at- 


iii' ! 


398 


Piedad. 
Piedra. 


PIE. 

nguej  —Id,  ó  falda  de  monte  sagran' 
Estaren  pié:  tumnec:  prel.  tumin- 
nec—  R.,  atnec.—Poner  en  pié,  á  otro 
mapatnec:  pret.  na:  pas.  patnequen. 
prel.  pi/ia//iec.— Ponerse  de  pié,  levan- 
tándose el  sentado:  Vid.  Levantarse 
de  silla,  etc.  -  Hacer  pié  en  el  fondo  del 
agua:  mafucud:  pret.  na. — R.,  tuciid. 
—  Cortar  el  pié  por  la  juntura:  ma- 
mungjii:  pret.  na:  pas.  viingjuan:  pret. 
vinungJuan.  —  B..,  vungju.-Poner  una 
cosa  pies  arriba  y  cabeza  abajo:  Vid. 
Pata. — Tener  los  pies  torcidos  hacia 
adentro:  mápudeng:  pret.  na. — R., 
pudeng.—ló.,  id.  hacia  afuera:  Vid. 
Zambo. — Poner  los  pies  cruzados: 
maisauadi:  pret.  nai. — Tenerlos  así: 
masauadi.  -  R.,  sauad/.— Separar  los 
pies  uno  de  otro  estando  de  pié:  mita- 
lisang:  pret.  mini.—R ,  talisang. 

Casisien.— Tenerla:  maasí:  pret.  na. — 
R.,  asi 

Bata. — Ir  á  buscarla:  manbabatu:  pret. 
nan:  pas.  babatujen:  pret.  binalubatii. 
— Poner  piedras  en  la  red,  para  que 
vaya  ésta  al  fondo  del  agua:  mamatii: 
pret.  na.— Picar  piedra  mamadavada 
su  bata:  pret.  nácete,  etc.— R.,  vada. 
— Hacer  pedazos  una  piedra  grande: 
maibacbac  du  bata:  pret.  nai:  pas. 
bacbacan:  pret.  binacbacan.  R.,  bac- 
bao. — Piedras  pequeñas  para  las  cal- 
zadas ó  centro  de  la  pared,  y  otras  to- 
davía más  pequeñas:  Vid.  Cascajo.  — 
Id.  lisas  regulares,  ó  guijarro:  Janau. 
—Piedra  blanda  que  sirve  para  edifi- 
cios: casiasin. — Id.  más  blanda  que 
usan  para  lo  mismo:  Anpa.  —  Tierra 
muy  dura  mezclada  con  piedras  pe- 


PIL. 


399 


Piel. 
Piélago. 

Pierna. 


Pieza. 


Pifano. 
Pila 


quenas»  que  parece  piedra  en  forma- 
ción: sq/a/soi/. — Piedra  de  afilar:  ta- 
tadman—K.,  tarem.~lá.  pómez  que 
usan  para  alisar  tablas  ó  maderas: 
mira.  -  Piedras  grandes  junto  al  mar 
y  en  los  montes:  caua.— Estas  mis- 
mas hechas  pedazos  para  edificios: 
nangal,  y  pUnit.— Piedra  de  toque 
para  probar  el  oro:  súsí/nan.  -  R,sun. 
—  Piedras  que  sacan  del  fondo  del  mar 
para  hacer  cal:  naujo.  Id.  pequeñas 
que  hay  en  la  playa  y  que  sirven  para 
lo  mismo:  Jajan. — Tirar  piedras:  Vid. 
Apedrear.  Tirar  piedras  por  juego  de 
una  manera  baja  al  agua  para  que  va- 
yan saltando  por  encima:  mapasalid- 
sid:  pret.  na:  pas.  pasalidsiren:  pret. 
pinasalidsid.—  R.,  salidsid. 

Vid.  Cuero. 

Dayay  nu  taao  á  uyiid  á  marayi  du 
tand.~R.,  ray  i. 

Pauad.  Extender  las  piernas  estando 
sentado:  maidipa:  pret.  na/.— R.,  dipa. 
Echarlas  sobre  algo,  y  estar  pierna 
sobre  pierna  mapalapao:  pret.  na: 
pas.  palapaoen:  pret.  pinalapao.—ñ., 
lapao.-  Tenerlas  encogidas:  majucüt: 
pret,  na:  verbales:  cajucutan:  chinaju- 
cutan. — R.,yucuí.— Pierna  torcida  ha- 
cia adenlro.  mapudeng.-R.,  pudeng 

ídem.:  Una  pieza  de  cotonía:  asa  ca 
pieza  nu  cotonía.  — Una  pieza  entera 
de  coquillo:  asa  ca  pieza  á  madinung 
nu  coquillo.-^R ,  dinung. 

Vid.  Flauta. 

para  bautizar —Pan/osa/i.—R.,  ríos. — 
Id.  para  bañarse  pariosan.—R.,  rios. 
—Id.  para  lavar  ropa:  paivasauasan, 
— R.,  uasa. 


éOO 

Piiliar 
Pilar 


Pilastra. 
Piloto 

mxiBt 

Pillóte 

Pimienta. 

Fináiento 

Pimpollo. 


Pincel. 
Pinchar. 


Pincbo 
Pino 
Pino,  a 

Pintado,  a, 


Pintar 


PIN. 

ó  harigüe.— Parey. 

arroz,  etc.— Mang^sad:  pret.  nang:  pas. 
asaren:  pret.  insad-^K,  asad.— Con 
lo  que  s^  pila:  q/o. — Donde  se  pila: 
Jusung- 

Parey  á  mavajavaja.—R.,  vaja. 

Nu  mangagusan.  -  B.f  agusan. 

ó  hurtar.— Vid.  Robar.- lá.  coger:  Vid. 
Coger. 

y  pillo.— /d.:d  tao  á  maraget,  abu  su 
asnee. — R ,  raget. 

ídem. 

Sili. 

Asa  ca  ablac  nucayucaya  sira,  anmana 
mujamuja.—ló.  ó  hermoso:  Vid  Her- 
moso. 

ídem. 

Manuluc:  pret.  na:  pas,  tuluquen:  pret. 
tinuluc.—  R.,  fuíuc.—Pincharse:  mala- 
luc:  pret.  na,^Pinchar  lo  hinchado 
para  que  sal|a  la  materia:  atdaoen: 
pret.  tindao.—B..,  atdao. — Pínchame 
en  los  pies  y  manos  con  púas»  etc.: 
Vid.  Púa. 

Viá.Púa. 

árhol.^  Sajeng. 

ó  muy  pendiente.  —  Uyud  á  maguen.  - 
R.,  agüen. 

áe  varios  colores.— Mabutibutit.  R., 
butit— Id.  de  varios  colores  en  forma 
de  rayas  verticales:  iritípa/esfa/ec.  -  R., 
gía/ec— -Pintar  así*,  mangalegalec:  pret. 
nan:  pas.  galgalquen:  pret.  niga- 
legatee. 

en  general.— Maíprnto;  pret.  nai:  pas. 
pintan:  pret.  pinintan. — R.,  pinta. 
Id.  una  cosa  de  varios  colores,— Mamti- 
tibutit:  prét  na  pas.  butibutiten  pret. 
binutibutit.^R:,  biitit. — Id,  de  varios 


Pilosa 
pma. 
Fio.  a- 
Piojo 


Pipa. 
Pique 


Pirata. 
Pi9ar. 


Pisaverde. 


Pisón. 
Pisonear. 

Pisotear. 

Pitav 

Pitanza 

Pito. 

Pizarra. 

Pizoa. 

Placentero,  a 

Placer 
Placer 
Plaga 


l^la^ar 


eoIoi^Qs  en  forma  de  rayas  verlieato^t 
Vid!,  e/ anterior. 

Susupit. 

Paiñao  y  capia. 

Vid,  Piadoso 

de  la  cabeza,  de  las  aves  y  de  los  ani- 
males en  general.—Cu/iz.— Id.  del 
cuerpo  humano:  túma. — Id.  del  cogón 
nuevo:  ca£^ao¿-^ld.  rojo  que  está  en 
las  plantas:  iu/i^ao.-^Quitar  los  pio- 
jos: Vid.  Despiojar, 

Isem. 

6  resentimiento.— Cajo/c/iayc/iaz/.—R.. 
chayehag^  Irse  á  pique  la  embai^cai^ 
ción:  Vid,  Naufragar. 

Nu  manacao  du  toao.-^R.,  iacao. 

Umlasag,  ómahlasag:  prel.  min,  6  nan: 
pas.  lasagan:  pret  nilasagan.—K, 
lasag. 

Nu  maualavalay  nu  cavvid  /ioí'^Rs., 
valay  y  avid. 

Idem. 

Mamison:  prei.  na:  pas  p/sonan;  preti 
pinisonan. 

Maníalas:  pret.  nan:  pas.  lalasem  pret 
nUalas.—R.,  lalas. 

Maguey. 

ó  comié&.T^Canen.^ñ.y  can. 

Vid.  F/auto 

ídem. 

Vid.  Poquito. 

Masoyo&oyoU  6  mayayac—Rs.,  soyot 

y  ayac. 

ó  gozo.— Ca¿^a£/ac.— R ,  ayac. 
ó  agradar.^ Vid.  Agradar. 
ó  desgracia.  —  /?acíi/  á  desgracia^  ó  ca- 

rarayao.    R.,  rayao.^lá.  6  multitud: 

riá  Cáfila. 
ó  contagiartt^Vidí  Gontagiar. 

51 


402 
Plagado*  a. 


Plana 

Planoha, 

Planchar. 

Planicie. 
Plano,  a. 

Planta 


Plantar. 


Plantel 

Plañidera. 

Plafiir. 


Plata. 
Plátano. 


PL  A . 

ó^  contagioso.— iViz  mañinavan.—  R., 
inavan.-lá.  ó  lleno:  mapnu.—R., 
apnu.  para  decir  plagado  de  piojos, 
lepra,  etc.,  se  pone  la  partícula  ma^ 
ante  la  raíz,  v.g.:  plagado  de  piojos* 
macutiL—K.cutu:,  eic,  etc. 

6  página.- Vid.  Página. 

Prensa. 

Mamirensa:  pret.  na:  pas  pirensagen. 
pret.  pinirensa.    R.,  pirensa, 

Ratay. 

Maratay. — R.,  ratay.— De  plano  ó  ente- 
ramente: Vid.  Enteramente. 

del  pié.  -Rapan  nu  cocod.  Plantas  de 
flores,  yerbas,  árboles,  legumbres, 
etc.,  etc.:  wiu/amu/a.— Morirse  las 
guías  de  las  plantas  matutung:  pret 
na.-R.,  tutung.- -Extenderse  las  plan- 
tas por  el  suelo:  Vid.  Extenderse,  etc. 

Maimüja:  pret.  nai:  pas.  mujajen:  pret. 
nimuja.  R ,  muja.  -  Plantarse:  Vid. 
Pararse. 

de  semillas.    Panucusan.—R.,  tucas. 

Nu  maivinuvinuju.—R.,  vinuju. 

Tumañis  á  mainanajeb:  pret.  tumi- 
/ia/5/s,etc.,etc.  — Rs.,  tañis  y  najeb.^li. 
maiuinuvinuju:  pret.  nai.    R.,  vinuju. 

Pü/ac.  —Tener  mucha  plata  ó  dinero: 
maipulac:  pret.  nai. 

Fm/ye/.— Clases:  china,  mapaitj  dada- 
uang,  apuy,  insi,  latundan,  lacatan, 
loria,  guyudt  jedjed  y  soten.  Hacer 
tiras  de  las  hojas  del  soten  para 
hacer  el  soot:  manirá:  pret.  na  pas. 
siragen:  pret.  sinira. — R.,  sira.  ~  Hi- 
juelos del  plátano:  yaca/.  -  Retoño  del 
plátano:  tulnuviñivej.-  Umaraydana 
ú  viñiuej:  principiar  á  colorear  ó  ma- 
durar la  fruta  del  plátano.  — R.,  aray. 


PLl. 


403 


Plausible. 
Playa. 


Platear  Mangjaput  nu  pulac:  pret.  nang:  pas* 

Japuten:  pret.  nijaput—B..,  japut 
Plática  Vid.     Conferencia.  —  Id.    ó    sermón; 

Vid.  Sermón. 
Platicar.         Vid.  Conferenciar. 
Plato.  Panay.-^ló.  Uano:  matajatac  á  panay. 

— R.,  tajatac— Id.  hondo  matalu- 
gung  á  panay.  —  R.,  talugung.  Plato 
délos  batanes:  vajanga.—lá.  pequeño 
donde  ponen  la  comida:  vajanga  á 
yuyupan.  —  lá.  pequeño,  para  lo 
mismo,que  hacen  de  madera:  latut-^ 
Id.  grande,  ancho  donde  echan  el  uvi, 
ducay,  etc.  ya  cocidos:  tactacan: 

Nu  mayanung  á  dayen.  —  Rs.,  anung  y 
daay. 

Canayan.  —  R,  anay. — Acompañar  a 
uno  á  la  playa  mamusbus:  pret.  na: 
pas.  ibusbus:  pret.  binusbus.  —  R.,  bus- 
bus.— Lo  mismo  llevar  algo  á  la 
playa. 

ídem. 

ó  término.— Pa/idaon—R.,  Panda. 

6  vulgo.  — Aru  á  tao. 

Nu  machangay  du  aru  á  tao.  -R.,  an- 
gay  — Id.  ó  vii:  majbu  á  too.— R.,  ajbu. 

ó  hacer  pliegues.  Vid.  Pliegues. — Id. 
ó  doblar:  Vid.  Doblar. 

CapachajuaJuc^R.»  ajuajuc. 

á  Dios.  -  Piagen  nu  Dios.— R.,  pia. 

Maididiman  du  juzgado:  pret.  nai.^R., 
diman. 

Capaisusubna  du  juzgado.— R.,  subna. 
—It.  capajujuya.—B..,  juya.— Perder 
el  pleito:  mada:  pret.  na. — R.,  ada.— 
Ganarlo:  managed:  pret.  m/na.— R., 
anuged. 
Pliegues  hacer.— Mamiliguis:  pret.  na:  pas.  pili' 

guisen:  pret.  piníliguis.—R.,  piligües, 


Plaza. 
Plazo 
Plebe 
Plebeyo,  a. 

Plegar 

Plegaria. 

Plegué 

Pleitear. 

Pleito. 


T 


Plumero. 

Foblaolón 

Poblitr. 

Pobre. 


404  POD. 

Pl^nnada         de  a\bañi\.^Ludyit  nii  maigadagada. 

R.;  gadagada. 

Piorno.  Jüvay. 

Pluma,  ó  plumaje  de  aves.    Bubuj  nu  mana- 

/nanuc  — Plumas  grandes  de  la  cola 
de  los  gallos  y  capones:  ya¿// nu  /ná- 
nuc-  Id.  que  tienen  en  el  pescuezo: 
cti/íi;M/igíuc/i,~Plumas     ensortijadas 
de  las  aves:  malicag.  —  R ,  licag. 
Pipaspas  du  ajbec.^R.,  paspas. 
ó  poblado.  -  Caüajayan.—Á.,  vajay. 
Mapatnec  su  cavajayarv.  pret.  na-,  pas. 
patneqüen:  pret.  pinatnec.—R.,  atnec. 
macásiasL-^É..,  asi. — Hacerse  pobre,  ó 
volverse  pobre:   maipacasiast    pret» 
nai-^Pobre  que  no  tiene  ni  aun  ca- 
misa para  ponerse:  fao  a¿>u  su  sa/zpéf' 
pet,  6  abu  su  salipat 

Pobreaa.         Capacmiasi.---Ky  asi 

PoóUffá.  Túdyit  nu  bagu. 

Poco,  oa.  Dequey,  y  pere.—Cadequeyen  ó  capere- 
jen  mo:  dá  ó  toma  poco— Nacapete 
acó:  me  tocó  poco.— Haber  poco,  dis- 
minuirse Vid.  Disminuirse.  Dar,  ha- 
cer ó  consumir  poco  á  poco  cualquier 
cosa:  manairas  á  ituruj,  etc.,  etc.:  pret 
na:  pas.  tairasen:  pret.  tinairas.—R., 
tairas.— Por  poco:  Vid.  Cas/.— Poco  á 
poco  ó  despacio:  Vid.  Despacio.  Poco 
a  n  les,  ó  poco  ha  •  caiti  pa.  Poco  d  es  - 
pues:  du  nacarajan. — Poco  después 
de  cenar:  du  nacarajan  nu  cauyab.— 
R.,  uyab.  -  Poco  más  ó  menos  de 
diez  majeguet  anmana  masnguen  du 
asa  pojo. 

Podar.  Maitutu,  6  manutu:  pret.  nai  y  na:  pas. 

tutuan:  pret.  tinutuan.—R.,  tutu. 

Podenco.         Asa  ca  chito. 

Poder  6potencia."Capacapamarin.-'R.,parin. 


POL. 


405 


Poder 


Poderoso,  a 
Podre 

Podrirse. 


Poesía. 

Poeta. 

Polaina 

Polea. 
Polilla. 
Poltrón,  na. 
Poltronería. 
Polución 


Polvareda 
Polvo. 


obrar.— Macaparim  pret.  na.—R.,  pa- 
rín. — Siempre  que  ocurra  la  locución 
de  poder  ejecutar  una  cosa  determi 
nada»  se  expresa  anteponiendo  la  par- 
tícula maca  á  la  raíz  ó  al  verbo. 

JVü  macüpamarin.  -  R.,  parín. 

6  materia. —iVa/ia.— Tenerla:  umnana: 
pret.  minnana. 

Majta:  pret.  na — R.,  ajta.  Podrirse 
pescado:  marayic  pret.  na. — R.,  ra- 
yic— id.  ó  morirse  la  guia  de  las 
plantas  matutung  pret.  na.  — R.,íu- 
tung.  —  Id.  una  cosa  por  haberse  mo- 
jado, y  permanecer  mucho  tiempo  en 
ella  la  humedad:  mamid  pret.  na. — 
R.,  amid. 

Veverso. 

Nu  mamarin  su  ueverso.—R.,  parin. 

ídem. — Polaina  batana  antigua  de  aba- 
lorios: uadiat.     En  Itbayat:  candiuan. 

Motón. 

Uged  du  ayuayub. 

Vid.  Perezoso. 

Vid.  Pereza. 

CapatuaOt  ó  capacaru  su  /apizs.— Pro- 
curarla: mapatuao,  ó  mapacaru  su 
lapüs:  pret.  na.,  etc.,  etc. — Rs.,  tuao  y 
carii.— Tenerla:  tuminuao  su  lapus: 
pret.  tuminuao. 

levantar  el  viento.  Cumsoy  ú  ajbec: 
pret.  cuminsoy.  —  R.,  acsoy. 

Ajbec  Haberlo  majbec:  pret.  na.  - 
Echarlo  á  otro:  manacuy  nu  ajbec: 
pret. /la:  pas.  sacuz^en;  pret.  sinacuy. — 
R.,  sacuy.  ~  Quitarlo  con  plumero  de 
mesas,  etc.:  itiamaspas:  pret.  na:  pas. 
paspasan  pret  pinaspasan.  R,  pas- 
pas, -  Quitarlo,  y  también  sabandijas, 
etc.,  sacudiendo  el  objeto:  mamunas: 


k 


406 


Pólvora. 
Polvorear. 

Polla. 
Pollo. 

Pompa. 
Pompón 
Ponderación 
Ponderar. 


Ponderable. 
Poner. 


PON. 

pret.  na:  pas.  punasan:  pret.  piniina- 
son.~R.,  punas. 

ídem. 

Mapaichaupit  su  ajbec:  pret.  na:  ele. 
etc.  —  R.,  chaupit. 

regular  de  gallina  —  Dumalaga. 

de  gallina.  -  iS/us/u.— De  las  demás 
aves:  anac  nu  manumanuc. 

BacuJ  á  parípariñen.—  R  ,  parin, 

de  arroz.~Viá.  Manojo. 

ó  exageración.  — Capanaíun.-R  ,  atu. 

Vid.  Pesar. —  Id.  ó  considerar  Vid. 
Considerar. — Id.  ó  exagerar:  Vid.  Exa- 
gerar. 

Ñu  maparin  á  masuvul.  Rs.,  paiin  y 
suvul. 

Mapangaij.  pret.  na:  pas.  pangayen: 
pret.  pinangay  "R.y  angay. -Ponerse 
mipangay:  pret.  mini.  Mipangay 
chava  dao,  ta  masday  cha:  no  te  pon- 
gas ahí,  que  le  caerás. — Pangayen  mo 
dao:  ponió  ahí. — Poner  una  cosa  en- 
cima de  todas  las  demás  mapanito: 
pret.  na:  pas.  panitogen:  pret.  pina- 
nito.  R.,  atu.—\á.  un  peso  sobre  un 
objeto  para  prensarlo,  ó  para  que  no 
se  lo  lleve  el  viento,  ó  para  que  no  se 
caiga,  etc.:  manpid:  pret.  nan:  pas. 
adpidan:  pret.  dinpidan. — R.,  adpid. 
Id.  un  objeto  encima  de  otro,  ya  sean 
de  la  misma  clase,  ya  de  distinta, 
como  un  libro  sobre  otro,  ó  un  gorro 
sobre  una  botella,  etc.,  eic:  mapala- 
pao:  pret.  na:  pas.  palapaoen:  pret. 
pinalapao.—R.,  lapao.—ll  mapalu- 
dun:  pret.  na:  pas.  paludunen:  pret. 
pinaludun —R.,  ludun.- Id.  un  ob- 
jeto sobre  mesa,  silla,  cavan,  tabla, 
aparador  ú   otra   cosa   por  el  estilo: 


M 


POR. 


407 


Poniente. 
Ponzoña. 

Ponzoñosa, 

a. 
Popa. 

Populoso,  a. 
Poquedad- 
Poquito,  a. 

Por. 


mapasapat:  pret.  na:  pas.  pasapáten: 
prel  pinasapat.  K,  sapat  Poner 
las  tajadas  de  carne  Sobre  una  tabla, 
.  un  palo  que  se  corla  sobre  otro,  etc.: 
maparamis:  pret.  na:  pas.  paramisen: 
pret.  pinaramis  -  R.,  ramis.  -  Poner 
una  cosa  debajo  de  otra,  para  que 
esté  más  alta  esta  última,  como  un  pe- 
dazo de  palo  debajo  de  una  peana, 
etc.  mangagaf:  pret  nang:  pas.  caga- 
ten:  pret.  chinagat.—R.,  cagat  — id. 
una  cosa  en  lo  alto,  como  el  quízame, 
ó  el  tapa  neo  que  ponen  encima  de 
sus  hogares:  inangauat:  pret.  nang: 
pas.  cavaten  pret.  chinavai.  R , 
cavat,  ~  Estar  así  puesta:  macavat: 
pret.  na. — Ponerse  delante  de  otro: 
Vid.  Parecer  ante  alguno.  Poner  una 
en  el  suelo  ó  tierra:  maparichal  ó  ma- 
pabjes  pret.  na',  pas.  parichalen  6 
pabjesen:  pret.  pinarichal  ó  pinabjes. 
— Rs ,  rictial  y  abjes.  —  Estar  así 
puesta:  marichal  y  mabjes:   pret.  na. 

Asdepan  nii  arao. — R.,  asdep. 

Caniaay.  Tomarl'á  níacamaay:  pret. 
na. 

Nu  mian  su  camaay. 

Maudi. 

Cavajayan  a  caruan  nu  tau. 

Vid.  Escasez. 

Uyud  á  dequey. —li.  acmay  dyieng,  ac- 
may  dyiteng  ó  acmay  teteng. 

ahí:  Dau. — Por  aquí:  cf/a.— Por  causa 
de:  macayamot  du.~ Por  ahora:  du 
sichanguri.  —  Por  delante:  du  sala- 
pan —Por  detrás:  du  dichod.—  Por 
cierto:  cauyuran  na.— ¿Por  dónde? 
¿dinu?— 'Por  donde  quiera  que:  aran 


408  POR. 

dz/iu.  —Por  donde  verás:  dauri  ú  ca- 
vuyanmo. — Por  la  tarde:  anu  macu- 
yab.— Por  hi  mañana:  anu  mavecjas. 
— Por  el  contrario:  umba  — Por  enton- 
ces: canauri.-^Por  eso,  y  por  tanto:  as 
daiía.  -  ¿Por  qué  será?  ¿unta  paru'i-^ 
Por  sí  acaso:  ta  an  sacangu. —Por  en- 
cima: du  atu,  y  da  tojos.  — Por  debajo: 
du  q/6u.— Por  adentro:  du  sajad. — 
Por  de  fuera:  du  gagan-  Por  lo  me- 
nos: nu  cadequeyan  na.  -  Por  siem- 
pre: á  mabu  a¿>a.— ¿Por  ventura? 
¿paru?  etc. 

Dayay. —Vid.  Parte. 

Nu  machalao  du  ngaran  nu  Dios.    R  , 

atoo.— Vid.  Limosna. 

Capachisubna. — Hacer  á   porfía:   ma 
chisubna  á  mamarín:  pret.  na,  etc.— 
R.,  subna. 

6  majadero.~Vid.  Majadero. 

6  disputar.  -Vid.  Altercar. -Id.  ó  im- 
portunar: Vid.  Acongojar. 

Vid.  Esponjoso. 

¿Unta?— Por  que...:  ta  cuan,  y  ta. 

Carudit.—R.,  rudit.— Id.  en  la  denta- 
dura: tina. — Id.  en  las  partes  genitales: 
lapus. 

Nu  mangunung  du  cuis.    R.,  unung. 

Cayu  á  maimede  su  tuvuan.    R.,  mede. 

Vid.  Fachada. 

de  la  casa  de  los  batanes,  .fiq/au/15'; 
menos  usado:  pinadipip. —Hacerlo: 
mairarajaung:     pret.   nai:    pas.    ra- 

jaunguen:  pret.   rinajaung.-  It.   ma- 
pádipip:    pret.    na:    pas.    padipiden. 
pret.  pinadipip.—l^.,  dipip. 
Portátil.  Nu   masumung  á  ipayadis.    Rs ,  su- 

nung  y  abdis. 
Portarse.         bien.— Mapacapia  su  dadacay:  pret.  na: 


Porción. 
Pordiosero, 

a. 
Porfía 


Porfiado,  a. 
Porfiar. 

Poroso,  a. 
¿Por  qué? 
Porquería. 


Porquero. 
Porra. 
Portada, 
Portal 


POS. 


409 


Portero,  ra. 

Portillo. 

Posada. 

Posaderas. 

Posar 

Posarse. 


Poseer. 
Posible. 
Poso. 
Posponer. 

Posta. 

Poste. 
Postema. 
Postergar. 
Postilla. 

Postizo,  a 
Postrar. 

Postrarse. 
Postre, 

Postrero. 
Postrimería 

Postura. 


pas.  pacapiagen:  pret.  pinacapia:—R., 
pm.— Portarse  mal:  maparaget  Su  da- 
dacay:  pret.  na:  pas  parajien:  prei. 
pinaraget—R.,  raget. 

Nu  mitayayan  du  pantao.  R.,  ta- 
yayan. 

Chintib  á  atoy.~R.  actib. 
Rapitan  —  R.,  rapit. 

Vid    Nalga. 

ó  a\o}arse.— Albergarse. 

el  ave  en  las  ramas  de  los  árboles.— 
Gumapun:  pret.  giiminapun.—R.,  ga- 
pun  Id.  el  ave  en  tierra:  du/n/ia: 
pret.  duminna.—  R.  adna.—  Hacers  pa- 
sar en  tierra  á  las  aves:  mapadna: 
pret  na:  pas.  padnajen:  pret-  pinadna.  ^ 

Vid.  Gozar. 

Nu  maparin.— R ,  parin . 

Vid.  Hez. 

Mapanaudi:  pret.  na:  pas.  panaudien: 
pret.  pinanaudi.—R.,  naudi. 

de  escopeta. — Dedequey  á  balas. -lá. 
6  correo:  correo. 

Parey. 

Vid.  Divieso 

Vid.  Posponer, 

r/an.— Quitarla:  mañitian:  pret.  na: 
pas.  iiianan:  pret.  initianan. 

Nu  diasivug.    R.,  sivug. 

á  uno  ó  humillarlo.— Vid.  Humillar. 
Id.  á  otro  en  tierra:  Vid.  Tender. 

Vid.  Arrodillarse 

ó  fin.  — Caytisan.—R.,  cavus.  —  \á.  du 
manaudi.  —  R.,  naudi 

Manaudi.  —  R.,  naudi. 

ó  último  período  de  la  vida.— Capa- 
naudian  sia  nu  arao  —  R,  naudi. 

6  talle  del  hombre.  -  Capacaparin  nu 
caracu/an  nu  tao.  -  Rs.,  parin  y  racuj. 


i>'¿ 


410 
Potable. 

Potencia. 
Potentado. 
Potente. 
Potra. 

Potro¡  tra. 


Potroso,  a. 

Poyo. 
Pozo. 
Práctica. 

Practicar. 
Prado, 
Prebenda. 
Precaver,  se 
Preceder. 

Precepto. 

Preciarse. 
Precio. 

Precioso,  a. 

Precipicio. 

Precipitar, 

se. 
Precisamen 

te. 
Preciso,  a. 
Predecir.^ 
Predestinar 
Predicar. 


PRE. 

Nu  maparín  á  inumen.—Rs.,  patín  é 

.  inum. 

ó  poder.— Vid.  Poder. 

Nu  racuj  su  anguangu. 

Nu  macaparin.~R.,  parin. 

Dadat  nu  tao  anu  mulsut  ú  tinayi  na 

— R.,  alsut 

Canacan  á  cabayo.    R.,  anac.  -  It    po- 
C  tro:    asa  ca  maquina   á    mapaÜdiat 

su  tao. 
Nu  maidactat  su  calsui  nu  tinayi. — 

Rs.,  dadat  y  alsut. 
Disnan  á  batu  anmana  qadaqada 
Vito.  ^       ^ 

Casanib  nu  capaipariparin.—Rs.,  sanib 

y  parin. 

Maipariparin:  pret.  na/.— R.,  parin. 
ó  pasto.     Payaman.  -  R.,  ayam 
Anung  du  timban,  canu  tangdan  na. 
Vid.  Prepararse. 
Mipanma:  pret.  mini-  pas.  panmagen: 

pret.  pinanma.     R..  numa. 
Vid.  Ley.     Id.  de  la  ley  de  Dios  pidi- 

pidit. 

de  atgc— Vid,  Alabarse. 
ó  valor  de  una  cosa. — Anmu,  sinmu 
y  ajsa. 

Mañina.-R.,  nina.— Vid.  Hermoso. 
Vid.  Derrumbadero. 
Vid.  Caerse. 

Uyud  á  mayanung. — R.,  anung.— U. 

abu  su  remedio. 
Mayanung.     R.,  anung. 
Vid.  Adivinar. 
6  elegir.— Vid.  Elegir. 
Maisermon:  pret.  nai.     R ,  sermón.  It. 

mannanau:  pret.  nan   pas.  nanaujen: 

pret.  ninanau.—R.,  nanau. 


Predisponer, 

se. 
Preeminen- 
.    cia. 

Preeminente 
Preferir. 


Pregón, 
Pregonar. 


Pregunta. 
Preguntar. 


Prelacia. 

Prelado. 

Premiar. 

Premio. 
Prenda. 
Prender. 


PRE.  411 

Vid.  Preparar,  se. 

Capanituan.—\\ ,  aiu. 

Manitii.  -  R  ,  aiu. 

Pipiagen:  pret.  pinipia.  — R.,  pía.  It.  ma- 
panuma:  pret.  na  pas.  panumagen: 
pret.  pinanuma.     R.,  mima. 

Capanauaiauag.—R„  taiiag. 

Mapaichaupit  su  orden-,  pret.  na:  pas. 
paichaupifen:  pret.  pinaichaupit.—B., 
chaupit, — It  mapaiduvec  su  orden: 
pret.  na  pas.  paiduvequen:  pret.  pi- 
naiduvec.  R.,  duvec.  It.  tumauata- 
úag  nu  orden:  pret  tuminauatauag, 
ele,  etc.— R.,  tauag. 

Capangajeajes,  capanajeajes  ó  capacha- 
jes. —R.,  ajes. 

Umajes  y  mangajes  pret.  min  y 
nang:  pas.  iages  y  ajejsen  ó  ajsam 
pret.  inajes  ó  inajsan.—It.  mapacha- 
jes  ó  machajes:  pret.  na:  pas.  pa- 
chajsan:  pret.  pinachajsan.~R,  ajes. 
— Aravay  panajejsan  co:  no  tengo  á 
quien  preguntar.  No  me  lo  pregun 
tes  á  mí:  /q/es  /no  aya  yaquin. 

Capanyucuyucuran  nu  papadres.  R., 
yucud. 

Nu  manyucudyucud  du  papadres.  R., 
yucud. 

Mamujes:  pret.  na:  pas.  vajsan:  pret. 
y /n  o/san .  —  R . ,  vajes. 

Capamajes. — R.,  vajes. 

Patinga. 

Mapadpet:  pret.  na  pas.  padpeten:  pret. 
pinadpet.  -  R.,  adpet.-ld.  ó  encarcelar: 
W  id.  Encadenará  poner  encarecí.-  Id.  el 
fuego:  Vid.  Arder. "Id.  las  plantas:  ma- 
viay  ú  mujamuja:  p  ret.na.  -  R.,  viay. 


412 


PRE. 


Preñada. 


Preñez. 


Prensa.  Idem. 

Prensar.  Vid     Planchar.— \á.  ó   estrujar:    Vid. 

Estrujar. 

mujer. — Vid.  Embarazada.      En   los 
animales:  matiicaj.—R.,  tucaj. 

de  mujer.— Coua/a.—R.,  uala  —Id.  de 
animales:  caíucq/.-R.,  ^ucq/.--Quitarla 
á  la  mujer  Vid  Embarazo' 
Preparación.  Ipacatangal,  é  ipacailal.—Rs.,  tangal  é 
ilai 

para  alguna  cosa:. mailal  ó  maiangal. 
— Rs.,  ilaU  y  tangal. 

á  alguno  para  que  haga  algo:  mapa- 
tangaU  y  mapailal:  pret.  na:  pas.  pa- 
tangalen  y  pailalen:  pret.  pinatangal 
y  pinailal.—Rs.,  tangal  é  ilal.  Pre- 
parar algo  y  prepararse  para  algo 
manangal  y  mañilal:  pret.  na  pas. 
tangalen  é  Halen:  pret.  tinangal  é 
inilal. 

Cudit  á  umdiüun  du  tutuc  na  voto  ó 
du  valo.  -  R ,  divun. 

Capatarec.    R.,  tarec. 


Preparado, 

a, 
I^eparar 


Prepucio. 


Prerrogati- 
va. 
Presa. 

Presagiar. 

Presagio 

Prescindir. 


Presencia. 


Presenciar. 
Presentar. 


en  el  agua.—Apnet.—lá.  ó  despojo:  nu 
tinacao  nu  tao;  -  R.,  tacao. 

Vid.  Adivinar. 

Vid.  Profecía. 

Ichaoaquel  ava:   pret.  chinauaquel. 
R.,  vaquel.    id.  layen  sia:  pret.  nila- 
gen.    R.,  ulay. 
Solapan— B..,  salap.^lá.  ó  aspecto:  ca- 
titiban  -  R.,  tidib.  -  Mapia  ú  catitiban 
na:  es  de  buena  presencia. 

Mavuya:  pret.  /la.— R.,  vuya 

Mapavuya:  pret.  na:  pas.  ipavuya:  pret. 
pinavuya.  R.,  yui/a.  —  Presentarse: 
Vid.  Parecer  ante  alguno.— lá  á  uno 
para  algún  cargo:  machirara:  pret.  na. 


PRE 


413 


Presente. 


Preservar. 

Preservati- 
vo, a. 
Presidio. 
Presidir. 

Preso,  a. 

Préstamo 

Prestar. 


Prestado,  a. 

Presteza. 
Presto,  a. 

Presumido. 

a. 
Presumir 


--R.,  /•ara.— No  presentarse  en  al- 
guna parte  por  miedo  al  castigo 
de  unafalta  cometida:  Vid.  Escar- 
mentar 

Taito  día  — Taito  acó  dia:  aquí  estoy 
presente.  -  Tener  presente  una  cosa: 
tnamwid:  pret.  na:  pas.  tuvidan  ó 
caíuvidan:  pret.  tinuvidan  ó  china- 
tuvidan.  — R.,  tuvid.  -Presente  ó  don: 
ipalao.—R.,  alao. — Al  presente:  du  si- 
changuri. 

Manlaung'.  pret.  han:  pas.  laungan: 
pret.  nilaungan.  -  R.,  laung. 

Nu  maparín  á  manlaung. — Rs.,  parin 
y  laung. 

Vid.  Calabozo. 

Manyucuyucud  du  asacacacpejan.prei. 
nan.,  etc.,  etc.— Rs.,  yucud  y  acpej, 

Nu  maquedqued — R.,  quedqued. 

Capachigatos    -R.,  gatos. 

Mapagatos:  pret.  na.  — R.,  gatos. — It. 
mapavojod  :  pret.  /la.— R.,  vojod.  — 
Pedir  prestado:  mangatos  y  machi- 
gatos:  pret.  nan  y  na:  pas.  gatosen 
y  pagatosen:  pret.  nigatos  y  pina- 
gátos.  It.  machivojod:  pret.  na  pas. 
pauojorcn,  y  pachivojoran.  pret.  p/- 
nauojod,  y  pinactiiuojoran  —Prestar 
atención:  Vid.  Atender. — Prestarse  á 
una  cosa  machinulay:  pret.  na. -R  , 
ulay. 

Nu  nigatos,  ó  nu  uinojod. ~Rs,  gatos 
y  vojod. 

Cácala,  y  cdcayi.    Rs.,  calu  y  ayi. 

Macacalu  y  macacayi:~B.s.,  calu  y  ayi. 
— Id.  ó  diligente:  Vid.  Diligente. 

Vid.  Orgulloso. 

ó  confiar. — Vid.  Confiar. — Id.  ó  sospe- 


414 


Presunción 


Presuntuoso, 

a. 
Presuroso,  a. 
Pretender 


Pretensión. 

Pretextar. 

Pretexto 

Pretil. 

Pretina. 

Prevalecer. 

Prevaricar. 

Prevenir,  se. 

Prieto,  a 

Primada. 

Primavera. 

Primeramen- 
te. 
Primeriza 

Primerea, 


Primicia. 

Primitivo,  a. 
Primo,  a 


PRI. 

char:  Vid.  Sospechar,— lá.  6  vanagLo- 
riarse:  Vid.  Alabarse. 

ó  confianza.— Ccfsara{/.~R.,  saray. — 
Id.  ó  sospecha:  capangajajao.  R., 
ajao.—lá.  ó  soberbia:  calotolot  —  R., 
lotolot.  -  Id.   ú  orgullo:  Vid.  Otgullo. 

Vid.   Orgulloso: 

Macacalugen  á  tao.—R.,  calu. 

6  querer.  -  VidKüQuerer. — Id.  ó  intentar 

Vid.    Intentar.— Id.   6    buscar:    Vid. 

Buscar— Id.  ó  pedir:  Vid.  Pedir. 
Caquey  -  R.,  aquey. 
Vid.  Disculparse. 
Vid.  Disculpa. 
Vid.  Antepecho. 
Bedbed  nu  catingjan. 
Vid.  Aventajar. 
Vid.  Pecar. 
Vid.  Preparar,  se. 
6  apretado.-  Vid.  Apretado. 
Capanituan  — R.,  ata. 
Manama  rayon.— R.»  numa.—  U.  paya- 

oan  nu  amian  canu  rayón. 
Du  manuma.  — R.,  numa. 

en  par\ V.  -  Nu  machimuja  á  maimang 

anac.~Rs.,  muja  y  anac. 
en    número.    Manama.— R.,  numa.— 

Id.  en  orden:  ichasa  /ja.-R.,  asa. — 

Lo  primero  ó  ante  todo:  nu  manuma, 

ó  nu  manma  canu  atavu. 
U  manuma  á  asi  nu  anguangu— Darla: 

ipalao  du  Dios  ú  manuma  á  asi  nu 

anguangu    pret.  pma/ao.--Rs.  alao  y 

numa. 
Nu  manuma  á  abu  su  pinangjapan.  — 

Rs.,  numa  y  ajap. 
hermano.  -  Cataisa  du  iñapuan.—Rs.^ 


PR  I. 


415 


Primogénito, 
a. 

Primoroso, 
a. 

Principal. 

Principal- 
mente. 

Principiar. 


Principio. 
Pringar. 


Pringue. 
Prisa. 


Prisión. 
Privar. 

Privilegiado. 

a. 
Privilegiar. 
Privilegio. 


a^a  y  apu.— Primo    segundo:  cataisa 

du  apu.~  Los  demás  primos:  marayi 

á  lipus.—R,  ray  i. 
Nu  manuma  á  manganac.—Rs.,  muña 

y  anac. 
Vid.  Excelente  y  Hermoso. 

Manito—R,atu. 
Canatunan.—R.,  ata. 

Sumitnan:  prel.  suminitnan:  pas.  sitna- 
nan  é  isitnan:  pret.  sinitnan.—R., 
sitnan. 

Casitnan.-R.,  sitnan.-'h\  ó  causa  Vid. 
Causa.    Al  principio*  du  sitnanan. 

Mangapjut  nu  janeng  du  tao:  pret.  na: 
pas.  apjutan:  pret.  inapjutan.—R , 
apjuí.  —  li.  manrudit:  prel.  nan:  pas. 
ruditan:  pret.  niruditan.  -R.,  rudit. 
—  Pringarse:  maiapjut  nu  janeng,  y 
marudit:  pret.  na. 

ó  suciedad.    Vid.  Suciedad. 

Cacalu  y  cabelbei  ~  D&r\a:  mángala- 
calu:  pret.  nang:  pas.  calucalugen: 
pret.  chinalucalu.—R.f  calu. — It.  cu- 
malucalu:  pret.  cuminalucalu,  etc. — 
It.  mamelbel:  pret.  na:  pas.  belbelan: 
pret.  binelbelan.  -  R.,  belbel.  —  Dar 
prisa  á.oU  o:— mápacalucalu:  pret. 7ia.' 
pas.  pacalucalugen:  pret.  pinacalu- 
ca/u.— Darse  prisa:  macacalu,  y  maca- 
belbel:  pret.  na. 

Vid.  Calabozo. 

Vid.  Quitar.  -  Id.  de  bienes  Vid.  Qui- 
tar y  Robar. 

Nu  pinatarec  da.— R.,  tarec 

Vid.  Exceptuar. 
Capatarec.—R.f  tarec. 


416 

Proa. 
Probable 

Probanza 

Probar 


Proceder 
Proceder 


Procesión. 

Proclama. 
Proclamar. 
Procrear. 
Procurar. 


Prodigar 

Prodigio, 
pródigo,  a. 
Producción. 


PRO. 

Murung. 

y  probablemente.  — i)ü  vata  co:  dii 
ajajaoen  co.— R.,  ajao. 

del  hecho  —Capatalamad  su  naparín. 
-Rs ,  talamad  y  parin. 

ó  demostrar  la.  verdad  de  una  cosa.— 
—Mapatalamad:  pret.  na:  pas.  patala- 
maren:  pret.  pinatalamad. — R.,  tala- 
mad. ~\á.  ó  gustar  con  la  boca:  Vid. 
Gustar. — Id.  ó  experimentar:  Vid.  Ex- 
perimentar.— Id.  ó  ensayar:  Vid.  Ensa- 
yar.—  lá.  una  cosa  si  viene  bien  ajus- 
tada al  cuerpo:  manapia:  pret.  na: 
pas.  rapiagen:  pret.  rinapia-R.,  rapia. 

ó  modo  de  obrar.— Capacapan/i.—  R  , 
parin.—  Id.  ó  costumbre:  dadacay. 

de  otro  por  generación  —Macayapu 
pret.  na.—R.,  yapu.-  Id.  6  seguirse 
una  cosa  de  otra:  pacayapuan:  pret. 
pina. — R.,  yapu.  -  Id.  contra  alguno  ó 
formarle  proceso  Vid.  Juzgar.  Pro- 
ceder á  otra  cosa    Vid.  Continuar. 

ídem.— Hacerla:  mamarin  su  procesión: 
pret.  na,  etc.,  etc.— R.,  parin. 

Vid.  Edicto 

Vid.  Amonestar. 

Vid.  Engendrar. 

Tumidib,  6  manidibdu  atabu  á  mai- 
servi  du  tao:  pret.  tuminidib:  pas.  //- 
¿an;  pret.  tiniban.  R.,  tidib.  Id.  ó 
esforzarse:  Vid.  Esforzarse. — Puspu- 
san  mo  ú  mangay  du  timban:  procura 
ó  esfuérzate  en  ir  á  la  Iglesia  -  Pro- 
curar ó  esmerarse:  Vid.  Esmerarse 

6  disipar.— Vid.  Derrochar. — Id.  ó  dar: 
Vid.  Dar. 

Vid.  Milagro. 

Vid.  Manirroto. 

Capaiparu.—R.,  aru. 


PRO. 


417 


Producir 


Profanación 
Profanar. 

Profecía. 
Profesión. 

Profesar. 


Profeta. 
Profetizar: 


Prófugo,  a. 
Profundidad. 

Profundizar. 

Profundo,  a. 
Progenitor. 

Proliibición. 
Proliibir. 

Proliijar. 
Prójimo. 
Prole. 
Prolijo,  a. 

Prólogo. 
Prolonga- 
ción. 


aumentando.— Vid.  Acrecentar,  se.—lá. 
la   tierra   frutos    /nasíV  pret.  na.— R., 
as/.— Id.  ó  causar. — Vid,  Motivar. 
Capacaru  su  anib.—B..,  cam. 
Mapacaru  su  anib:  pret.  na.,  etc.,  etc.— 

R ,  caru. 
Nu  vajey  á  manam  á  niaparin. 
Capaiprofesa.  —  ll   Caunut  du   asa  ca 
pidil  anmana  oficio:~K,  unut. 
Umunut  du  asa  ca  pidit  anmana  ofi- 
cio: pret.  minunut:  pas.  unutan   pret. 
inunutan.~K,  unut.    Id.  ócreer.  Vid. 
Creer.  -Profesar    después   del  novi- 
ciado; maiprofesa:  pret.  nai..  etc.,  etc. 

Nu  majevajey  nu  manam.    ^  ,  vajey. 

Ivajevajey  ú  manam  á  maparin:  pret. 
vinajevajey.  R.,  vajey. -Viá.  adivi- 
nar. 

Nu  nacavutao.  ~R.,  vulao.  -ít.  nu  na- 
cayayu.-R.,  ayu. 

Carajman.  R  ,  iragem.—lá.  de  enten- 
dimiento: carajem  nu  actuctu  nu  tao. 
-  R.,  irajeni. 

Maparajem:  pret.  na:  pas  parajmen: 
pret.  pinarajem.—  R.,  irajem. 

Marajem.—H.,  irajem. 

ó  ascendiente.— Vid.  A/carnia.— Id.  ó 
padre  Vid.  Padre. 

Cavadao.  -  R.,  vadao. 

Mamadao  pret.  na:  pas.  yadaoe/i;  pret. 
vinadao.—  R,,  vadao. 

Vid.  Adoptar. 

Capaiengay  á  tao.—R.,  ángay. 

6  hijio.—Manganac.-^R.anac. 

Manara.- R,  anaru.-lá.  ó  que  fas- 
tidia: matnga.-  R,  atnga. 

Ivajevajey  du  maileer.-R.,  vajey. 

Capanaru,  y  catapang. -Rs.,  anaru  y 

tapang. 

53 


418 
Prolongar 


PRO. 

ó  alargar.- Vid.  Alargar.-lá.  6  conti- 
nuar: Vid.  Continuar. 

Cavata.--R,  vata. 

Macauata:  prel.  na   pas.  uatajen.  pret. 
üinata.'-R.,  vata. 
Promontorio.  Tocón. 
Promoción.      Capaipatu  su  ánung.'-R.,  atu. 

á  un  cargo  más  alio.—Mapaipatu  su 
anung:  pret.  na.,  etc.,  etc.--R.,  afu. 

Vid.  Pregonar. 
Pronosticar.  Vid.  Profetizar. 
Pronóstico.     Vid.  Profecía. 

Du  uyud  á  macalu.  —  R.,  calu. 

Vid.  Presto."\á.  ó  preparado:  Vid.  Pre- 
parado. 

Mamnec:  pret.  nam:  pas.  abnequen: 
pret.  binnec.-K,  abnec. 

noticia.-Vid.  Diuulgar.-lá.  6  producir 
aumentando  la  cosa:  Vid.  Acrecentar, 
se.-'ld.  6  extender:  Vid   Extender,  se 

una  noticia.-Vid.  Divulgar.-ld.  un  se- 
creto: mapaimuang:  pret.  na:  pas.  pai- 
muanguen:  pret.  pinaimuang.z-R., 
imuang. — It.  aunque  anticuado:  ma- 
paívunag:  pret.  na:  pas.  paípunaguen: 
pret.  pinaivunag.—h.,  vunag. 

Vid.  Excederse. 
Propenso,  a.   Masunung.-  R.,   sunung.-lá.  ó  aficio- 
nado: Vid.  Inclinado  ó  aficionado  á 
una  cosa. 

cosa  de  uno.— D/ra  nu  tao.-lá,  ó  con- 
veniente: may  anung, "R.,  anung.-ld. 
ó  peculiar  de  uno,  ó  de  su  naturaleza: 
sivug  na. 
Propiamente  ó  con  propiedad.-  Afac/i/nayo.-- R.,  naju. 
Propiedad,  de  uno.- Dirá  nu  tao.-lá.  ó  hacienda: 
anguangu."ld.  6  costumbre:  dadacay, 
6  capacaparin.-'lá.  ó  propensión  na- 
tural á  una  cosa:  casivug.-R.,  sivug. 


Promesa. 
Prometer. 


Promover 


Promulgar. 


Prontitud. 
Pronto,  a. 

Pronunciar. 

Propagar 


Propalar 


Propasarse 


Propio,  a, 


Propina. 
Propinar, 

Proponer 


Proporclo 

nar. 
Propósito. 


PRO.  419 

Tangdan.— Darla:  manangdan:  pret. 
na ,  etc.,  etc. 

ó  dar  á  beber— Mapainum:  pret.  na. 
pas.  paihumen:  pret.  pinainum.—R , 
inum.-ld.  paliza:  Vid.  Apalear.-lá' 
medicinas:  Vid.  Medicinar. 

ó  manifestar.- Vid.  Advertiré  avisar.-- 
Id.  ó  determinar:  Vid.  Decidir.  -Pro- 
ponerse: mapauyud:  pret.  na:  pas 
pauyuren\  pret.  pinqwjud.—R.f  uyud. 

Vid.  Preparar. 


Propuesta 
Prórrogfa, 
Prorrogar 


Pinauyiid.-'R.,    uyud.-De    propósito* 

Vid.  Adredp. 
ó  consuIta.--Vid.  Consulta. 
6  continuación.-Vid.  Continuación. 
Mapanaru  su  araó,  licencia^  etc.:  pret. 
na:  pas.  panarugen:  pret.  pinanaru 
-R.,  anaru. 
Prorrumpir    en  Wanios.  -Masasngao  á  tumañis  pret. 
na.-  R.,  sasngao.-  It   maitucbid  á  tu- 
mañis:  pret.  /la/.-R.,  tucbid. 
Prosapia.        Vid.  Alcurnia. 
Proseguir.       Vid.  Continuar 
Prosopopeya.  iener.-Tumanracuj:  pret.  tumínanra- 

cuj.-K.y  racuj. 
Prosperar.      Mipangay  su  captan  ú  anguangu  nu 
tao:  6  miparacuj  su  anguangu  nu  tao: 
pret.  mm/.-Rs.,  angay  y  racuj. 
Prosperidad   Vid.  Fortuna. 
Prosperóla.    Mapia.-R., pia. 
Proatltuir,se.  Vid.  Pervertir,  se. 
Prostituta.      Vid.  Puta. 

Vid.  Amparo. 

Vid.  Abogado. 

Vid.  Amparar  y  Defender. 

Vid.  Contumacia. 

Contumaz. 

Mapabuya  nu  cadi  macamian  nu  pi- 


Protección 

Protector. 

Protejer. 

Protervia. 

Protervo,  a. 

Protestar. 


420  PÚA. 

narin:  prel.  na:  pas.  ipamiya:  prel. 
pina."  Ks.,  vuya.piay  parin.-lt  pia- 
gen  aua:  pret.  pinia  ava.-R.,  pía. 

Touo,  6  pía     ' 

Mapia.-R.,  pía. 

ó  prevenir.- Vid.  Preparar.- -ló.  ó  abas- 
tecer: Vid.  Abastecer.' -lá  ó  disponer: 
Vid.  Decidir. 

Vid.  Proceder  ó  seguirse,  ele. 

Dequey  á  chirin  á  racuj  su  anmun- 
muan  /ía.-R.,  anmu. 

ó  disposición.- Capa/nsec.--R.,  pésce- 
la, de  Dios:  ú  caunung  nu  Dios  da 
atavu  á  ihamaug  /2a.--Rs.,  unung  y 
amaug. 

Nu  cauajayan  sira  á  rnanganujed  du 
asa  ca  manyucuyucud.-Rs.,  vajay, 
anujed  y  yucud. 

ó  incitar:  Vid.  Incitar.-  Id.  ó  irritar: 
Vid.  Enfadar  á  otro. 

Masnguen.-R.,  asnguen. 

Capsec  "R ,  apsec. 

Mapsec.--R.,  apsec. 

de  la  verdad  de  una  cosa. --Vid.  vPro- 
banza.-ld.  ó  ensayo  de  una  cosa:  ca- 
jauay.-R.Jauay  --Id.  ó  experiencia  de 
una  cosa:  pañidamdaman  -R.,  idam 
dam. 
Prurito.  RacuJ  á  caiacam.—R.,  lacam.-  Id.  ó  pi 

cazón  -  Vid.  Picazón. 
Púa  de  árbol,  etc.,  que  punza.--Camanuluc. 

"R.,  tuluc.--ld.  de  carrizo  que  ponen 
en  los  caminos  para  hacer  daño:  sura. 
^-Ponerla:  manara:  pret.  na:  pas.  su- 
rajen:  pret.  s/nura  -Pincharse  en  los 
pies  ó  manos  con  pinchos  ó  púas  de 
carrizo  ú  otras  cosas:  catinayan:  pret. 
c/imafinaí/a/i.-  Quitarlos  ó  sacarlos: 


Provecho. 
Provechoso. 

a. 
Proveer 


Provenir. 
Proverbio; 

Providencia 


Provincia. 


Provocar 

Próximo,  a. 
Prudencia 
Prudente. 
Prueba 


PUL. 


421 


Publicar, 


Público,  a. 
Pucberitos 

Puchero. 

Pudor. 

Pudrirse. 

Pueblo. 

Pueutó. 

Puerco, 

Puerta. 
Puerto 
Pues. 
Puesto 


Pujar 


Pujos 

Pulcritud. 
PlilciTP,  *• 


mañinay:  prel.  na:  pas.  itinayan:  pret. 
initinayan.-^.,  itinay.- -Remover  ó 
menear  los  que  están  clavados  en  el 
cuerpo  de  uno,  para  sacarlos  mejor: 
mamayipayid:  pret.  na  pas.  payipa- 
yireniprel  pinayipayid.-K,  payid.- 
Púa  de  las  piedras  que  hay  junto  al 
mar:  /se/n.—A  las  púas  ó  espinas  me- 
tidas en  la  carne  llaman:  /¿na^. 

en  general.- Ma/iauaíaiíag'!:  pret.  na: 
pas.  itaitqtauag:  pret.  tinauatauag- 
R.,  tauag  -Id.  bandas,  etc.:  Viá.  Pm- 
gonan-lá  ó  divulgar  noticia:  Vid.  Éi- 
vulgar.^-lá.  el  secreto:  Vid.  Propalar. 

Vid.  Manifiesto. 

hacer,  puando  se  principia  á  Hqrar.- 
Mainanajeb:  prel.  na.- íl.,  nanajeb. 

Vid,  QUa. 

Asnee. 

Vid.  Podrirse. 

Vid.  Lugar. 

Baratay. 

6  cerdo.—Vid.  Cerdo.— Id.  ó  sucio:  Vid. 
Sucio. 

Aneb.-  El  hueco  de  la  misma:  pantao. 

Vanua. 

Ta,  y  asdaua.    ¡Pues  que\~¡ Angu! 

6  siiio.—íanan.    R.,  ¿an.— Id.  ó  digni  • 

dac*;    capanituan.-^R.,    aítz.— Puesto 

que..:asdu. 

ú  ofrecer  más.  —  Mapaipatu  su  sinmii: 
pret.  na:  pas.  paipatujen:  pret.  pinai- 

patu,—B..,  atu.     Id.   ó   hacer  fuerza 

para  hacer  una  cosa:  Vid.  Esforzarse. 

tener.  -  Mangagan  su  laid:  prel.  nang. 

•— R.,  gagan.    Id.  ó  gana:  Vid.  Gana. 
N\á.  Lfimpieza. 

Yi^.  Hermoso.  ~Id.  ó  limpio:  Vid.  Lim- 
pio. 


422 

Pulga.  . 
Pulgada. 
Pulgar 
Pulgón. 


Pulido,  a. 

Pulimentar. 

Pulir. 

Pulmón. 
Pulpa 


Pulpito. 
Pulsar 


Pulsera. 
Pulso. 
Pulular. 
Pulla 


Pundonor. 
Punta 


Puntada 

Puntal 

Puntapié 


FUN. 

Cuiu. 

Asa  ca  chimandadaquej. 

dedo.- Vid.  Dedo 

Uged  mi  muj'amuja,  canatunan  mi 
/Tioiz.-R  ,  atu.' -li.  rac/i/.-Tenerlo: 
riimachU  ó  marachi:  pret.  ruminachi, 
ó  na. 

Vid,  Hermoso. 

Vid.  Bruñir. 

Vid.  Bruñir.  -Id  6  adornar  Vid.  Ador- 
nar.- Pulirse:  Vid.  Adornarse. 

W'iá.  Bofes. 

6  carne  magra. -Vid  Magro.-lá.  de  la 
pantorrillat  cataclan  nu  altec.-lá.  de 
las  frutas:  asi. 

ídem.,  6  pannanauan,  6  paisermonan. 
-Rs.,  nanau  y  sermón. 

ó  tomar  el  pulso  al  enfermo.-üía- 
mulsw  pret.  na:  pas.  pulsuan  pret. 
pinulsuan. 

de  Batanes.-  Finaí/í. 

Idem.-Dav  golpe  al  pulso   Vid.  Latir. 

Miparw  pret.  mini.—-n.,  aru. 

ó  dicho  obsceno  •  Matapus  á  chirin.— 
Rs,  lapus.- Id.  ó  que  mortifica  chi- 
rin á  mapalidiat—R ,  lidiat. 

Ahí/).— Tenerlo:  manib:  pret.  fia. 

ó  extremo  agudo  de  cuchillo,  palo,  ele. 
—Tutuc.—íd.  ó  extremo  de  cualquier 
cosa:  Vid.  £a;f rem /dad.— Aplastar  las 
puntas  ó  desigualdades  de  una  cosa 
que  se  ha  roto  pura  que  no  lastime, 
como  caña,  botella,  etc.:  mamocpoc 
pret.  na  pas.  pocpoquen:  pret.  pinoc 
poc. — R.,  pocpoc. 

de  aguja. —  Asa  ca  tuluc  nu  ray em. 

ru/ac— Ponerlo  Vid.  Apuntalar. 

áar.^Manarin:  pret.  na  pas.  satinan 
pret.  sinariñan. — R.,  sarin. 


Puntería. 

Puntero 

Puntiagudo, 

a. 
Puntilla 


Punto. 


Puntual. 
Punzada. 


Punzar,  se. 
Punzón. 
Puftada 
Pufiado. 


Pufial. 

Puftalada 

Pufto. 


Puramente. 
Pureza. 


PUR.  423 

Capacanaju  nu  mamaltug. — Rs.,  naju 

y  paltug. 
ó  palito  que  sirve  para  señalar.— Tíz- 

iudu.  —  R.,tudu. 
Madanutuc.—R.,  danutuc. 

6  encaje.— Idem:  Andar  de  puntillas: 
maichadacadang:  pret.  nai. — R.,  ca- 
dang. 
Idem.—lJn  punto  de  tiempo:  asa  ca 
chimit.  Al  punto  su  mácala.— R., 
calu. — H.  nanieng.  Al  punto  ó  inme- 
diatamente se  murió:  nanieng  á  ma- 
diman. 
Vid.  Diligente. 

Capanuluc.-R.,  tuluc. — Darlas  con  el 
dedo:  manudu\  pret.  na:  pas.  tudujen: 
pret.  tinudu.—R.,  tudu.—Seni'ir  dolor 
con  punzadas   Vid.  Doler. 
Vid.  Pinchar,  se. 
Vuvulit—R.,  vulit 
dar.— Vid.  Apuñear. 
Quemquem  y  sucung.    Se  distinguen 
en  que   quemquem  es  con  la  mano 
para  abajo,  como  el  que  saca  un  pu- 
ñado de  trigo,  etc.  de  una  tinaja,  etc.: 
y  sucung  con  la  mano   para  arriba, 
como  el  que  enseña  el  trigo  que  tiene 
en  la  mano,  para  que  lo  vean     Coger 
un  puñado  de  una  cosa»  ó  algo  con 
una  mano  vuelta  hacia  arriba:   Vid. 
Coger,  etc.,  etc. 
Casñero. 

dar.— Vid.  Acuchillar. 
Quemquem.  —  Cerrar    la    mano  for- 
mando el    puño:    maichequemqüem: 
pret.  nai. 
Vid.  Puro. 
Canamunamuan.—R.,  namu. 


424 

Purga. 
Purgación 


Purgar. 

Purgatorio. 

Purifloación 
Purificar. 

Puro,  a. 


Purulento,  a, 

Pus. 

Pusiil^ime. 

Pusilanindi- 

dad. 
Puta 

Putañero 

Putativo,  a. 

Putrefacción 
Pútrido,  a- 


PÜT. 

ídem. 

6  mal  de  orina  (tener)  con  dolores  en  el 
bajo  \ienire.~  Maivudcan:  pret.  líaL 
—  H.,  vadean. 

Mamurga:  pret.  na;  pas.  purgajen  pret. 
pinurga.—R.,  purga.-ld.    ó  limpiar: 
Vid.  ¿imp/ar.— Purgarse:  maiptírga 
pret.  tiüi. 

Du  panadian  da  nu  mangapepsec  du 
nátdá  pa  á  gatos  da.  -  Rs.,  tadi  y 
ap'see. 

de  la  V\rgen.'--Candelaria,  ó  capaire- 
relae  ni  Sta.  María.— R.^  relac. 

Vid.  Limpiar.— Id.  líquidos:  mapaínao: 
pret.  na:  pas.  patnaoen:  pret.  pinút- 
nao.— R.,  afnao— Estar  ya  purifica- 
dos ó  claros  mitinao:  pret.  mini. 

Manamunamu  -  R.,  namu  —Id.  ó  sim- 
ple ó  sin  mezcla:  mainana.  —  R., 
inana.  -  It.  maditned:  pret.  na.— -R., 
diY/icd.— Hacer  Una  cosa  sin  mezcla 
de  otra:  mañinana;  pret.  na:  país. 
inanagen:  pret.  iñinanq.—W..  mandil 
ned:  pret.  nan:  pas  diineren:  pret.  ni- 
ditned. 

6  tener  podre.— í/mnana:  pret.  min- 
nana.—R:,  nana. 

Nana. 

Matajao.^R.,  tajaú. 

Catajao.  -R.,  tajao. 

ó  ramerQ.-- Maqueqüeyen  á  mavaques. 

— Rs ,  aquey  y  vaqaei. 
6  putero. — Maqaequeyen  á  majacay,  ó 

machimavaques. 
(padre.)    Acmayama,  ó  nu  diauyiid  á 

ama. 

Cqjta.     R ,  a/ta. 
Májta.  -  R.,  ájiá. 


425 

Q 

Que.  Como  pronombre  relativo,  y  al  prin- 

cipio de  dicción:  Nu.—Nu  maguey 
á  mangay  di  S.  Carlos,  etc.:  el  que 
quiera  ir  á  S.  Carlos,  etc. — Como  pro- 
nombre relativo  y  en  medio  de  dic- 
ción: A.  —  Sira  ú  tao  á  maguey  á  man- 
gay di  S  Carlos,  etc.:  los  hombres  que 
quieran  ir  á  S.  Carlos,  etc.— Naca- 
vuya  acó  cacuyab  su  asa  ca  tao  á 
mangay  di  S.  Cario:  vi  ayer  un  hom- 
bre que  iba  á  S.  Carlos —Cuando  la 
palabra  gue  es  conjunción  copulativa 
que  une  dos  oraciones,  ta,  y  u. — 
Nauri  ú  cavuyan  sia  ta  ú  Dios  uyud 
á  mapia:  por  ahí  verás  que  Dios  es 
muy  bueno.  — A^owri  ú  cavuyan  cosia 
ú  casguej  mo:  por  ahí  veo  que  no 
quieres. —Al  principio  de  dicción  y 
en  sentido  interrogativo,  la  palabra 
gue  generalmente  es  Angu — ¿Qué 
cosa?  ¿angu?-¿Q\ié  quieres?  ¿angu 
íchaguey  mo?—A  veces  esta  palabra 
gue  en  sentido  interrogativo  es  An- 
gen  —¿Angen  ú  caparin  sia?  ¿de  qué 
manera  se  hace?  -  Angen  co  ú  pulac 
aya?  ¿para  qué  quiero  esta  plata? — 
¿Angen  da  paru,  6  angen  mo  ü  libro 
aya?  ¿qué  van  hacer,  ó  que  vas  hacer 
con  este  libro?— El  uso  de  la  palabra 
gue  y  su  correspondencia  en  batan,  se 
aprenderán  más  bien  con  la  práctica. 

Quebrada.       Vid.  Barranco. 

Quebradizo,  Nu  masunung  á  mapsa.—Rs.,  sunung 
a.  y  apsa. 

Quebrado        ó  potroso.— Vid.  Potroso. 

Quebradura  ó  potra. — Vid.  Potra.— Id.  ó  hende- 
dura: Vid.  Hendedura. 

Quebrantar     ó  romper. — Mapsa:  pret.  nam,  ó  min: 


426 


Quebrar 


Qttedar 


Quedo,  a, 

Quehacer, 
Queja 


QUE. 

pas.  apsajen:  pret.  pinsa.~R ,  apsa. — 
Quebrantarse:  mapsa:  pret.  na.  y 
mina.  -  Id.  ó  hender:  Vid.  Hender. — 
Id  ó  machacar:  Vid.  Machacar.~ld. 
ó  infringir  una  ley:  Vid.  Pecar. 

ó  romper  vasijas.  -Vid.  el  anterior.- Id. 
una  cosa  dura  como  palo,  hierro,  etc.: 
mamutut:  prei.  na:  pas.  pututen:  pret. 
pinutut.—t{.,  putut— Quebrarse:  ma- 
putut:  pret.  na.  — Quebrar  hilo,  cordel, 
etc.  con  la  mano:  mangutud:  pret. 
nang:  pas.  cuiden:  pret.  chinutud.— 
R.,  cutud.—  It.  manvitos:  pret.  na:  pas. 
vitasen:  pret.  ¿;//ii7os.—R..yz7os.— Que- 
brarse así:  macutudy  y  mavitos:  pret. 
na. —Quebrar  estas  cosas  por  ser  de 
mala  calidad:— el  que  las  quiebra: 
manlotod:  pret.  nan:  pas.  lotden:  pret. 
nilotod.  —  R.,  /o/od.— -Quebrarse  por  sí 

.  mismas:  malotod:  pret.  na.  Quebrar 
el  hilo  del  rosario:  manlavat:  pret. 
nan:  pas.  lavaten:  pret.  nilavat—R  , 
/aya/  —Quebrarse,  etc.;  malavaf:  pret. 
na. — Quebrar  ó  quebrarse  madera 
rajándose:  Vid.  i?q/ar.  — Quebrarse 
loza,  vidrios,  etc.  haciéndose  añicos: 
mapsa  á  malumec,  6  majumec:  pret. 
na.— Rs.,  apsa,  lumec  y  jumec  -  El 
que  los  quiebra:  mamsa  á  manjumec: 
pret.  nam,  etc.,  etc. 

ó  permanecer.  —Vid.  Permanecer  ó  Fijo. 
—Id.  ó  yacer,  morar,  etc.:  mian  pret. 
minian.— R.,  /an.  Quedarse:  maui- 
din:  pret.  na— R.,  vidin. 

Vid.  Quieto.— \á.  hacer  las  cosas:  Vid. 
Tiento. 

tener.— Vid.  Ocupado,  estar. 

de  afligido.  ~  Capachiananay.  —  R , 
ananay.-lá.    de    enfermo;     capai- 


QUI. 


427 


Quejarse 


Quejoso,  a, 

Quema. 
Quemar 

Querella. 

Querellarse. 

Querer. 


Querido,  a, 

Queso. 
Quicio. 
Quiebra 
¿Quién? 


Quietar. 
Quieto,  a. 

Quietud. 
Quijada. 
Quilate 


meme. — R.,     meme.—lá.    contra    al 
gun  o:  Vid.  Querella. 

el  añigiáo.—Machananay:  pret.  na.— 
R.,  ananay.—lá.  el  enfermo:  mai- 
meme:  pret.  /ioí.  R.,  meme.— Que- 
jarse contra  alguno. — Vid.  Acusar. 

estar.- Michaichay: pret  mini.R.,  ichay. 
~It.   machila:   pret.  na.— R.,   chila. 

Vid.  Incendio. 

ó  poner  fuego.— Vid,  Incendiar.— Que- 
marse 6  abrasarse.~Vid.  Abrasarse. 

Capajujuya.—R.,  juya. 

Vid.  Acusar. 

Maguey:  pret.  na:  pas.  ichaquey:  pret. 
chinaquey.—R.,  aquey.—No  querer: 
masquej:  pret  na:  pas.  ichasquej:  pret. 
chinasquej.—R.,  asquej.—  li.  diaquey, 
ó  maquey  ava:  pret.  na,  etc.— Hacer 
uno  lo  que  quiere:  mapainulay  su  ca- 
racujan  ó  su  piagen:  pret.  na:  pas.  pai- 
nulayen:  pret  pinaynulay.—B.,  ulay. 
—  Querer  ó  tener  á  bien:  piagen:  pret. 
p/n/a.— R.,  pia.— Si  quieres  ó  tienes  á 
bien:  á  nu  piajen  mo— Querer  una 
cosa  más  que  otra.— Vid.  Preferir. 

ó  muy  estimado.— 'í/í/ad  á  ichaddao.— 
R.,  addao. 

ídem. 

Tacaran  nu  aneb.—R.,  tacad. 

ó  fractura —Capa/n/.  —  iR.,  puiut. 

¿Sinu? — ¿Sinu  turujan  co  nu  pulac  aya? 
¿á  quién  he  de  dar  este  dinero?  — 
Quien  quiera  que:  ara  nu  sinu. 

Vid.  Apaciguar. 

Nu   maiuaiam  abu  su  paripariñen  — 
Rs.,  uaiam  y  parin.—li.  nu  macasaid. 
Capainajaaj.-  R.,  najaaj. 
Sañi. 

del  oro.— Suri. 


428 
Quilo 


Quilla. 

Quimera. 
Quince. 


Quinientos, 
as. 

Quinta 
Quintar. 


Quinto,  a, 
Quitar. 


Quitasol. 
Quizá. 

Rabadilla. 

Rabel. 
Rabia. 


Rabiar. 


RAB. 

de  casa.— Pacao. "Hacer  6  disponer  algo 

en  forma  de  quilo:  manpapacaó:  pret. 

nan:  pas.  fanpapacaoen:  pret.  tinan- 

papacao:  chinpapacao  (Ismamurung.) 
Sinungsungan.  —  R.,    sungsung.  ~  It. 

managad.—R.,  sagad. 
Vid.  Reyerta. 
Dima  sicharua. — R.,  c?ua.— Quince  mil: 

dima    sicharua    su    calivu.- Quince 

veces:  mipidima  sicharua. 
Dima    i/a/os.— Quinientos    mil:   dima 

gatos  su   ca/íy«.— Quinientas    veces: 

mipidima  gatos. 
parte, — Cacadima.—B..,  dima. 
Manuerti  su   asa  maday  du  dadima: 

pret.  na:  pas.  suertian:  pret.  sinuertian. 

— Rs.,  suerti  y  dima. 
en  orden.  -  Ichadima  na.    R.,  dima. 
Mapacaru:  pret.   na:   pas.    pacarujen: 

pret.  pinacaru. — R.,  caru.— Quitar  á 

uno  del  sitio  que  ocupaba:  Vid.  Arro- 
jará uno  de  casa,  etc.  — Id.  ó.arrebá- 

tar — Vid.    Rapiñar.  — lá.  ó    robar. — 

Vid.  Robar.  -^  Titisan  mo  ú  dahum  du 

pa'ray:  quita  caldo  del  arroz.— R.,  asa. 
Sacung  -  Id.  ó  payo:  pay ong. —Usarlos: 

maisacung,  y  maipagong:  pret.  nai. 
Paru,  ó  anti. 

R 

Vuti.  —Id.  de  las  aves:  sugatan  nu  ipus. 
R.,  sugat. 

ídem. 

Asa  ca  dactat  nu  caduan  á  viñiay,  á 
yapu  du  casuli  da,  as  capajbuet  da  su 
ngajay  á  cumadabubu. — Rs.,  suli,  aj- 
buet  y  cadabubu.—lá.  ó  furia:  caloto- 
lot,  ó  casuli. — Rs.,  lotolot  y  suli. 

(Enfermedad). -5u/nu/í  á  maiñan§a' 
jay  su  cumadabubu:  pret.  suminuli.  — 


KAJ. 


m 


Rabioso,  a, 


Rabo. 
Rabón^  na, 
Racimo. 


Ración. 


Raedura. 
Raer. 


Raido,  a, 
Raigón 

Raíz 
Raja 


Rajadura 


Rs.,  sü/f,  ñ§ajay  y  cadabubu.^lá.  6 
enfada rííe:  Vid.  Enfadarse. 

perro.  ^Maimaja  á  chito. — R.,  maja. 
—  Id.  ú  boÁtobre  enfadado:  masu- 
süiiená  tao,  ó  malotolot.—Rs.,  siilí  y 
loiolot 

Vid.  Cola. 

Nil  aba  su  ipus. 

Cay II.  ~Ün  racimo  de  plátanos:  asa  ca 
cayu  á  uiñiuéj.— SI  es  de  frutas  que 
están  todas  unidas:  puyeng.--lJn  ra- 
cimo de  üallt:  asa  püyong  á  valit. 

Atay. — Hacerla:  Vid.  Repartir.  —  Ra- 
ción, tartíbién:  vunung.—Uafíetlü: 
maimmung:  pret.  nai. — Darla':  iha- 
mtinuñg  pret  na:  pas  uiinunguen: 
pteL  vina nung. 

Capaichischis,  y  capaichidchid. — Rs., 
chischís  y  c  hide  hid. 

ñtúñischis:  pret.  na:  pas.  chischisan: 
pret.  chinischisan.  —  R.,  chischís.  —  It. 
manidchid:  pret.  na:  pas.  chidchiran: 
pret.  chinidchiran — R.,  chidehid.—^ 
Vid.  Raspar. 

Machischis,  y  machidchid.  -Rs.,  chis- 
chis  y  chidchid. 

de  dientes  ó  muelas.-  .áfn^ue/  nu  ñi- 
pen, etc.— Id.  ó  resto  que  queda  den- 
tro ó  fuera  de  la  tierra  de  un  árbol  ya 
cortado:  tujed. 

de  cualquier  cosa.  -Jamof.  -Id.  ó  prin- 
cipio: Vid.  Principio: 

ó  una  de  las  parles  de  un  leño. — 
Sinda.-  R.,  así/a.-- Hacerlas:  manda: 
pret.  na:  pas.  asdagen:/prei.  sinda.  - 
Mandar  hacerlas:  mapaiseda:  pret  na: 
pas.  paisedajen:  pret.  pinaiseda.-  Id. 
ó  quebradura:  Vid.  Rajadura. 

de  tabla,  palo  y  vasijas.— A/toc.  -Id,  dé 


?;,  * 


430 


Rajar 


UlUea. 
Ralo,  a, 


Rallar, 

RaUo. 
Rama 


Ramal 


Ramera. 

Ramillete. 

Ramio. 


Ramo. 


KAM. 

id.  id,  más  grande:  aspi.  -Id.  pequeña 
de  vasijas:  ca/ii.-i-R.i  o/?/. 

tabla,  palo  y  vasijas.— Afapa/toc;  pret. 
na:  pas.  pajtaquen:  pret  pinajtac.  -R  , 
o/Yac. "Rajarse:  mejtac:  prei.  minejfac. 
'  -Rajar  las  mismas  cosas  de  manera 
que  las  partes  casi  se  puedan  sepa-* 
rar:  manpi:  pret.  nan:  pas.  aspien: 
pret.  sinpt-R.,  aspí.~ Rajarse  así: 
maspi:  pret  na.— -Rajar  las  vasijas 
con  pequeñas  rajaduras:  mangni: 
pret.  nang:  pas.  añien:  pret  inñi.— 
R.  añi. — Rajarse  así:  mañi:  pret.  na. 

Vid.  Alcurnia. 

en  cosas  líquidas.-— Mara/iu/n.—R.,  da- 
num. — Id.  en  otras  cosas,  como  telas, 
peines,  tabla-suelo,  cuando  están  mal 
unidas  las  tablas,  y  también  en  los 
surcos  cuando  los  hacen  anchos  para 
sembrar,  los  palos  de  un  cerco,  las 
rayas  de  un  escrito»  etc.  etc.:  maiiiiay, 
ó  maliuay.—Rs,  iuay  ó  liuay. 

Man§umd:  pret.  nang:  pas.  uriiren: 
pret.  inurud.—B..i  urud. 

Ipúngurud.'-B..,  urud- 

de    árbol. —  langao.  —  Id.    tirada    en 

'el  suelo:  /a/i^aton^íao.— Estar  dichas 
ramas  en  el  suelo  impidiendo  el  paso: 
michalan§alangao:  pret.  mini. 

ó  uno  de  los  cabos  de  una  cuerda.  ~ 
Sapaó  tinanias."R.t  tanias.-lá.  ó  cor- 
del de  vaca  etc.— //an.— Id.  de  cemino: 
machisanga  á  rarajan.—K,  sanga. 

Vid.  Puta. 

Ramelete. 

Jaso.  -  Una  especie  de  jaso  que  lira  un 
poco  á  color  encarnado:  mayajaso.— 
Quitar  la  corteza  al  jaso:  Vid.  Coríeza. 

Vid.  Rama. 


RttnQio^a. 
Rancho. 


Randa 
Rapar 

Rapaz. 


Rapld«2. 
Aá^ido,  a. 


Rapiñar. 

Rapto 
Raro,  a. 


Rascador 
Rascar. 


RAS.  431 

MaJum4tíngi^R.,  jüiñ iang. 

Cañen  á  paiátáyen  da  nu  sindialos, 
etev-^Rs ,  canyatay.—lá.  6  grá|yb^de 
c&sú&i  dequey  á  caúújayan.—Rs.,  pere 
y  vajag. 

áelve^iiáo.—Ipangaviaüid  su  vestí. — 
ñ,  tivid. 

el  pelo. — Mangugud  su  cadiir^n:  pret. 
nangypÁs.  gugudan:  pret.  nigugudan. 
R$4>  gugud  y  diid:  —  Ra pa rse  maigu- 
gud:  pTfíí.  nal. 

ó  ladrón:  — Nu  manácanacao.  —  R., 
tmao.  —  Id.  ó  mcichacho  pequeño, 
ó  rapazuelo:  mutdej  á  dequey  su 
man  na. 

Cay  it. — R.,  ayit 

May  it— R.,  a^z'f  -^Rápido  ó  ligero  en 
caminar.— Ma¿/ {7  áumayam.  — Rs.,  ayit 
y  tf¿^am. -'Lo  mismo  se  dice  de  una 
emi^árcación  muy  ligera. 

Mamujes  á  manacao:  pret.  na:  pas. 
tóettóe/i;  pret.  f//ia€iáo.  — Rs.,  tacao  y 
pujes. 

de  doncella.— Capartacao  su  mavaques. 
— Rs.,  tacao  y  vaques. 

Nu  mauaid  á  mauuya  anmana  mad^ 
nguey.—^s.y  uaid,  vaya  y  adt^guey. — 
Rara  vez;  mauaidi  cáuairen  iño:  hazlo 
raras  veí,  ó  pocso  á  poco.— ¥tdi  Ex- 
travagante. 

ó  con  lo  que  se  rasca.  —Ichacadcad.^ 
R.,  cadcad. 

Mangadcad:  pret.  nang:  pas.  cadearen: 
pret.  chinadcad.~R.,  cadcad. — Rasc&'r- 
se!  michacadcad:  pret.  mz/ií.— Id.  arri- 
mándose á  la  pared:  mapadgisidyis: 
pret.  na.  -  Rs.,  dgisidyis.—Cmiiéo^e 

^  b^ñiit^;  .y  uno    al  otro  le  limpia  por 

>d€it!^  ó  frota  eón  toialla  etc.:  maAffd^- 


432 


Rasero 


Rasgar 


Rasguñar, 
se. 

Raspar. 


Rastre9.r. 

Ra.s:triUo 

Rastro. 

Rasurar,  se. 

Ralba. 

Rajberia. 

RatiBrp)  ra. 

Ratificar. 


^Í^%Q 


.RAT. 

sidyis:  pret.   nang:  pas.  dyisidyisen: 
pret.  nidyisidyis. 

de  la  meáiáa.  —  Ipangalus. — R.,  calas. 
— Pasar  el  rasero  por  la  medida  ya 
llena:  mangalus:  pret.  nang:  pas.  ca- 
lasan:  prei.  chinalusan- 

en  general  con  la  mano.  Mamirit: 
pret.  na:  pas.  piriten:  pret.  pinirit. — 
R.,  piriÍ.—\{.  manayUi'  pret.  na:  pas. 
sayisien'  pret.  sinayisi.—  R.,  sayisi. — 
Rasgarse:  mapirit  prel.  na  —Id.  un 
vestido  por  haberse  enganchado  ma- 
sayisi:  pret.  na.  — Rasgar  mucho  ó  por 
cojDap.leto  una  cosa  de  arriba  abajo 
con  la  mano:  mamalitbit:  pret.  na:  pas. 
balitbiten:  prel.  binalitbit.-  Rasgarse 
así:  mabaliibit:  pret.  na.— R.,  balitbit 
--Rasgarse  ropa,  etc.  por  ser  muy 
vieja:  macifa/i^:  pret.  na.  ■  R.,  actang. 
—Cuando  un  vestido  está  ya  muy  ras 
gado  por  ser  viejo.  malamit^R., 
iQmit.—ll  madutdut    R  ,  dutdut. 

Vid.  Arañar,  se— Id.  ó  principiar  á 
escribir  etc.:  sumitnan  á  maitulas, 
etc: 

Mangodcod:  pret.  nang:  pas.  codearan: 
pret.  chinodcoran. — R.,  codcod.  Vid. 
Raer. 

Mangunungunung  du  tacad:  pret.  nang. 
— R ,  unung. 

para  sementera. — Sorod. 

Vid.  Huella. 

Vid.  afeitar,  se. 

Caram. 

CaiacaOy  y  capanacao. — R.,  iacao. 

Nu  manacao.— -R.,  tacao. 

Maminsan  swvinata  á  nanma:  pret.  na, 
etc.  etc.— Rs.,  p/íisan,  vata  y  numa. 

ó  poco ,  ii^mpQ'^Becbec. — Mangay  acó 


REA. 


433 


Rato. 

Ratón 

Ratonera 

Raudal. 

Raya. 


Rayar. 


Rayo 


Raza 
Razón. 

Razonable. 

Razonamien- 
to. 
Razonar. 
Real 


á  mibecbec:  voy  un  ratito. — Vid.  Ins- 
tante. 

Vid.  el  anterior. *«A  cada  rato  hacer 
una  cosa. — ^^Vid.  Frecuentar. 

Vid  Rata. 

Ipanguengjap  su  caram:-R.,  ajap. 

de  agua.— Matovo  á  danum  á  rumayu 
gurug.—Rs.,  lovo  y  rayugurug. 

Vulit. — Id.  ó  término: pandan. — Id.  que 
divide  el  pelo:  puni.—lá.  que  hace  el 
pez  ó  barco  en  el  agua:  sinali. — R., 
salí.  —  Id.  de  la  mano:  palac,  ó 
vulivutit  nu  tanoro.— Id.  pescado: 
maut. 

Mamulit:  pret.  na:  pas.  uuliten:  pret. 
uinulit.—  R.,  üulit.— Id.,  el  día. — Vid. 
Alborada.  —  Id.    ó    estar   cerca    una 
cosade    otra:    masn^nen.  —  R.,    asn 
guen. 

Sasdit.  It.  ñipen  nu  adey. —Ray o  del 
sol:  rial  nu  arao.—ld.  de  id.  cuando 
se  pone:  tacad  nu  arao. 

ó  linaje.— Vid.  Alcurnia. 

Vid.  Juicio.  -Tenerla  en  pleito.— Vid. 
Pleito. 

Mapia- — R  ,  pia. — Id.  ó  regular.— Vid. 
Mediano. 

Chingtuciu.—R.,  actuctu. 

Vid.  Considerar. 

ó  verdadero. — Uyud  — Id.  ó  pertene- 
ciente al  rey:  nu  machangay  du  patul. 
-  R.,  angay.'-ld.  moneda:  medio  real: 
sicaualu,  ó  asa  ca  vinuquej.-\Jn  real: 
ruauinuquej.—Rea\  y  medio:  atdo  á  vi- 
nuquej.  Dos  rea\es:  bintin. — Dos  rea- 
les y  medio:  dima  á  vimiquej.  Tres 
reales:  aríem  á  uinuqueJ.—Ties  rea- 
les y  medio:  pitu  á  vinuquej.  -  Cuatro 

¿5 


434 


Realidad 

Re&IÉIéDte. 

Realzar. 

Reiamimap; 

tie. 
Reasumir. 

Reatar  ' 

Rebajar 


Rebalsar 

Rebanada 

Rebanar. 


Rebañar. 

Rebaño. 

Rebatiña 

Rebatir. 
Rebato 


ré:b. 

reales:  asáüúJitÚáñ.-^Cxiairo  reales  y 
medio:  siam  á  uíhtí^uej. —Cinco  rea- 
les: mápújó:^  Ciñcóieales  ^  metíió: 
mapojúéanusicaualu.  -  Seis  reales: 
piruan  nu  anéríi.—Séis  reales  y  me- 
dió: pituan  miáñem  canu  sicaúáttí.^— 
Siete  reales:  p/riiaií  p/fu.— Siete  reales 
y  medió:  piruan  pitii  canu  sicaualu. 
Ocho  reales  y  medio:  sicaualu  iiUíi- 
gufifti  etc.  /;. 

en.— Óm  cauyüran  na.—K,  uyud. 

Cauyurañ  na.  •  R.,  üffUd, 

Mapatü:  pret.  ntt:  pás.  patugen:  pret. 
pinatu. — R.,  atu. 

Vid .  Animar^  se,  ó  infundir  valor. 

Miruá  á  mangjap:  prel  mini.-Rs.,  dua 
fajap. 

ó  llevar  de  reata  animales,  etc.  -Vid. 
Enlazúréuriir,  éíoy    '  u/;    . 

una  cosa  alta.-^Majoa/^ud/s."  pret.  na: 
píks.  paüüdísin:  pret.  pinavudis.—R., 
OMdis^—lá.  él  precio  de  una  cosa:-ir)i¿i- 
pcifumis^  pr^t;  na:  píías.  pajiitítíséi: 
pret.  pinajumis.-^R.y  jumis:  Reba- 
jarse; Vid.  tíúmiliatse.        -  ^  ^«íísi; 

ó  estancar.— Vid;  JSstóncor. 

db  pan,  ubi,  ^^iiimQiéÍG:--^^üH^i-^^'-'^ 

Mangjaríp:  pret.  nang:  pas.  Jarfpen: 
pret.  nif^ñp-^^.i  jarip.  — ffacéflfe 
da#o  con  la  nabiBJa  etc.,  al  rebáííkf: 
machijarip:  pret*  na. 

W id.  Arrebañar. 

Nadpun  á  viñiay.^R^;adpun. 

andar  á  la. — Maisusudíb:  pret.  na/.— R., 
SUdib, 

Vid.  Confutar. 

6  acometimiento.— Capa/i¿>a/  á  miche- 

Jüt-^ñ^i^  asbaty  qiiejat— Id.  ó  que 


Rebelarse. 
Rebelde. 

Rebelión. 

Rebenque. 

Rebosamien 

to. 
Rebosar. 


Rebozar 


Rebozo 

Rebujar. 
Rebullir. 
Rebuscar. 


Rebuznar. 

Recabar. 
Recado. 

Recaer. 


Recalar 
Recalarse. 


REG.  435 

sobreviene    é   impensadamente:   nu 
michejat  á  maparin. 
Vid.  Amotinarse. 
Nu  nagalsa.~^R  ,  alsa.— Id.  ó  rehacio: 
Vid.  Contumaz, 
Vid.  Insurrección, 
¡plot  da  mangaud.  -  R  i  caud. 
•  Casauay.    ^.,  sauay. 

Sumaua  ú  danum:,  etc.  preí.  sumina- 
uay.  —  Hacer  rebosar:  mapasauay: 
pret.  na:  pas.  pasauayen:  prel.  pina- 
sauay.—R.^sauay. 

carne,  etc.  con  huevos.  Mangjepet  na 
otioyi  pret.  nang:  pas.  ajpeten:  pret. 
nijpet.-rKf  ajpet. 

de  carne,  eic.—Majpet  nu  otioy. — R., 
ajpet. 

Wid.  Arrebujar: 

Vid.  Moverse. 

Miruaá  maichitachita:  pret.  mini.-^Bs., 
dua  y  chita.  -  Id.  el  uui  y  ducay:  man- 
gavavas:  pret,  nang:  pas.  avavasen: 
pret.  inavauas.^R,  avavas. 

Maimamaa  ú  borrico:  pret.  na/.—  R., 

mamaa. 

Vid.  Conseguir. 

Nu  tinoyotoyon.-  R.,  toy  on.  -  Id  de 
cocinsuipanguisa.-^K,  guisa. 

Mirua  á  masday:  pvei.  mini.— Rs.,  dua 
y  asday.— Id.  el  enfermo:  malunaty 
macanatnat:  pret.  na.— Rs.,  lunat  y 
na/naí— Hacerle  recaer:  maníunat  y 
mannatnat:prel  na  y  nan.  pas.  luna- 
ten,  y  natnaten:  pret.  nilunat  y  ni- 
nainat 

la  nave.— Macarapitú  avang  du  vanua, 
etc.:  pret.  na.~R., /"ap//. 

Vid.  Rezumarse, 


436 
Recalcar 

Recapacitar. 


Recatado. 
Recatar. 


Recaudar. 
Recelarse. 


Recetar. 


Recibir. 


Rédente- 
Recipiente. 
Recio,  cia. 


Reciproci- 
dad. 
Reciprocóla 


rí:c. 

ó  repetir  varias  veces  una  cosa.  -  Ma- 
guti:  pret.  na:  pas.  pa^iitien:  pret.  pz 
nqguti.     R ,  giiti. 

Mamadioadiched  dii  actuctu:  pret.  na: 
pas.  vadiuadicheren:  pret.  vinadivadi- 
ched. — R.,  vadiched.— id.  ó  conside- 
rar: Vid.  Considerar. 

Maradinep.^R.,  radinep. 

Vid.  Ocw//ar —Recalarse  ó  recelarse: 
maiala  da  asa  ca  paripariñen:  pret. 
nai.— Rs  ,  ala  y  parin. 

Vid.  Cobrar. 

Jaman:  pret.  nijaman.  -  R.,  jaman. 
¿Angu  jaman  mo?  ¿de  qué  le  recelas? 
— II.  aunque  menos  usado:  pas.  ija- 
jaua:  prel.  nijajaua. — II.  maiala:  pret. 
nai:  pas.  alaan  pret  inalaan.—R.,  ala. 

Mapadqiiet  dii  tulas  su  tuvatuva  nu 
maganit:  prel.  na.,  etc.,  etc.  -  Rs., 
adquet  y  ganit. 

Manauat:  pret.  na:  pas.  rauaten:  pret. 
rinauat.  R.,  rauat.—Wiá.  Conseguir. 
— Id.  en  las  faldas,  manos  desde  lejos, 
etc.:  manala  du  imara,  etc.:  pret.  na: 
pas.  talajen  prel.  tíñala  — R.,  tala.— 
Id.  el  golpe  parándolo:  manala,  etc., 
etc. — Id.  los  lechos  el  agua  de  lluvia, 
y  las  vasijas  el  agua  de  los  techos: 
manula:  pret.  na:  pas.  tulagen:  pret. 
tinula.    R ,  tula. 

Maiavayu  -R.,  vayu. 

Panajuran.     R.,  sajud. 

ó  fuerte,  eic.—Magit.  R.,  ayif.-^lá.  ó 
grueso:  matava.  R.,  lava.  Id.  ó  ás- 
pero de  genio:  malotolot.—  R.,  lotolot. 

Capaialit  nu  cavavajes  nu  dadua  an 
mana  aru  á  tao.  — Rs.,  alit  y  uajes. 

Vid.  Mutua.  -Id.  amor:  michaddao. — 
R.,  addao. 


REC.  437 

Recitar.  Vid.  Contar  cuentos. 

Reclamar  ú  oponerse. — Vid.  Contradecir.  —Id.  ó 
pedir:  Vid.  Pedir. 

Reclamo  ó  cosa  que  atrae,  -  Capangjaya. —ñ., 
Jay  a. — Id.  ú  oposición  á  una  cosa: 
Vid.  Oposición. 

Reclinar,  se.  Vid.  Recostar,  se.— Reclinarse  de  pe- 
chos ó  brazos  sobre  algo:  maipa- 
laüng\  pret.  nai.  R.,  /aun^.-d[\ecli- 
nar  la  cabeza  sobre  otro:  mapamhreng 
su  ojo,  ele,  eic.—R.,  nareng. 

Reclinatorio.  Duguran.  —  R.,  dugod. 

Recobrar  lo  perdido,  ó  que  estaba  en  poder  de 
oirá.— Mirua  macajap  su  adán  ádira: 
pret.  mini.-Rs.,  dua  y  ajap.~ld. 
la  salud  el  enfermo:  mipapia:  pret. 
mini.  R.,  pia.  -  Vid.  Refrigerarse  ó 
reparar,  etc. 

Recodo.  Diptan.~R.,dipet. 

Recoger  ó   volver  á  coger  una  cosa.— Mirua  á 

mangjap:  pret.  mini. — Rs ,  dua  y  ajap. 
—Id.  ó  basura  del  suelo  para  tirarla: 
Vid.  Basura.  Id.  estiércol  ó  basura 
con  papel  ó  trapo:  Vid.  Coger  estiércol, 
etc.  -  Id.  con  las  dos  manos  lo  espar- 
cido por  el  suelo  ó  mesa  como  maiz^ 
arroz,  etc.,  etc.:  mangalaup:  pret. 
nang:  pas.  calaupen.  pret.  chinalaup. 
— R.,  calaup. — Id.  la  g[allina  los  pollos 
bajo  sus  alas:  mangjeb  pret.  nang: 
pas.  acjeban:  pret.  chinjeban.—  R.y 
ac/e6.— Recogerse  ó  refugiarse:  Vid. 
Ampararse.  Id.  en  casa:  Vid.  Casa, 
retirarse  á. 

Recomendar.  Mapachasiasi:  pret.  na:  pas.  ipacha- 
siasi:  pret.  pinachasiasi.—^.,  asi. 

Recompensa.  Vid.  Galardón. 

Recompon-     Vid.  Galardonar. 
liar. 


438 

Reconcen- 
trar, se. 
Reconciliar 


Reconocer 


Reconocido, 
a. 

Reconoci- 
miento. 
Recontar. 

Reconvenir. 


Recopilar. 
Recordar. 


Recorrer 

Recortar. 
Recostar, 


Recrearse. 
Recriminar. 


REC. 

ó  juntar,  se. —Vid.  Juntar. 

desavenidos. — Mapaipunao:  pret.  na: 
pas.  paipunaoen:  pret.  pinaipunao. — 
R.,  punao.— Reconciliarse:  maipaipa 
cabu:  pret.  nai. — R.,  abu.-  Reconci 
liar,  se,  ó  confesar,  se:  Vid.  Confesar, 
$e. — Reconciliarse  dos,  dando  el  ofen- 
sor al  ofendido  dinero,  etc.;  el  queda: 
tumuduc:  pret.  tuminuduc:  pas.  tudu- 
can-  pret.  tinuducan.—K,  tuduc. 

un  sitio  ú  objeto.— Vid.  Mirar,  -  Id.  ó 
averiguar:  Vid.  Averiguar.— Id.  á  una 
persona:  Vid  Conocer.  —  Reconocerse: 
Vid.  Arrepentirse. 

Nu  maninchad  du  mapia  á  pinarin 
sia.-R.,  sinchad. 

Casinchad  su  mapial  á  pinarin  da  du 

inaoan  — R.,  sinchad. 
Mirua  á  mamidang:  pret.  mz/i/.— Rs, 

dua  y  vidang. 
Mangajuya  du  gatos  nu  iao:  pret.  nang: 

pas.   ichajuya:  pret.  chinajuya.    R., 

ajuya. 
Vid.  Juntar. 
Mannaquenaquem:  pret.  nan:  pas.  nac 

nacmen:    pret.   ninaquenaquem.    R., 

naquem. 

6  registrar.— Vid.  Registrar. — Id.  ó  ca 
minar:  Vid.  Caminar. 

Vid.  Cercenar. 

Mapanareng:  pret.  nat  pas.  panadnguen: 
pret.  pinanareng.—Kf  nareng. — Re- 
costarse: manareng:  pret.  íia.  — Id.  en 
las  hierbas  ó  tierra:  micharuruag\  pret. 
mini. — E. ,  ruruag.  ^ 

Vid.  Divertirse. 

Vid.    Reconvenir. —  Recriminarse    dos 


RED. 


439 


Recrudecer- 
se. 

Rectificar. 

Rectitud. 

Recto,  a. 

Recuerdo. 
Recular 
Recuperar. 
Recurrir 


Recurso. 
Recusar. 

Rechazar 


Rechinar 


Rechoncho ) 

a. 
Red, 


mutuamente:  mwhqfujuya:  prel.  mini. 
— R.,  ajuya. 

el  tiempo,  enfermedad  etc  —Mima  á 
mairageraget  ú  caoan,  dadaty  etc.:  prel, 
mini  -  Rs.,  dua,  ragety  aoa.  —  It.  mipa- 
raget:  prei.  mini. 

MapQcapia:  pret.  na:  pas.  pacapiagen: 
pret,  pinacapia.—B..,  pia. 

Catalineng.—R.,  talineng. — Id.  ó  bon- 
dad: pia. 

Matalineng.  -  R.,  talineng — Id.  ó  justo 
hombre   mapia  á  tao.-K,  pia. 

Nacnacman. — R.,  naquem. 

Mipaiso:  prei.  /n//2í.— R.,  iso. 

Vid.  Recobrar. 

á  una  persona.— Mangay:  pret.  nang) 
pas.  angayan.  pret.  inangayan.—R., 
angay.—la.  ó  acogerse.  —Vid.  Ampa- 
rarse. 

Cangay.—R.,  angay. 

Masqiiej:  pret.  na  pas.  ichasquej:  pret. 
chinasquej.  -  R ,  asquej. 

una  cosa  como  separándola  de  sí.— 
Mamugal:  pret.  na:  pas.  pugalen:  pret. 
pinugal.-  R.,  pugal.—\á.  ó  contrade- 
cir.   Vid.  Contradecir. 

pueriat  eic.—Gumalitidyit:  prel.  gumi- 
nalitidyit.-R.,  galitidyit.  -  -  Id .  los  dien- 
tes:/naf7a/?^ueí/2^«eí:  pret.  na/.--R.,  la- 
nguetnguet. — Id.  los  dientes,  cuando  se 
come  pan  tostado,  chicharrones,  etc.: 
mailangotongot:  prét.  nai.—  R.,  langot- 
ongot. 

Vid.  Redondo. 

de  techos. — Sagap  du  uajay,  dedpet  y 
caray  du  vajay,— Id.  grande  para  pes- 
car, sagap. — Pescar  con  ella:  mana- 
gap:    pret.   na:    pas.    sagapen:  pret. 


440 


Redáfto. 
Redargüir. 
Redención. 
Redimir. 

Rédito. 
Redituar. 

Redoblar. 
Redondear 


Redondez. 


RXD. 

sinagap.—  Hacerla:  misasagap:  pret. 
mint — Red  más  pequeña:  úateng.— 
Pescar  con  ella:  mamateng:  pret.  na: 
ó  managap  nu  vateng-  pret,  na,  etc., 
etc.— Id.  otra  más  pequeña  que  pue- 
den usarla  dos  ó  más  hombres:  iva- 
did.  Pescar  con  ella  ma/nac/íd;  pret. 
na:  pas.  uacliren:  pret.  vinadid.  R., 
vadid.  —  lá.  otra  más  pequeña  que 
puede  usarla  un  solo  individuo:  sac- 
dit — Pescar  con  ella:  manacdit:  pret. 
na.  pas.  sacditen:  pret.  sinacdit— Ha- 
cer red  en  general»  sea  de  la  clase  que 
sea,  para  pescar:  misausaud:  pret. 
mi7ií.— R.,  saiid.— Agarrar  los  extre- 
mos de  la  red,  para  echarla  ó  sacarla: 
mapala:  pret.  na:  pas.  palagen:  pret. 
pinala.-'K,  a/a.-Romper  el  pescado  la 
red:  manastas:  pret.  na'  pas.  tastasen: 

f)ret.  tinastas:  R.,  /as/as.— Remendar- 
a:  Vid.  /{e/Jic/idar.— Red  en  forma  de 

saco  con  su  aro  de  madei  a:  Vid.  Pescar. 
Pungus  nu  tinayi  du  vudec. 
Vid.  Confutar. 
Capangadidi.—R.f  adidi. 
Mangadidi:  pret.  nang:  pas.  adidien: 

pret.  madíd/.— R.,  adidi. 
Tovo  nu  pulac. 
Mapatoüo:    pret.   na:   pas.    patovogen: 

pret.  pinatouo.  -  R.,  tovo. 
Vid.  Rehacer. 
una  cosa  en  forma  esférica. — Maneded: 

pret.  na:  pas.  dederen:  pret.  dineded. 

— R,  deded.    Id.  en  forma  cilindrica: 

manmejmej:  pret.  non;  pas.  mejme- 
jeni  pret.  nimejmej.-  R.,  mejmej. 
Cadederan.—R.,  deded»  si  es  de  forma 

esférica.— Si  de  forma  cilindrica:  ca- 

mejmej.'-R,,  mejmej. 


Redondo,  a, 


Reducir 


Redundar. 


Reedificar. 

Reemplazar, 

Refección. 

Referir. 

Reflnar. 

Reflexión. 

Reflexionar. 

Reflorecer. 

Refluir, 

Reflujo 
Reformar. 


Reforzar. 


REF.  441 

ó  esférico.- Madeded.—R.,  dccfed.— It. 
mamedemede. — R.,  mede.— Id.  6  cilin- 
drico. Vid.  Cilindrico. 

ó  volver  ana  cosa  á  su  estado  antiguo. 
-^Mapaividi:  pret.  na:  pas.  paividien: 
pret.  pinaividi.  R.,  vidi.—\á.  ó  dis- 
minuir: Vid.  Disminuir.  Id.  ó  per- 
suadir á  uno  con  razones  Vid.  Atraer 
á  hombres,  etc.— Id.  ó  sujetar  á  obe- 
diencia: mamenpen:  pret.  na:  pas. 
penpenen:  pret.  pinenpen.—R.,  pen- 
]pen.— Reducirse:  Vid.  moderarse. 

Vid.  Rebosar.— \á.  ó  venir  á  parar  una 
cosa  en  beneficio  ó  daño  de  sí,  ó  de 
otro:  mipangay  du  capia  anmana  du 
carajtan  nu  tao:  pret.  mm/.—Rs.,  an- 
gag,  piay  raget. 

Mamirua  su  nalasa  á  vajay:  pretmini. 
— Rs.,  dua,  vajay  y  lasa. 

6  relevar. —Vid.  Relevar. 

Machinajo  á  canen.^Rs.,  naja  y  can. 

Vid.  Contar  cuentos —Referrrse:  Vid. 
Concernir. 

Vid.  Purificar. 

Capangtuctu.—R.,  actuctu. 

Mirua  á  mangtuctu:  pret.  mini,  y  na.  — 
Rs.,  dua  y  actuctu.— Vid.   Considerar. 

Mirua  á  sumavung:  pret.  minima  á 
sumavung.'  Rs ,  dua  y  savung. 

el  mar.— Malauang:  pret.  na.— R.,  la- 
uang. 

de  mar.  -  Calauang.—  K.,  lauang. 

Mapayavayu:  pret.  na;  pas.  pay avayu- 
gen:  pret.  pinayavayu.~R.,  vayu.— 
Vid.  /fcc/í/fcar.- Reformarse:  Vid.  Co- 
rregirse. 

Vid.  Afianzar.— 'Id.  un  ejército:  mapai' 
paru  su  sindialos:  pret.  na,  etc.,  etc. 
— R.,  ara. 

56 


442 

Befrán. 
Befregar. 
Refrenar,  se- 
Refrescar, 
se. 

Refriega 
Refrigerar. 


Refrigerio 

Reftiglar,  se. 
Refugio. 
Refulgente. 
Refundir. 


Refunfuñar. 

Refutar. 

Regalar 


Regalo 


Regañar 


REG. 

Vid.  Proverbio, 

Wiá.  Estregar. 

Vid.  Corregir,  se  y  Moderar,  se. 

Vid.  Enfriar,  se.— Id.  el  tiempo:   mai 
panajebneb  ú  caoan:  prel  na/.— Rs., 
janebñeb  y  aoa. 

ó  combate.— Vid   Batalla. 

¿/i/nar.— Refrigerarse  ó  reparar  las 
fuerzas  maipayit,  6  mipayit:  pret. 
nai,  ó  mini.—\i.  maiyiyiyit  pret.  nai. 
— R.,  qyit.-^li.  maiipunao:  pret.  nai. 
--R.,  punao.— Vid.  Cobrar. 

6  alivio.— Vid.  A/(í;io. -^Id.  ó  corlo  ali- 
mento:, deguez/  á  cañen. — R.,  can. 

Vid.  Amparar,  se. 

Vid.  Amparo 

Vid.  Brillante. 

Mirua  á  mapadinag:  pret.  mm/.— Rs  , 
dua  y  dinag.—lá.  6  reformar:  Vid. 
Reformar. 

Vid.  Enfadarse. 

Wid.Confutar. 

ofreciendo  algoi  ~Wiá.  Agasajar  con  re 
galos,  etc.— Id.  ó  acariciar:  Vid,  Aca- 
riciar. 

en  general. —/pa/ao. —R.,  alao.—lá.ú 
obsequio  á  una  visita:  ayuayu. — Id. 
de  palee  y  dinero  que  hacen  en  sus 
bodas:  tudung-— Id.  de  carne  picada 
que  hacen  «en  sus  funciones:  uunung 
— Id.  de  gallina  ó  arroz  en  las  mismas 
ocasiones:  ipayacjad.—^.,  acjad— Id. 
á  las  mamiais,  cuando  van  á  sobar, 
de  cosas  insignificantes  payapayas. 
—Antiguamente  hacían  grandes  re- 
galos de  carne:  el  que  ios  hacía: 
manuquejí  pret.  na;  pas.  tucjan:  pret. 
f//iuq/a/2.-^R.,  tuquej. 

Vid.  Reñir. 


REH 


443 


Regafión,  na 
Regar 


Regatear. 

Regazar,  se 
Regazo. 


Regenerar. 
Región. 
Regir,  se; 
Registrar 


Registro. 
Regla 

Reglar. 


Regocijarse 

Regoc^o. 

Regoldar. 

Regresar. 

Regreso. 

Regüeldo. 

Regular 

Rehabilitar. 

Rehacer. 


Malotod  y    masusulien.—Rs.,   lotod  y 

derramando  agua,  etc.  -  Manalacatao: 

pret.  na:  pas.  talacatacqn:  pret.  /í/id/a- 

catacan.    R.,  falacatac^—U.  mahctctací 

pret  na:   pás.  tadacan    pret.  tinac- 

tacün.^Ky  tactac, 
Manubna  su  sinmu  nu  dacao  pret.  na., 

etc.,  etc. — R.,  subna. 
.  Vid.  Arremangar,  se, 
Sapni. — Tener  á  uno  en  el  regazo:  nia- 

napni:  pret.  na*,  pas.  sapnien    pret.  si- 

napni. 
Vid.  Reformar. 
Tana. 

Vid.  Gobernar,  se 
cavan,  etc.— Mangada:  pret.  nang:  pas. 

cadagen:  pret.  chinada.— R.,  cada. — 

Id.  ó  buscar.  -  Vid.  Busca/-. 
Libro  á  pinatuíasan  sungaran  nu  iao- 

too.— R.,  tulas. 
para  rayar.    ídem.  Regla  ó  ley:  abtas. 

—  Id.  en  las  mujeres:  dadacag  nu  ma- 

vauaquesdu  mangdagsuvujan.—Tsím- 

bién  la  llaman  re^/a;  Vid.  Mémtmo. 
Manregla,  ó  mamulitt  pret.  nan  y  na: 

pas.  reglan,  6  vuliten:  pre\.  nireglany 

uinulít.^Rs.,  teglay  vulit. 
Vid.  Alegrarse. 
Cagagac.—K,  agac. 
Cu mlaab:  pret.  cuminlaab.  ~li ,  aclaab. 
Vid.  Retornar. 
Vid.  Retorno. 
Aclaab. 

ó  mediano— Vid.  Mediano. 
Tumuruj  su  capirua  nu  tao  á  maga- 

nung :  prei.  tuminuruj.~K.,  turuj. 
Mirua  á  mamaria :  prei.  mini  y  na:  pas. 

piruagen  á  pariñen:  pret.  pinirua  á 


444 


Reliaoio,  a/ 
Rehecho,  % 

Rehén 


Rehuir. 

Rehusar. 

Reinar. 

Reino. 

Reincidir. 

Reirse. 


Reiterar. 

Reivindicar. 

Reja, 

Reluvene 
cerse. 

Relación 

Relacionar, 

Relacionar- 
se. 

Relajar. 

Relajarse 

Relamer. 


Relamido,  a. 
Relámpago. 


RCL. 

paríñen. — R.,  dua  y  pan/i.— Reha- 
cerse de  salud:  Vid.  Refrigerarse  ó  re- 
parar, eic 

Vid.  Contumaz. 

de  salud. -iVíi  mauaua  su  inaoan.— 
Rs.,  auaua  y  aoa. 

quedar  en.— Mavidin  ú  asa  ca  tao  du 
matarecy  á  tayuncad  nu  pinaipesecan 
da:  prel.  na.  -Rs.,  wd/n,  tarea  y  apsec. 

Vid.  Recusar, 

Vid.  Recusar. 

Maipatul:  pret.  nai  —  R.,  patul. 

Paipatulan.—R.,  patul. 

Mirua  á  masday  du  gatos:  prel.  mini 
y  na.  -  Rs.,  dua  y  asday. 

Mayac:  prel.  minayac:  pas.  icliayac: 
pret.  chinayac.  -  R.,  ayac,  -  It.  ma- 
mieng:  pret.  na:  pas.  icliamieng:  pret. 
cfiinamieng.—R ,  amieng.— Id.  á  car- 
cajadas: majagjagsac:  pret.  mina.—K, 
jagsac— Id.  á  lo  chino:  midadangares: 
pret.  mini     R ,  dangares. 

Vid.  /?e/iíicer.— Id.  ó  volver  á  decir: 
Vid.  Recalcar. 

Vid.  Recobrar. 

de\  2iT9ido.—Manuyuc.  -  R.,  suyuc. 

Cumanacan:  pret.  cuminanacan.—K, 
canacan.  -li. maipacanacan: pret. nai. 

ó  cuento.-  Vid.  Cuento. 

Vid.  Contar  cuentos. 

Mayangay:  pret.  na/.    R ,  angay. 

Vid.  Aflojar. 

ó  viciarse. — Vid.  Pervertirse. 

Mirua  á  manapus:   pret.   /n/n/.—Rs., 

dua  y  tapus.-  Relamerse:  maitaputa- 

pus:  pret.  nai. 
Maviuiren.—fi.f  auid. 
Chidat 


Relampa- 
guear. 
Relatar. 
Relevar 


Relevo. 
Religión. 
Religiosa- 
mente. 
Relinchar. 

Reliquia 


Reloj. 
Reluciente 
Relucir. 
Relumbran- 
te 
Relumbrar 
Rellanarse 
Rellenar. 

Relleno,  a. 

Remachar 


REM.  445 

Maichichidat:  prel.  na/.— R.,  chidat. 

Vid.  Contar  cuentos. 

centinela,  eic.^Manadi,  mamujumujud 
y  maniibtubjas:  prel.  na:  pas.  tendían, 
viijiwujuran  y  tubjasen:  prel.  tinadian, 
mniijuuujuran  y  tinubjas—Rs.,  tadi, 
imjud  y  tubjas — Relevarse:  maitad^i, 
maiimjiwujud  y  maitutubjas:  prel.  nai. 

Tadi. 

Anib  á  ituruj  du  Dios.—  R.,  turuj. 

D II  u  y  lid  á  mapia  á  zwii/aí/.^Rs.,  pia  y 
ulaij. 

Maiinamaa  ú  cabayu:  pret.  /lai.—R., 
maa. 

ó  sobra. — Natda,  ó  linda, — R.,  atda. — 
It.  rajarajan. — Id.  de  comida  que 
queda  en  los  dientes:  tina. — Id.  ó 
sobra  de  broas,  pan,  etc.  de  la  tinaja: 
al imecmec— Cocón,  ó  rajarajan  nu 
fiesta:  usan  indistintamente  estos  dos 
términos  para  significar  "las  sobras 
de  la  fiesta;''  pero  se  distinguen  en  que 
rajarajan  significa  "lo  que  sobra"  en 
general;  y  cocón,  "lo  que  se  guarda,* 
bien  porque  sobra,  ó  no. 

Retos. 
Vid.  Brillante. 

Vid.  Brillar. 

Vid.  Brillante. 

Vid.  Brillar. 

el  sentado. — Vid.  Recostar,  se. 

Vid.  Co/mar— Rellenar  ó  llenar:  Virf. 

llenar. 
Nu  pinuscan. — R.,  pusec. — It.  mataluiri' 

— R.,  latum. 
el  clavo. — Mamatuc  du  pasee:  pret.  /la., 

etc.,  etc.-R.,  patuc. 


446 

Remanente. 

Remangar. 

Remansarse 

Remanso 

Remar. 


Rematar. 
Remate. 

Remedar. 
Remediar 


Remedio. 
Remendar 


Remirar. 

Remitir. 
Remo. 


REM. 

Vid.  Reliquia. 

Vid.  Arremangar, 

el  agua. — Vid.  Estancarse. 

de  agua. — Pibebnengan.—l^.,  bebneng. 

Mangaud:  pret.  nang:  pas.  caiiren:  pret. 
chinaud.—t{.,  caud.—  ld.  por  detrás 
con  un  remo,  como  suelen  hacer  en 
los  botes  del  vapor  manavidac:  pret. 
na:  pas.  savidaquen:  pret.  sinavidac. 
— R..  savidac— En  los  talayas  al  que 
va  detrás  remando  llaman:  maniped. 
— R.,  siped. 

Vid.  Acabar. 

Tütuc.—ld.  ó  conclusión:  Viá.  Conclu- 
sión. 

Vid.  Imitar. — Id.  burlándose:  Vid.  Bur- 
larse. 

una  cosa. — Mapasunung:  pret.  na:  pas. 
pasuhunguen:  pret.  pinasunung.—R , 
sunung.— Id.  una  necesidad:  .s¿/mi- 
dung  du  asa  ca  cavaclan:  pret.  sumi- 
dung:  pas.  sidunguen:  pret.  sinidung. 
-^R.,  sidung. 

ídem. 

la  ropa. — Mangjeneb:  pret.  nang:  pas. 
ajneuen:  prei.  nijneb. — R.,  ajneb.~\d. 
con  luz:  manimayipreí.  na:  pas.  tima- 
yan:  prei.  tininiayan.—R,  timay.— 
Id.  la  red:  mangayuma:  pret.  nang: 
pas.  ayumajen:  pret.  inayuma.-R.. 
ayumd.— Id.  la  embarcación:  man- 
duut:  pret  nan:  pas.  asduuten:  pret. 
sinduut.—R.,  asduut. 

Miruaá  manidib:  pret.  /n/n/:  pas.  pirua- 
gen  á  liban:  pret.  pinirua  á  tiban. — 
Rs.,  dua  y  tidib.  — Vid.  Buscar. 

Vid.    Enuiar.     Id.   ó    perdonar:    Vid. 

Perdonar.  -  Id.  ó  diferir:  Vid.  Diferir. 

Auat— Id.  que  sirve  para  detrás:  saui- 


REM. 


447 


Remojar. . 
Remolcar. 
Remolino 


Remolón,  na. 
Remontarse 


Remora. 
Remorder 

Remoto,  a. 
Remover 


Remozarse. 
Rempujar. 
Remudar,  se, 
Remunera- 
ción. 


í/ac— Amarrar  los  remos  á  la  embar- 
cación: mangudidi:  pret.  nang:  pas.  ca^ 
didian:  pret.  chinudidian.  —  R.,cudidi, 

Manajem:  pret.  na:  pas.  tajmen:  pret. 
tinajem.—R.,  ííz/e/n.  -Remojarse:  ma- 
tajeiri:  pret.  na. 

embarcación,  palos,  etc.    por  agua.- 
Mannunuy:  pret.  nan:  pas.  nunuyen: 
pret.  ninunuy.-^R.,  nunuy. 

de  viento  fuerte.  —  Adipugpug.  Id. 
suave:  adisaoc— Id.  de  agua:  cadilm- 
yuc— Id.  de  pelo  en  la  cabeza,  etc.: 
adisuged. 

Vid.  Perezoso. 

ó  elevarse  el  ave,  el  volador,  el  globo, 
eic.  -MangatuUiJos:  prel.  nang. — K., 
tajos. — Id.  ó  elevarse  el  hombre  por 
su  propia  virtud:  tumojos:  prel.  tumi- 
nojos.  —Principiar  á  remontarse  ó  ele- 
varse: michacatcat:  prel.  m/n/.-R., 
ca/ca/.— Remontarse  ó  escaparse  al 
monte  ó  bosque:  sumaluc:  pret.  sumi- 
naluc.—K,  saluc.—U,  maiuulao:  pret. 
na/.— R.,  yw/ao.— Hacerlo  con  fre- 
cuencia: sumalusaluc:  pret.  sumina:— 
El  que  lo  hace:  masasaluguen. 

Ichasaluval.—R ,  saluual. 

la  conciencia.  —Mapalidiat:  prel.  na, 
etc.,  etc. -R, /íd/a/. 

Vid.  Distar. 

ó  mudar  una  cosa  de  un  lugar  á  olro. 
— Vid.  Mudar.-^ld.  á  uno  de  su  oficio: 
mapacaru  su  anung:  pret.  na,  etc.,  etc. 
-— R.,  carií.— Id.  lo  líquido:  Vid.  Mover. 

Vid.  Rejuvenecerse. 

Vid.  Empujar. 

Vid.  Relevar,  se. 

Vid.  Galardón. 


448 

Remunerar, 
itenacer 

Rencilla 
Rencilloso,  a 

Rencor. 
Rendición. 
Rendido,  a, 


Rendija. 


Rendir 


Renegado,  a. 

Renegar, 

Renglón. 
Renombre, 

Renovar. 

Renta. 


RXN. 

Vid.  Galardonar. 

6  revivir  plantas,  etc.  ~  Maiviviay:  pret. 
nai.-  R.,  viay. 

Vid.  Beyerta. 

.  Nu  masunung  á  machidimadiman.— 
Rs.,  sunung  y  diman. 

Apsoc  é  Hot  —Tenerlo:  W'iá.  Abominar. 
Capachinulay.—R.,  ulay. 

ó  cansado.— Majupag,  y  mavanaj.— 
Rs,  jupag  y  vanaj.— id.  ó  vencido: 
Vid.  Vencido  — Id.  á  la  voluntad  de 
otro   machinulay.     R.,  ulay. 

Pichatinitiniangan.—R.,  tiniang.  —  Ta- 
parla: manecsecsu  pichalinitiniangan. 
pret.  na:  pas.  secsecan:  pret.  sinecse- 
can.  —  R.,  secsec. — It.  mandil  su  picha 
tinitiniangan:  pret.  nan:  pas.  asdilen: 
pret.  sindit.—K.,  asdit. 

ó  vencer. — Mapajumis:  pret.  na:  pas. 
pajumisen:  pret.  pinajumis.—  R.,  ju- 
mis.-^ld.  6  reducir  ó  sujetar  á  obe- 
diencia: Vid.  Reducir  6  sujetar,  etc. — 
Id.  ó  dar  fruto  una  sementera:  umsi: 
pret.  mí/isi.  -  R.,  as/.— Id.  ó  redituar: 
Vid.  Redituar.— \d.  atrayendo  á  su 
parecer:  Vid  Atraerá  fiambres,  etc.— 
Rendirse:  machinulay:  pret.  na.— R., 
ulay. 

Nu  tumadichocod  du  mapia  á  religión. 
—  R.,  tadichocod.— Id.  ó  de  mal  genio: 
malotolot.    R.,  lotohl- 

ó  abominar. — Vid.  Abominar. — Id.  de 
la  religión  católica:  Vid.  el  anterior. 

Asa  vatuyan  á  tulas.-  R.,  vatuy. 

ó  apellido.  -  Vid  Apellido.  — Id.  6  fama: 
Vid.  Fama. 

Vid.  Reformar.  —  Renovarse:  maiauayu: 
pret.  /la/.  — R.,  uayu. 

Ipañivujung.  —  R.,     ivujung.  —  Pagarla . 


REP. 


449 


Rentar. 
Renuevo  . 

Renunciar 


Reñir 


Reo. 
Repantigpar- 

se 
Reparar 


Reparo 
Repartición. 


mañivujung:  pret.  na:  pas  iuujungan: 
prel.  inwujungan. 

Vid.  Redituar. 

de  árbol,  planta,  etc.— A Wac— Echarlo: 
umlac:  pret.  minlac. 

Maireniincia:  pret.  nai—R.y  renuncia. 
—Id.  ó  rehusar:  Vid.  Recusar.— Id.  ó 
detestar:  Vid.  Abjurar.-  Id.  ó  abomi- 
nar: Vid.  Abominar. 

á  otro  reprendiéndole.— Mangíq/í/í/a: 
pret.  nang:  pas.  ichajuya:  pret.  china 
juya.—R.,  juya. — Id.  con  oiro:  mai- 
diman,  ó  machidimadiman:  pret.  nai, 
ó  /ja.— R.,  diman  -  Id.  (cuando  son 
más  de  dos  los  que  riñen):  maididi- 
man:  pret.  nai.  Id.  (?os  abrazán- 
dose: mairapong,  6  mairaquep  á  ma- 
idiman:  pret.  na/.— Rs.,  rapong,  ra- 
quep  y  diman.— lá.  acometiendo 
como  los  carneros:  maichulcuh  pret. 
nai. — R.,  culcul. — Id.  á  cachetes:  mai- 
susultu:  pret.  nai.—R.,  suliu.  -¿Angu 
pidabdab  mo  diaquin?  ¿por  qué  me 
riñes? -R.,  rfaMad.— Apartar  á  los 
que  riñen  mapaiposin  su  maididi- 
man".  pret.  na:  pas.  paiposiñen:  pret. 
pinaiposin.—B..,  posin. 

Tao  á  nacagatos.~R.,  gatos. 

en  el  asiento. —Vid.  iíecosfar,  se. 

6  arreglar. — Vid.  Componer.— Id.  ó 
mirar  con  cuidado  Vid.  Mirar. — Id. 
ó  reflexionar:  Vid.  Considerar.  —  Id.  ó 
restablecer  las  fuerzas:  Vid.  Refrige- 
rarse 6  reparar,  etc  Id.  el  agravio: 
Vid.  Desagraviar. 

ó  duda.— Camadamada nan. 

Capayatay.--R.,atay.'-Tocar auno  mu- 
cho en  la  repartición:  macaruaru,  y 

57 


450  REP. 

maijajaven:  pret.  na  y  nai.—Rs.,  amy 
jauen.  — Id.  id.  poco:  macapere  prel. 
na.  R.,  pere." No  dar  en  la  repartición 
á  uno  igual  que  á  los  demás  manga 
pit.  y  maníala:  prei.  nang  y  nan:  pas. 
apilen  y  lalagen:  pret.  inapit  y  nilala. 
—Rs ,  apit  y  /a/a.— AI  que  le  han  dado 
menos:  mapit  y  malala:  pret.  na: 

Repartir  entre  muchos.— Mapai/afóí/    pret.  na: 

pas.  pay atay en:  prei.  pinayatay.  R, 
atay.—íá.  entre  dos,  uno  á  otro;  man- 
galay:  pret.  nang:  pas.  alagan  pret. 
/natoi/an.  — Repartirse  entre  varios 
una  cosa:  payalayen:  prel.  pinayatay. 
—Repartir  la  carne  hecha  picadillo: 
mamunung:  pret.  na  pas.  uunun- 
guen:  prel.  uinunung.-R,  imniing. 
— Repartir  entre  varios  alguna  cosa 
en  poca  cantidad,  para  que  llegue 
á  lodos:  manluay:  pret.  nan.  pas. 
luayen:  pret.  niluay. — R.,  luay.  -Si 
siayen  mo  ú  pulac  aya:  reparte  esto 
dinero.— R.,    siay. 

Repasar.  Vid.  Remirar.— Id.  6  buscar.  -Vid. 
Buscar. 

Repecho.         Tayaran. — R.,  layara. 

Repela.r  ó  arrancar  el  pelo. — Vid.  Pelar. 

Repeler.         V\d.  Rechazar. 

Repente  suceder  de,  ó  repentina  cosa.  -  Maiche- 

Jal:  prel.  mina.  -  R..  quejat. 

Repetir  Mirua  á  macauala  anmana  mamarin: 

pret.  mini  y  na.\  etc.,  etc.— Rs.,  dua, 
vala  y  parm.— Estando  en  conversa- 
ción. Cuando  uno  le  repite  al  otro  va- 
rias veces  una  cosa  para  que  se  le 
puede  más  impresa:  mapaguti:  prel. 
na:  pas.  pagulien:  prei  pinaguli.—  ñ, 
guli. — Dar  vueltas  á  la  cosa  ó  repetir. 


i 


Repicar 


Repique. 
Repleg^ar. 


Replegarse 
Repleto,  a, 

Réplica. 
Replicar. 


Repollo. 
Reponer 


Reportarse. 
Reposado,  a, 


Reposar. 


Reposo. 
Reprender, 

Reprensión. 


REP.  451 

como  el  rezo,  un   pensamiento,  etc.: 
Vid.  Recapacitar. 

las  campanas.— Man/níin;  pret.  nai 
pas.  tintinen:  pret.  tinintin.  —  R., 
tintín. 

Capanintin.—H,  tintin. 

Mima  á  manupid,  ó  mangupid:  pret, 
na  y  nang,  etc,  etc. — Rs.,  tupid  y 
cupid. 

las  tropas.  -  Vid.  Recular. 

ó  harto,— Ma6soí/.—R.,  absoy. ^Id.  6 
lleno:  mapnu.—R.,  apnu 

Catbay.^É.,  atbay. 

Tumbay  á  machisubna:  pret.  tumin- 
bay,  etc.,  etc. — Rs.,  atbay  y  subna. — 
Id.  ó  insistir.— Vid.  Insistir. -Id.  6 
contradecir. — Vid.  Contradecir. 

ídem. 

en  oñcio.—Mapaüidi  su  anung:  pret. 
na.,  etc.,  etc.— R.,  uidi. -Id.  ó  repli- 
car: Vid.  Replicar. — Reponerse:  Vid. 
Refrigerarse  6  reparar,  etc. 

Vid.  Corregirse,  y  Moderarse. 

6  pacífico. — Vid.  Pacífico.  -  Id.  ó  quieto: 
Vid.  Quieto. — Id.  ó  tranquilo:  mai- 
damnay.—R.,  dámnay. 

Vid.  Descansar.'-id.  ó  dormir:  Vid.  Dor 
mir — Id.  ó  permanecer  en  quietud: 
macasid,  y  maiuayam  abu  supariñen: 
pret,  na. -Rs.,  said  y  uayam.— Hacer 
reposar  un  líquido:  mapainequec: 
pret.  na:  pas.  paineqUequen:  pret.  pi- 
nainequec.  -  R.,  ne^i/ec— Estar  repo- 
sado el  líquido:  mainequec:  pret.  nai. 

Vid.  Descanso. 

6  corregir  — Vid.  Corregir. — Id.  ó  reñir: 
Vid.  Reñir. 

Capangajuya. — R.,  ajuya.—  ld.  ó  co- 
rrección: capenpen.—  R.,  penpen. 


452 
Represar 


Representar. 

Reprimir,  se 
Reprobar. 

Reproducir. 

Reprochar. 

Repudiar. 

Repudio. 

Repugnar. 

Repulgar 
Repulsar 


Repulsión. 
Reputación. 


Reputar 

Requebrar 
Requemar 


Requerir 

Requisitoria. 

Resabiar. 
Resaca. 
Resaltar. 
Resarcir. 


RES. 

el  agua. — Mamneh  pret.  nam:  pas.  ap- 
netan:  pret.   pinnetan.—H.,   apnet.- 
Locales  verbales:  capnetan,  y  chinap 
netan. 

ó  decir.  — Vid.  Decir. — Id.  ó  advertir: 
Vid.  Advertir. 

Vid.  Corregir,  se,  y  Moderar,  se. 

Vid.  Condenar.  Id.  ó  no  aprobar:  p/a- 
gen  ava:  pret.  pinia  ava.  -  R.,  pia. 

Vid.  Rehacer. 

Vid.  Reconvenir. 

Vid.  Descasarse. 

Capaivuac.  —  R ,  viiac. 

Vid.  Recusar.— \á.  ó  contradecir:  Vid. 
Contradecir. 

Vid.  Ribotear. 

ó  negar  lo  que  se  pide. — Dimacaclu.  - 
R.,  actu.—\á  ó  despreciar:  Vid.  Des- 
deñar. 

Capugat.  —  R  ,  piigal. 

Vid.  Fama.— El  que  la  tiene  buena  ó 
mala:  mapia  ó  marajet  á  too.— Rs., 
pia  y  rajet. 

ó  poner  precio. — Vid.  Valen— lá.  ó 
juzgar  ó  sospechar:  Vid.  Sospechar. 

ó  galantear.— Vid.  Galantear. 

morisqueta,  uvi,  camote,  etc.  por  falta 
de  agua. — Mamseng:  pret.  nam:  pas. 
apsenguen:  pret.  pinseng. — R.,  apseng. 
—  Requemarse  ó  estar  requemados: 
mapseng:  pret.  na. 

ó  intimar.— Vid.  Advertir  6  avisar- 
la, ó  examinar:  Vid.  Averiguar. 

Tulas  nu  juez  á  macarapit  du  matarec 
á  juez.  —  Rs.,  rapit  y  tarec. 

Vid.  Pervertir,  se. 

Abcas  -  Haberla:  mabcas:  pret.  na. 

Vid.  Sobresalir  una  cosa,  de  otra. 

Mapavidi  su  rinarayao:  pret.  na:  etcé- 


RES. 


453 


Resbaladizo, 

a, 
Resbalar. 


Resbalón. 

Rescatar. 

Rescate. 

Rescindir. 

Resentimien 

to, 
Resentirse. 
Reseña 

Reservar 


Resfriado 

Resfriarse. 

Resguardar, 

se. 
Residencia 


Residenciar. 

Residir. 

Residuo. 


lera.  etc. — Rs.,  uidi  y  rayao. -Resar- 
cirse: mangadidi  su  rinarayao  á  dirá 
na:  pret.  nang:  eic.  etc  -  R.,  adidi. 
Marapjes.  -R.,  rapjes. 

Malosod'  pret.  na  ó  mina.—R.,  losod.— 
It.  cumdias:  pret.  cumindias.  -  R.,  ac- 
dias. -ll  milsad,  ó  macalsad:  pret. 
mini,  y  na. -R.,  alsad.— Hacer  que 
uno  resbale:  mapalosod:  mapacdias 
y  mapalsad:  pret.  na:  pas.  palosoren, 
pacdiasen  y  pulsaren :  pret.  pinalosod, 
pinacdias  y  pinalsad. 

Calosod,  cacdias  y  ca/sad. —Rs.,  losod, 
acdias  y  alsad. 

Mangadidi:  pret.  nang:  pas.  adidien: 
pret.  inadidi.—R ,  adidi. 

Capangadidi.  —  R,  adidi. 

Vid.  Aniquilar. 

Capichaichay  ~R.,  ichay. — It.  capa- 
chila.—R,  chila. 

Vid.  Quejoso. 

ó  narración.  —  Capangununung.  —  R., 
ununung. 

para  mejor  ocasión. — Manuajao:  pret. 
Tía:  pas.  tuajaoen:  pret.  tinuajao.—  R., 
tuajao.— Reservarse  del  agua,  sol  ó 
viento:  Vid.  Abrigarse. 

coger.-Cajanebneban:  pret. chinajaneb- 
neban.  -R  ,Janebneb.  Vid.  el  siguiente. 

Mangujey:  pret.  nan.  -ngujey.  Vid.  el 
anterior. 

Vid.  Ampararse,  se.  -Id.  del  viento,  sol 
y  aguacero:  Vid.  abrigarse,  se. 

ó  lugar  donde  reside  uno  lañan. —R., 
ian. 

Vid.  Juzgar. 

Vid.  Habitar. 

ó,  sobra.  Vid.  Reliquia. 


454 

Resignación. 
Resignar. 


Resina. 
Resistir. 

Resma. 
Resolución. 
Resolver,  se, 
Resollar. 


Resonar. 
Resoplar. 

Resoplido 


Respaldo- 
Respectiva- 
mente, 
Respetable 
Respetar. 

Respeto. 
Respetuoso, 

a. 

Respingar 

Respiración. 

Respirar. 


Resplande 

ciento. 
Resplande* 

cer. 


RES. 

Capachínulay.—  R.,  iilaij. 

Vid.  Renunciar.  — Id.  el  mando   mapa- 

raiiat  su  panijucuijucuran:  piel,   na, 

\)^s.  parauaten:  pret.  pinarauat.  —  H. 

rauat.     Resignarse:  machinulay:  prel. 

na.— R.,  ulay. 
Vid.  Brea. 
Vid.  Contradecir. — Id.  ó  sufrir:  Vid.  Su 

frir. 
Balón. 
Capamsec.—  W.,  pesec. 
V\á   Decidir,  se. 
üminaoa  su  maít:  prel.  inininaoa.—  ]\  , 

aoa.-\á  ó  hablar:  mililiac  pvei.  mini: 

— R.,  liac. 

Maiñaua-  prel.  nai.—R.,  ngaua. 
Vid.  Resollar  — \á.  vaca  ele.  ele:  mam- 

supsut:  pret  nam.  — R.,  supsut. 
de  vaca,  eic.  —  Capsupsuf.  —  R,  supsut 

— Id.  de  hombre   cainaoa  su  racuj. — 

R.,  aoa. 

Panadngan.~R.,  nareñg. 
y  respecto  de. — Vid.  Concernir. 


Aniben.—R.,  anih. 
Vid.    Honrar.  — \á. 
Apreciar. 
A  nib. 
Vid   Cortés. 


ó    apreciar:    Vid. 


ó  tirar  coces     Vid.  Cor. 

Vid.  Aliento. 

Vid.  A/e/í/ar.-  Respirar  para  adentro, 
como  cuando  uno  está  muy  cansado: 
maiñujay.  pret.  nai. — R.,  ñujaij. 

Vid.  Brillante. 

Vid.  Brillar. 


Resplandor. 
Responder. 


Respondón, 
na. 

Responsable 

Respuesta. 

Resquebra- 
jar, Se. 

Resquicio. 

Restablecer. 


Restañar. 


Restar. 


Restaurar 

Restitución. 
Restituir. 

Resto 

Restregar 

Restringir. 


RES.  455 

Vid.  Brillo. 

Tumbay:  pret.  luminbay:  pas.  atbayen: 
pret.  Íinbay.—Y{.,  at^aij- Racer  que 
respondan  otros:  ¡napatbay:  prel.  na: 
pas.  paibayen,  pret.  pinatbay.  —  lá.  ó 
hablar  ante  el  ofendido  por  uno  que 
ha  cometido  una  falta  ante  él:  machit- 
bay:  pret.  na:  pas.  ipachitbay:  pret. 
pinachitbay.—  Id.  de  alguna  cosa  el 
que  se  encarga  de  eWa.  anungiien  co  ú 
nguya:  me  encargo  ó  respondo  de 
esto.  -  It.  gatos  co  lí  ñgiiya:  respondo 
de  esto. 

Masusubnagen.~R.,  subna. 

Vid.  Responder  de  alguna  cosa. 
Catbay.—^.,  atbay. 
Vid.  Rajar,  se. 

Vid.  Rendija. 

Vid.  Restablecer,  anteponiendo  mi  rúa  al 
verbo. -  Restablecerse  de  una  dolen- 
cia.— Vid.  Refrigerarse  ó  reparar,  etc. 

Vid.  Represar.  Restañarse  líquido  es- 
pecialmente sangre:  capnetan:  pret. 
china pnetan.—K.,  apnet 

Chilagen  ú  paiiadcan  nu  dadua  ca  nu- 
mero á  may  alit  su  caparin.  Rs.,  chita 
y  tarec~lá.    ó  sobrar:  Vid.  Sobrar. 

ó  recuperar. — Vid.  Recobrar.—  Id.  ó 
renovar:  Vid.  Reformar. 

Capavidi  — R.,  vidi. 

Mapavidi:  pret.  na:  pas.  pavidien:  pret. 
pinavidi.—W.,  vidi. 

ó  residuo. — Yiá.  Reliquia. 

Vid.  Estregar. 

Mamen  pen:  pret.  na:  pas.  penpenen: 
pret  pinenpen.  —  R.,  penpen.  -  Id.  ó 
quitar:  Vid.  Quitar. 


456 

Restriñir. 
Resucitar. 

Resuello, 

Resuelto,  a. 

Resultado. 

Resultar. 

Resurrec- 
ción. 
Retaguardia 

Retahila. 
Retardar. 


Retazo. 
Retener 
Retentiva. 
Retintín 

Retirar,  se. 
Retocar. 

Retoñar. 

Retoño. 

Retorcer 


Retornar. 


RET. 

Vid.  Astringir. 

Mirua  á  maviay:  pret.  mini.  -  Rs.,  dua 

y  May. 
si   es  suave.— Cdí/iaoa.  —  R.,  aoa. -Si 

fuerte:  cainaoa  su  mail 
Mangdet.-~R.,  angdet.—ld.  ó  diligente: 

V'iá.  Diligente. 
Capesecan,    caimsan,    chinapesecany  ó 

chinauusan. — Rs.,  pesec  y  cavus. 
Macayapii:  pret.    na. — R.,    yapu.  -  Id. 

macatuao:  pret.  na.~R,  atu.- 
Capirua  ú  maniay.—  Rs.,  dua  y  viay. 

Nu  manaudi  á  umayam.—Rs.,  naudi 
y  ayam. 

Nadpun.—R.,  adpun. 

Mapacajay:  pret.  na:  pas.  pacajayen: 
pret.  pinacajay.—B..,  ajay  — ll.  ma- 
paeaindes:  pret.  na:  pas.  pacaindesen: 
pret.  pinacaindes.  -  R.,  indes^lá.  ó 
diferir. — Vid.  Diferir. 

Cactily  nu  ayuayub.     R.,  actib. 

ó  guardar:  Vid.  Guardar. 

Vid.  Memoria. 

Caz/c/j,gf.  — Haberlo;  umyeng:  pret.  min 
yeng. 

Vid.  Apartar,  se. 

Mapacapia  su  adán  á  pinta:  preb/ía., 
etc  ,  etc.  Vid.  Reformar. 

Umlac:  pret.  minlac.—R.,  ablac. 

Abtac.—lá.  de  plátano:  tul  nu  viñivey. 

hilo  cuerda,  papel,  ropa,  etc.:  Vid.  Tor- 
cer 6  dar  vueltas,  etc. —Id.  ropa  mo- 
jada: mamiis:  pret.  na:  pas.  pisan: 
preí.  piniisan.—R.,  piis. 

Maiüidi,  maitadiurung  y  mirua:  pret. 
na  y  mini.—  Rs.,  uidi,  tadiurung  y  dua. 
—Id.  habiendo  monte  ó  altura  que 
pasar:  misopo:  pret.  mini.—R.,  aspu. 


REV. 


457 


Retomo.  Capaividi,  capaitadiurung,  capirua  y  ca- 

pisopo.    Rs.,  vidi,  tadiumng,  dua  y 

aspu. 
de    tripas. —- Caj^n//    nii    viidec  — R., 

ganit 
Vid.  Jugar. —lá:  los  animales:  maila- 

lacat:  pret.  nai.  —  R.,  lacat 
Retozón,  na.    Matetequen,  y  magtagtalen.—ñs.,  atec 

y  agtai 
Vid.  Desdecirse. 
Vid    Disuadir.    Retraerse  ó  retirarse: 

Vid.  Apartarse. 
Cacaru.-^R.,  caru. 


Retortion 
Retozar. 


Retractarse 
Retraer. 


Retraimfen 

to. 
Retrasar. 


Retratar. 

Retrete. 

Retribución. 

Retribuir. 

Retroceder. 

Retroceso. 

Retumbar. 

Reuma. 

Reunión. 

Reunir,  se. 

Revelación. 

Revelar. 

Revender. 


Reventar,  se. 


Vid.  Diferir.  Retrasarse  ó  quedarse 
atrás,  ó  llegar  larde  por  haber  tomado 
un  camino  más  largo:  Vid.  Atrasarse. 

Manretrato:  pret.nan.,  etc..  etc.— Retra- 
tarse: machiretrato:  pret.  na. 
Vid.  Letrina. 

Vid.  Galardón. 

Galardonar. 

Vid.  Recular. 

Capaipaiso.—H ,  iso. 

Vid.  Resonar. 

Asa  ca  dactat. 

Vid.  Junta. 

Vid.  Juntar,  se. 

Catuao  nu  matayu — Rs.,  tuao  y  tayu. 

Mapatuao  su  matayu:  pret.  na:  pas.  pa- 
tuaoen:  prei.  pinatuao.  —  R.,  tuao. 

Maidacao  nu  tidedequey  du  sinadiu  su 
tiraracuj:  pret.  nai.,  etc.,  etc.— Rs., 
dacao,  y  sadiu.—U.  mirua  á  midacao: 
pret.  mini: 

cordel,  etc.— Vid.  Quebrar  hilo,  cordel, 
elC'  y  Quebrarse,  etc.,  etc.  -  Reven- 
tarse la  fruta  por  demasiado  madura, 
y  el  arma  de  fuego:  mejtac:  pret.  mi- 

58 


ii.. 


458 


Reverdecer. 
Reverencia- 
ble. 
Reverencia. 
Reverenciar- 
Revés 


Revesado,  a- 
Revestirse 
Revivir. 
Revocar 


Revolcadero 
Revolcar. 


Revolotear 
Revoltoso,  a 


REV. 

nejtac—R,ajtac. — Id.  grano,  divieso, 
etc:  sumusut:  pret.  suminusut. — R., 
siisut.  II.  mavutdac:  pret.  na. -El 
que  los  revienta:  mapasusut:  pret.  na: 
pas.  pasusuten:  pret.  pinasusut.  —  lá. 
mamutdac:  pret.  na:  pas.  viitdaquen: 
pret.  vinutdac.—^.^  uutdac. 

Vid.  Renacer 

Vid.  Respetable. 

Vid.  Respeto. 

Vid.  Respetar. 

de  una  cosa.— Vudinfad,  y  carajtan,— 
R.,  rajet.  Volver  una  cosa  al  revés: 
mamudintad:  pret  na:  pas.  uudinta- 
ren:  pret.  /;/7ií/dí/i/aGf.— Estarlo:  mai- 
imdintad:  pret.  na/.— Mandarlo;  nm 
pauudintad:  pret.  na:  pas.  paiimdinta- 
ren:  pret.  pinaiviidiniad. 

Nn  masad  it  á  mapanmii  anniana  ma 
sincfiad. —B.S.,  anmu  y  sinchad, 

el  sacerdote. —Ma/ye-s//;  pret.  nai. — R., 
í^es//. 

Vid.  /tenace/:. -Id.  ó  resucitar:  Vid. 
Resucitar 

-Mapabusu  abtas:  pret.  na. 
Id.  ó  dar  una  mano  de  cal 
pared:   maipaletada:   pret. 
nai:  etc ,  etc. 

Paipudipudiran.—l^.y  pudid. 

Vid.  Tender  á  uno  en  el  suelo. — Revol- 
carse; maipudipudid:  pret.  naz.  —  R., 
pudid. 

las  awes.— Michadiuetueten:  pret.  nai.— 
R.,  diuetueten. 

Vid.  /?e/orón.—Id.  ó  sedicioso:  n¿í  m/- 
na/sa.— R.,  a/sa.— It.  nu  machisubría 
du  manyucuyucud.  -  Rs.,  subna  y 
yucud. 


una  orden,- 
—  R..  abu. 
sobre    la 


Rir. 


459 


Revolución. 
Revolver 


Revuelto,  a, 

Rey. 
Reyerta. 

Rezag^ar 


Rezar. 


Rezo. 
Rezumarse 

Riachuelo. 

Ribazo. 

Ribera 

Ribete. 
Ribetear. 

Rico,  a. 


Ridiculizar. 
Ridiculo,  a. 
Riego. 
Riesgo. 
Rifar. 


Vid.  Insurrección. 

ó  mover.— Vid.  Mouer.— Id.  ó  trastor- 
nar ó  mover  sediciones. — Vid.  Amo^ 
Uñar,  y  Perturbar.— Id.  ó  registrar. — 
Vid.  Registrar. — Revolverse  el  tiempo: 
miparájet  ú  caoan:  pret.  mini.—R., 
rajet. 

ó  mezclado:  Masaquel.—R.,  saquel.— 
Id.  ó  revesado:  Vid  Revesado. 

Patul.  -  Vid.  Reinar. 

Capidiman  ó  capachidimadiman. — R., 
diman. 

Mapanaudi:  pret.  na:  pas.  panaudien. 
pret.  pinanaudi. — R.,  naudi.  —  Id.  ó 
diferir:  Vid.  Diferir. — Rezagarse:  ma- 
naud'':  pret.  na. 

Maidasal:  pret.  nai:  pas.  dasalen:  pret. 
dinasal.— R.,  dasal.— Rezar  varios  á 
la  vezi.masanusanudá  maidasal:  pret. 
na.  R.,  sanud.—U.  machalasan  á 
maidasal:  pret.  na—R.,  alosan. 

Dasal. 

una  vasija.  Tumneb,  ó  matneb:  pret. 
tuminneb,  ó  natneb.—R.,  atneb. 

Deque  y  á  ajsung. 

Dequey  á  fay  aran. 

de  mar.  -  Simsiman.  It.  puptaan. —Id. 
de  río:  pais  nu  ajsung. 

Tapid.  —  It.  Juchip. 

Mangjuchip:  pret.  nang  pas.  juchipan: 
pret.  nijuchipan.~R.,  juchip. 

Nu  mian  su  racuj  á  anguangu  —It.  ma- 
inaquem-R.,  inaquem.--ld.  ó  sabroso 
ó  agradable:  masdep. — R.,  sedep. 

Vid.  Burlarse. 

Macamiríiieng.  -  R.,  amieng. 

Talacatacan.—R.,  falacatac. 

Vid.  Peligro. 

Mairifa:  pret.  na:  pas.  rifagen:  pret.  ri- 


h 


460 


Rigido,  a 
Rigor. 

Riguroso,  a, 


Rlncdn. 

R^lfta. 

Rifión. 

Rio 


Rtpio 

Riqueza. 

Risa. 

Risco. 
Ristra 


Risuefio,  a. 
Rito. 

Rizado,  a. 
Rizar. 


RLZ. 

nifa.    R.,  rifa. -Id.  ó  reñir  con  olro: 
Vid  Reñir  con  otro 

Vid.  Riguroso.—Xú.  ó  tieso:  Vid.  Tieso. 

Calotolot  R.,  lotolot. — Id.  en  hacer 
eumplir  una  cosa:  caWes.— R.,  ties. 

ó  cr ael—Matotolot — R.,  lotolot.— Id. 
en  hacer  cumplir  una  cosa:  maties.  - 
R.,  ties. 

Aruyuan.— Id.  ó  parle  baja  déla  pared 
que  toca  en  el  suelo:  asqued. 

Vid.  Reyerta. 

Tofo. 

de  agua  permanente.— A/«¿infl'.  -  Id. 
que  lleva  agua  solo  cuando  llueve 
ayu.  Ir  en  embarcación  río  arriba: 
sumunguet  pret;  suminunguet.—R, 
sungüef. — Id.  río  abajo:  umusuc:  pret. 
minusuc.^R.,  itsuc.  -  Crecer  mucho  el 
río  y  desbordarse:  mamisuang:  pret. 
na. — R.,  y/siiang'.— Caerse  en  el  río: 
sumauay  du  ajsung:  pret.  suminauay. 
"  Tirar  á  uno  al  río:  mapasauay  du 
ajsung''  pret.  na:  pss.  pasauayeniprei. 
pinasauay.—ñ.,  sauay. — Mudar  de 
cauce  del  río:  machisada  ú  danum 
du  ajsung:  (iret,  na.— R.,  sacia. 

ó  residuo  de  una  cosa. —Vid   Reliquia. 

Cainacman.—K»  inaquem. 

Cayac.  'B..,  ayac. — It.  camieng.—  l\., 
amieng. 

Macarang  á  caaa.— R.,  caiang 

de  ajos,  etc. — Sapidang  á  acos,  ele.  - 
Hacerla:  manapidang:  pret.  na'  pas. 
sapidanguen:  prei.  sinapidang- 

Mayayaqiien.  -  R ,  ayac. 

Vid.  Costumbre. 

Macaden,--B..,  caden, 

Mangadeng  pret.  nang:  pas.  cadenen: 
pret.  chinaden^'-K,  caden. 


ROD. 


461 


Rizo. 
Robar. 


Robo. 
Robustez. 

Robusto,  a. 

Roca. 

Rociada. 

Rociar. 


Rocín. 
Rocío. 
Roda 

Rodaja. 
Rodar. 


Rodear. 

Rodeo. 
Rodela 
Rodete 


Capangaden.—R.y  caden. 

Manacao:  pret.  na:  pas.  tacáoen:  pret. 
finacao.— R.,  íacao.  -  Entrar  en  casa 
á  robar:  manamsam  pret.  na:  pas. 
samsaman:  pret.  sinamsaman.—R., 
sámsam.  Robar  animales:  mandiam: 
pret.  nan:  pas.  diamen:  pret.  nidiam, 
-  R.,diam. 

Catacao  y  capanacao. — R.,  tacao. 

CajeyiU  ó  casaliuaua. — Rs.,  ayit  y  sa- 
liuaua. 

May  it,  ó  masaliuaua.  — Rs.,  ayit  y  sali- 
uaua. 

Vid.  Risco. 

Pinasacuy.-^R.,  sacuy. 

Manacuy:  pret.  na;  pas.  sacuyen:  pret. 
sinacuy.  -  R,  sacuy. — Arrojar  espar- 
ciendo: mapasacuy:  pret.  na:  pas.  pa- 
sacuyen  pret.  pinasacuy. 

Magiiíang  á  cabayu. — R.,  gulang. 

Apun. —Haberlo:  mapun:  pret.  na. 

de  la  embarcación.— Lac/i/d  du  mu- 
rung.  , 

Dequey  á adudug. 

ó  dar  vueltas  un  cuerpo  al  rededor  de 
su  eje. — Vid.  Vuelta.-lá.  una  cosa 
por  el  suelo,  ó  caerse  uno  por  un 
declive  dando  vueltas:  mavadede,  y 
mavatulog:  pret.  /ja.— Rs.,  vadede  y 
vatulog.  Hacer  rodar  ó  caer  así  á 
una  cosa  ó  persona:  mamadede,  y  ma- 
matulog:  pret.  na:  pas.  vadedejen  y  va- 
tuloguen:  pret.  vinadede  y  vinatulog. 

Mandiuun:  pret.  nan:  pas.  divunen: 
pret.  nidivun.—R.,  divun. 

Capandivun.—^K.,  divun. 

Vid.  Adarga. 

para  cargar  en  la  cabeza.  — 5usunan.— 
R.,sun. — Cargar  algo  en  la  cabeza  con 


402 

Rodilla. 

Roer. 
Rogar. 


Rogativa. 

Rojo,  a. 
Rollar. 
Rollizo,  a. 
Rollo 


Romadizo. 

Romana, 
Romo»  a. 
Romper,  se. 


Rompimien- 
to. 
Roncar. 
Roncas 

Ronco,  a. 
Ronchas 


RON. 

dicho  rodete:  manan:  pret.  na  ó  mina: 

pas.  isun:  pret.  sinun.-R.,  sun. 
Tiiuif. —Ponerse  de  rodillas:  Vid.  Arro- 

dillarse.-'RodiUsí  ó  trapo  para  \\m- 

piar:  ipaiñisñis.^K,  ñisñis. 
maiñutngut:  pret.  na:  pas.  ngutngutan: 

pret.  niñutngutan.  -  R.,  ngutngut 
machajuajuc:  pret.  na:  pas.  ipachaju- 

ajuc:  pret.   pinachaJuajuc.—R.,  aja 

aJuc.—A  quien  se  ruega:  pachajuaju- 

ca/i. —Cuando  los  niños    lloran,    se 

dice  á  otro:  ajuajuquen  mo. 
Masantes   á  capachaJaaJuc.—R.,  aja- 

ajuc, 
Mavaya.—K,  vaya. 
Vid.  Arrollar. 
Vid.  Robusto. 
de  alambres,  cordeles,  e{c.-—Vajauat  y 

cq/ocq/o.— Hacerlo:  mamajauat:  pret. 

na:   pas.    vajauaten:    vinajauat.    It. 

mangojocojo:  pret  nang:  pas.  cojoco  — 
Jogen:  pret.  ehinoJocojo.—B..,  cojo.^ 

Rollo  ó  guijarro:  ya/iau. 
Can^u/ci^.:- Tenerlo:,  mangujey:  pret. 

na  6  mina.^R,  ngujey. 
pe&o.-^Panuvulan.    R.,  suvul. 
Vid.  Obtuso. 
Vid.  Quebrar,  sc^ld.  ó  rasgar:  Vid. 

Rasgar,  se.-  Id.  por  medio  de  gente  ó 

bosque:  Vid.  Estorbo, 
ú  oposición.— Casüftna  — R ,  subna—- 

Id.  ó  riña:  Vid.  Reyerta. 
Umleng:  pret.  minleng,-  R.,  a/eno. 
echar.- fu/na/ia/erfe/:  pret.  fuminang- 

jedet.—R..i  angdet. 

Mapayao.  ~R,,  payao. 

rojas  un  poco  abultadas  que  tienen  al- 

funos  de  Batanes  en  el  cuello:  dioas, — 
'enerlas:  maichadivadiuas:  pret.  na/. 


ROT. 


463 


RoDdar 


Ronquera. 


Ronquido. 

Rolla. 

Rofterla. 

Roñoso. 

Ropa. 


Roquete. 

Rosa» 

Rosario. 


Rosca. 
Rostra. 
Roto,  a. 


Rótulo. 
Rotura 


MatavataSy  midividi  y  tnaitayayan 
ana  majep:  pret.  minvatavatas,  miii- 
üidividi  y  naiiayayan.-K,  vaias,  vidí 
y  tayayan.  —  Wiá.  Rodear. 

Capagao.—R.,  payao. —Id.  del  pró- 
jimo á  morirse:  cqlungajec. — Te- 
nerla: maialungajec:  prél.  na/.— R., 
alungajec. 

Aleng. 

Gurí  nu  carnero.  -  Id  ó  suciedad:  rudit. 

Casiñat,  y  cabayu. — Rs.,  siñat  y  baya. 

MasiñaU  y  mabayu.  ~Rs ,  siñat  y  bayu. 

Ayuayub.  —  Darla:  mañgayuayüb:  pret. 
nang:  pas.  ayuayuvan:  pret.  inayu- 
ayuvan.  —  Ponérsela:  maiayitayub: 
pret.  naz.  -  Ropa  hecha  pedazos:  ma- 
caliday.  R.,  caliday.  Id.  mal  do- 
blada: macosocoso.  R.,  coso.— Alar- 
gar más  la  ropa  que  ya  está  hecha: 
Vid.  Alargar,  y  Añadir. 

ídem. 

Sauung 

Sa rio. —Ponerle  los  glorias  de  diez  en 
diez  cuentas:  mangdoaoa:  pret.  nang: 
pas.  aoaoagen:  pret.  i/iaoaoa.— R, 
floa.— La  parte  de  cuerda  que  se  vé 
en  el  Rosario:  a/as.— Quebrarse  el 
hilo  del  rosario  Vid.  Quebrar. 

Ideni. 

Vid.  Cara. 

En  vasijas,  platos,  etc.:  /napsa.— R., 
apsa.— En  palos,  etc.:  mapulut—^., 
putut  En  cuerdas,  etc.:  mauito$  y 
macutud.—l^s.,  vitos  y  cutud.- En 
ropa:  mapirít.~R.,  pirit. 

Tayuncaran  á  /u/as.— R.,  tayuncad. 

en  ropa. -Cap/r//— R..  pirit.— Id.  en 
vasijas,  platos  etc.:  capsa.—R.,  apsa.— 
En  palos  etc.:  caputut.-^Ky  putut.— 


464 


Rozar 


Rubio,  a. 
Rubor- 
Ruborizarse 
Rucio,  a. 
Rudo,  a. 

Rueca. 
Rueda. 


Ruedo 
Ruego. 
Rufo,  a 
Rugir 


Ruido. 


RUI. 

En  cuerdas  etc.:  cavitos  y  cacutud  - 
Rs.,  uitos  y  cütud. 

6  limpiar  sementeras.— Ma/J^íu//;  pret. 
nang:  pas.  culien  pret.  chinuli. — R., 
ulL — Id.  ó  tropezar  ligeramente  con 
alguna  c^osa:  sumalid:  pret.  suminalid: 
pas.  saliran:  pret.  sinaliran. — R.,  as- 
lid. — Rozarse: /2?asa//cf;  pret.  na:-  Id. 
con  bosque  ó  malezas  que  le  pueden 
causar  daño:  malangad:  pret.  na. — 
R.,  langad.  -  It.  masudsud:  pret.  na.  - 
R.,  síirfsizd.— Id.  Qon  cosa  que  ensucia: 
machidinut:  pret.  na.    R.,  dinut. 

Vid.  Rojo. 

Asnee. 

Vid.  Avergonzarse. 

Viñiay  á  cupao.    R.,  Viay. 

Vid.  Grosero.  —It.  nu  diasulib.~R.,  su- 
lib. 

Saladuy. 

Adudug. — Darle  vueltas:  mamaliues- 
ues:  pret.  na:  pas.  valiuesuesen  pret. 
uinaliuesues.  -R.,  yaZ/uesues —Rueda 
ó  corrillo  de  gente:    Vid.  Corro. 

de  vestido.— 5a¿/y<i/i  nu  ayuayub. 

Capachajuajug.^R.,  ajuajuc. 

Vid.  Rojo. 

el  león.  -Maimamaa  ú  león  pret.  nüi: 
— R.,  mamaa. — Id.  las  tripas:  guma- 
logo  ú  vadee-  prei.  guminalogo.  R., 
galogo  -Id.  ó  rechinar.  Vid.  Rechinar. 

Calebqueb.— Hacerlo  ó  haberlo:  cuma- 
lebqüeb:  prei.  cuminalebqueb  —Hacer 
ruido  los  árboles  movido  por  el 
viento,  y  también  el  agua  del  arroyo: 
cumalebqueby  etc.— It.  cu/na/aca:  pret. 
cuminalaca. — R.,  ca/aca.  — Id.  id.  el 
líquido  al  hervir,  ó  cuando  al  aceite 
hirviendo  se  le  hecha  agua:  /nana¿/e- 


RUS. 


465 


Ruin. 

Ruina 

Rumbo 


Rumboso,  a. 
Rumiar. 

Rumor 

Runrún. 
Rustico,  a. 


qiietec:  pret.  na.— R.,  tayequetec—  Ha- 
cer ruido  el  agua  cuando  llueve:  cuttia- 
y  asacas:  pret.  cuminay  asacas. — ^.,ca' 
yasacas. — Id.  id.  una  puerta  ó  ventana 
al  cerrarse  con  golpe:  magagnui:  pret. 
na.— R.,  gqgnul.—lá.  id.  líquido  en 
vasija  al  moverla:  mapisopisong. \prei. 
na.— R.,  pisong.— Id.  id.  los  püerctís 
cuando  comen:  Vid.  Cerdo.— Id.  id. 
el  trueno  y  los  muchachos  cuando 
gritan:  nimayugurug:  pret.  rutñina- 
yugurug. —  R.,  /-aí/íz^i/rti^.— Cuando 
gritan  los  muchachos,  se  puede  decir 
también:  cumalebqueb:  etc.  Hacer 
ruido  que  molesta  al  oido:*n7an/do; 
pret.  na:  páá.  tidogen:  pret.  tinido. — 
R.,  fzVío.— Percibirlo:  ma//do:  pret.  na. 
—  Hacer  ruido  el  luego  al  caer  agua 
sobre  él:  maichichit:  pret.  nai. — R.,  chi- 
chit-  Id.  id.  el  palo  al  arder:  manali- 
titit:  pret  na.—h..,talititit—\á.  id.  al 
golpear  con  martillo,  palo,  etc.,  al  cor- 
tar con  bolo,  etc.,  al  moverse  la  péndo- 
la del  reloj,  etc.:  mactictid.—R.,  actid. 

Marajet  sii  catitiban.—R.,  tidib. — Id. 
hombre:  líiajbu  á  tóo.— R ,  ajbu. 

de  edificio.^ Ca/oz/o,  calday  ó  calasa, 
— Rs.,  loyo,  aíday  y  lasa. 

6  pompa.— Vid.  Pompa.— Id.  6  ruta: 
palunguan.--R.,  langii-  Eaceñh:  mú- 
palungii:  pret  na:  pas.  palungügen: 
pret.  pinaliingii. 

Madadaam.  —  K.,daam. 

Mangjumec  ú  caddin,  etc.:  pret.  nang. 
— R.,jumec. 

correr.— Mavajey:  pret.  na.-^R.,  vajéy. 
—Vid.   Decir. 

Vid.  el  anterior. 

Vid.  (//•osero.— It.  nil  diasulib.-R.,  sulib. 


466 

Ruta. 
Rutilante. 
Rutilar. 
Rutina. 


Sábado. 
Sábana. 
Sabandya. 
Saber 


Sabido,  a. 

Sabiduría. 
Sabiendas 
Sabio,  a. 
Sabor. 
Saborear. 

Sabroso,  a. 
Sacar. 


SAC. 

Vid.  Rumbo. 
Vid.  Brillante. 
Vid.  Brillar. 
Vid.  Costumbre. 

s 

ídem. 

Ayub. 

Umaumayam.—R.,  ayam. 

Macapatac:  prel.  na:  pas.  ichapatac: 
pret.  chinapatac—R.,  patac.— Dicho 
á  pataqui:  no  lo  sé.—Dimamatac  nu 
chirin:  el  que  habla  lo  que  se  le 
ocurre. — It.  saber:  mapanmu:  pret 
na  pas.  capanmuan:  pret.  chinapan- 
muan.—K,  an/nu.— Saber,  ó  ser  inte- 
ligente en  alguna  cosa:  masulib.—R., 
sulib.—Aravay  diasulib  dirá:  todos 
son  sabios.— Ca/e/i^a/i  mo,  6  capeta- 
can  mo  ó  capanmuan  mo...  sepas  tú: 
pret.  chinatengaii,  chinapatacan  y  chi- 
napanmuán.  -  Cuando  preguntan  por 
una  cosa,  suelen  responder:  caten  ó 
catten;  que  significa:  ¿qué  sé  yo? — 
¿Catten  sira?  ¿qué  sé  yo  de  ellos?^ 
¿Catten  camu?  ¿qué  sé  yo  de  vosotros? 

Nu  adán  daña  á  mapanmu.^K., 
anmu. 

Casuliuan.—B..t  sulib. 

á— Vid.  Adrede. 

Masulib.  — R.,  sulib. 

Catajaman.-K.tajam. 

Vid.  Pa/adear.— Saborearse:  Wíá.Agra 
darse. 

Masdep.  -  R.,  sedep. 

Mqpatuao:  pret.  na:  pas.patuaoen:  pret. 
pinatuao.^K,  tuao.—lt.  mapantad: 
pret.  na:  pas.  pantaren.  pret.  pinan- 
/ací.— R.,  aniad.^W mapajbet:  pret. 


SAC. 


Ml 


Sacerdote. 
Saciar,  se. 
Saco. 
Sacrificar. 

Sacrificio. 

Sacrilegio. 

Sacudir» 


na:  pas.  pajbeten:  pret.  pinajbet. — R., 
aj'beL — Id.  algo  de  bode|[a,  pozo, 
etc.;  y  también  vianda,  uvi,  camote, 
etc.  de  la  olla:  mangaiin:  pret.  nang: 
pas.  aunen:  pret.  inaun.  R ,  aun.— 
Id.  la  cara  por  otro:  Vid.  Amparar. — 
Id.  de  un  agujero  ratones,  pescado, 
caracoles,  etc.:  mangaugau:  pret. 
nang:  pas.  gaugauen"  pret.  nigaugau. 
R.,  gaugau. — Id.  la  carne  del  caracol, 
ostra,  etc.,  y  también  los  mariscos  de 
los  agujeros,  etc.  con  ganchito;  ma- 
nguid:  pret.  nang:  pas.  cuiden:  pret. 
chinuid.  R,  cuid.- Id.  embarcación 
del  agua:  Vid.  Embarcación  arrastrar 
á  tierra. 

Pale. 

Vid.  Hartar,  se. 

Bay  on. 

Mapalao  du  Dios:  pret.  na:  pas.  ipalaó: 
pret;  pinalao.-  R.,  alao. 

Ñu  tudangu  á  ipalao  du  Diois.—Rs., 
angu  y  alao 

Gatos  á  machisubna  du  uarauara  an- 
mana  tao  á  chinonsagra  du  Dios.— 
R.,  subna. 

ó  menear  con  fuerza  un  palo,  árbol, 
manojo  de  palay  para  que  suelte  el 
grano,  etc.-  manlidlid:  pret.  nan:  pas. 
ilidlid  pret.  nilidlid.—R.,  lidlid.- 
Mandar  hacerlo  á  otro:  mapalidlid: 
pret.  na:  pas.  palidliren:  pret.  pinalid- 
lid. — Id.  al  aire  la  ropa:  manguacuac 
su  ayuayub  pret.  nang:  pas.  uacua- 
can:  pret.  niuacuacan.-^.,  uacuac  — 
Id.  un  objeto  con  la  mano  para  que 
caiga  el  polvo,  sabandija,  etc.:  mama- 
ñas:  pret.  na:  pas.  punasan  pret.  pi- 
nunasan.  —  K,  punas.  —  Id.    suave- 


468  SAL. 

mente,  ó  limpiar  mesa,  tabla,  etc  con 
plumero  para  quitar  el  polvo:  ma- 
maspas  prel.  na  pas.  paspasanprei. 
pinaspasan.—R.,  paspas. — Id.  la  su- 
ciedad de  las  manos,  cabeza,  etc.: 
mapalinlin:  prel.  na:  pas.  palinliñen: 
pret.  pinalinlin.  R.,  linlin. -Id.  ó 
echar  de  sí  una  cosa:  Vid.  Arrojar  6 
echar,  etc.- Id.  ó  golpear:  Vid.  Apa- 
lear.—Sacudirse  el  ave  las  alas:  mai- 
papacpaa  pret.  naL—R.,  pacpac.  -  Sa- 
cudir ó  pegar:  Vid.  Castigar. 

Pana. — Saetear:    mamana:    pret.    na: 
pas.  panajen:  pret.  pinana. 

Vid.  Astuto 

Nu  pinalao  du  Dios.—R.\  alao. 
na:  pas.    pajbefen:  pret.   pinajbet.  - 
R.,  ajbet. — Id.  algo  de  bodega,  pozo, 

Vid.  Ahumar. 

Capangsul.  -  R.,  acsuL 

Manidad:  pret.  na:  pas.  tidaren:  pret. 
tinidad. —R.,  tidad. 

Asin.  Hacerla:  umngasin:  pret.  min- 
ngasin.-E\  agua  de  mar  que,  des 
pues  de  caer  sobre  las  piedras,  queda 
hecha  sal  por  la  acción  del  sol:  apa!. 

ídem. 

Mapait.—R ,  pait 

Mangasin:  pret.  nang:  pas.  asiñen:  pret. 
inasin. — R.,  asín.— ¿Ara  dinu  ú  asi- 
ñen? ¿en  dónde  está  lo  que  se  ha  de 
salar? -Araya  ú  ipangasin  co:  no 
tengo  con  que  salar" — Salaí  pescado: 
mangjana:  pret.  nang:  pas.  janajen: 
prei.  niJana.—R.,  jana. 
Salario.  Vid.  Jornal. 

Salida.  Cacara,  6  cangay.  —  Rs.,  caru  y  angay. 

Id.  ó  agujero  por  donde  sale  humo, 
etc.:  ajbuetan.—R.,  ajbuet. 


saGta< 

Sagaz. 
Sagrado,  a. 


Sahumar. 

Sahumerio. 

Sajar. 

Sal, 


Sala. 

Salado,  a. 
Salar. 


SAL. 


469 


Salida 

Salina. 
Salinero,  a. 
Salir 


Salitre. 
Saliva. 


Salmuera. 

Salobre. 

Salpicar. 


hembra  irracional.  —  Machimaloco.  — 
R.,  Zoco.— It.  mayejeja.    R.,  maja. 

Ngasiñan.—R.,  asin. 

Nu  mamaria^  anmana  midaca  su  asin. 

de  lugar  oculto.— ri//nuoo;  pret.  tumi- 
nuao.  -  R.,  Zizao.— Hacer  salir:  Vid. 
Sacar.  -  Salir  afuera:  mujbet:  pret. 
miniijbet  —  R.,  ajbet.  —  Hacer ,  salir: 
Vid.  Sacar.— Salir  de  estas  islas  bata- 
nas: mangay,  du  pangavangan:  pret. 
nang. — Rs-,  angag  y  auang.  -  Id.  res- 
ponsable de  alguna  cosa:  Vid.  Respon- 
der de  algo.  —  lá.  al  encuentro  de  uno: 
machivayat:  pret.  na.— R.,  vayat— 
Salirse  el  líquido  de  algún  recipiente 
por  estar  roto:  may  ame:  pret.  na— R., 
yuruc.—lá.  una  vasija  por  mal  cocida: 
manajan:  pret.  na.— R.,  rayan.— Id.  la 
madre  de  los  animales  irracionales  y 
mujeres:  Vid.  Madre.—ld.  el  pescado 
de  la  red:  macajaus:  pret.  na.— R , 
/aas— Id.  animal  del  corral:  macavu- 

,  iuuut:  pret.  na. — R.,  vutuvut. — Id.  el 
hombre  de  la  cárcel:  macavulao:  pret. 
na.—R,.vulao. 

Salistre. 

Ngajay.— Venir  á  la  boca  ó  tener:  man- 
gajay:  pret.  na.  —  Saliva  un  poco 
gruesa:  Z/pa.  -  Echarla  fuera: Vid.  Es- 
cupir. 

Danum  á  tinavay  nu  asin.~  R.,  tauay. 

Maitinebjaj:  pret.  na/.— R.,  tinebjaj. 

Vid.  Rociar.— Id.  ó  pasar  de  unas  cosas 
á  otras  sin  continuación  ni  orden,  de- 
jándose algunas  en  medio,  como 
cuando  uno  escribe  y  deja  una  ó  más 
líneas  sin  escribir  pasando  á  otra, 
etc.,  etc.:  mijacdao  6  mangjacdao; 
pret  mini  6 nang:  pas.jacdaoen:  pret. 


470 


Salpicón. 
Salpullido. 
Salsa. 
Saltar. 


Salteador. 

Saltear. 
Salud. 
Saludable 
Saludar. 


Salvaje. 


Salvar. 
Salvocon- 
ducto. 
Sanable. 

Sanar 


SAN. 

nijacdao.—R.,  jacdao.—li.  mapasdas- 
dang:  pret.  na:  pas.  pasdasdanguew. 
pret.  pinasdang.-  R.,  asdang.— Aun- 
que éste  más  bien  significa:  exceptuar: 
Vid.  Exceptuar. — Pinasdasdang  na 
yaquin  á  diturujan  su  sario:  á  todos 
dio  rosario  excepto  á  mí. 

Sinagsag  á  mavao. — Rs.,  sagsag  y  vao. 

//Tja.— Tenerlo:  maima:  pret.  na. 

ídem. 

Vid.  Bríncar.-ld.  de  arriba  abajo:  gum- 
tos:  pret.  gumintos. — R.,  agrios.— Dar 
saltos  como  la  langosta:  Vid.  Langosta. 

Nu  machivayat  á  manacao  du  rarajan. 
Rs.,  vayat  y  tacao. 

Vid.  el  anteripr. 

Cauaua.—R.,  uaua. 

Nu  mapia  du  inaoan.  -  Rs  ,  pía  y  ava. 

Mapacapia  su  Dios:  pret.  no;  pas.  ipa- 
capia:  pret.  pinacapia.—R.,  pia.—Ipa- 
capia  mo  yaquin  su  Dios  di  Atipio: 
saluda  en  mi  nombre  á  Alipio. — 
Cuando  se  encuentran,  se  saludan  di- 
ciendo: capian  can  Dios;  Dios  os 
guarde:  y  se  responde:  canimo  pa;  y 
á  tí  también.— DiOS  machivan  dinio: 
Dios  os  acompañe. — Dios  mavidin 
dinio:  Dios  se  quede  con  vosotros. 

Tao  anmana  viñiay  á  diaiuam.-Rs., 
viay  é  iuam.—\á.  ó  rústico:  Vid.  Gro- 
sero. 

Vid.  Librar. 

Vid.  Licencia. 

Nu  maparin  á  matuvatuva. — Rs  ,parin 
y  tuua. 

á  otro.— Vid.  Curar. — Id.  ó  ir  reco- 
brando la  salud:  mipapia:  pret.  mini. 
— R.,pía. 


:JHL'B| 


Sandalia. 

Sandia. 

Sanear 


Sangley 
Sangrar 


Sangre. 


Sangria. 
Sangriento, 

a. 
Sanguijuela. 
Sanguinario, 

a. 
Sanguíneo,  a- 

Sanidad. 
Sano,  a. 
Santidad- 
Santificar 


Santiguar, 

se. 
Santo,  a. 
Santuario. 


SAN.  471 

Tucap  nu  manauy.—R.y  nauy. 

Simón. 

ó  remediar  una  cosa.  —  Mapacüpia: 
prel.  na:  pas.  pacapiagen:  pret.  pina- 
capia. — R ,  pia. 

ó  chino. — Inchik. 

á  otro. —Mapairaray a:  pret.  na:  pas. 
pairarayagen.  pret.  pinayraraya.—K, 
raya.— id.  6  salir  sangre:  mairaraya: 
pret.  nai. 

Raya.  Salir  ó  chorro:  maichayuma- 
ged  ú  raya:  pret.  mini.—R.,yumaged. 
-  Salir  desparramada  ó  en  forma  de 
surtidor:  sumanisi  ú  raya:  pret.  sumi- 
nanisi.—R.,  sanisi. —Salir  muy  poca: 
michanitinitis  ú  raya:  pret.  mini.— 
R..  n/f/s.— Pintar  ó  manchar  una  cosa 
ó  á  uno  con  sangre:  manrayaraya: 
pret..  nan:  pas.  rayaráyagen:  pret.  ri- 
nayaraya.—R;  raya. 

Capiraraya.—  R.y  raya. 

Ñu  mayraraya.  —  Id.  ó  cruel:  Vid 
Atroz. 

Alitta. 

Vid.  Atroz. 

Nu  racuj  su  raya  du  caracujan.—H., 
racuj. 

Nu  mipacuan  du  cauaua. — R.,  uaua. 

Mauaua. — R.,  uaua. 

Casanto. 

á  otro. — Mapasantós:  pret.  na:  pas.  pa- 
santosen:  pret.  pinasantos.—R.^  san- 
tos. —  Santificarse:  maisantos:  pret. 
nai. 

Vid.  Persignar,  se. 

Masantos.  — R.,  santos.         J 
Timban,  ^ 


472 

Safla. 
Sapa, 
Saquear. 

Sarampión. 

Sardina. 

Sama. 

Sarro 

Sarta. 

Sartén. 
Sastre. 
Satisfacer. 


Satisfecho, 


Saúco 
Saya. 


Sazón 


Sazonar. 


Sebo. 
Secar 


SEC. 

//o/.— Tenerla:  Vid  Airarse. 

de  buyo.—-  Ungaj. 

Manamsam:  pret.  na:  pas.  samsaman: 

pret.  sinamsaman. — R.,  samsam. 
ídem, 
ídem. 
Gurí. — Tenerla:    magürí    pret.    na. — 

Sarna  de  mala  especie  y  espesa:  laga. 
de  los  dientes. — Tachi  nu  ñipen. — Id. 

del  orinal:  7apus. 
Tooy.    Hacerlaimanoay :    pret.    na    ó 

mina:  pas.  tooyen:  pret.  tinooy. 
Paliuc. 

Nu  manairait -^R  ,  rait. 
Vid.  Pagar.—Xá.  el  deseo:   mapatojod 

su  ichaqueg:  pret.  na,  etc.,  etc. — R., 

tojod. 
a.  estar.— macam/a:  pret.  na:  j)as.   ipa- 

camia:   pret.  pinacamia. — R.,  pia. — 

W'iá.  Harío. 
árbol.  -  Aríau. 
ídem.  —  También:   imara.  —  Alargarla 

cuando  se  sientan  las  mujeres:  Vid. 

Alargar. — Saya  abierta  por  un  lado: 

vinaca. — R.,  vaca. 
ó  oportunidad.- Vid.   Oporíunidad.— 

Estar  en  sazón  frutas,  etc.:  macapet: 

pret.  na.— R.,  capel— A  la  sazón:  du 

canaurí. 
Manavay.  pret.  na:  pas.  tavayen   pret. 

tinavau.—  R.t  tavay. —Esiar  sazonada 

la  comida:  matavay:  pret.  na. 
Tava  nu  caduan  á  viñiay.  -  R.,  uiay 
en  general  lo  mojado. — Mamcuj:  pret. 

nam:  pas.  abcujen:  pret.  Wncu/.-R., 

abcuj.— Id.  ropa  al  viento:  manlaylay 

du  casalausauan:  pret.  nan:  pas.  lay- 

layen:  pret.  nilaylay,—^.,  lay  lay. — 

Id.  ropa  al  fuego:  mandangdang:  pret. 


m 


SEC. 


473 


Seco.  a. 


Secretamen- 
te 


Secreto,  a. 
Secta. 


nan:  pas.  dangdanguen:  pret.  nidan- 
dang. — R.,  dandang. — Mandar  poner 
algo  al  sol  para  que  se  seque:  mapa- 
racay:  pret.  na:  pas.  paracayen:  pret. 
pinaracay.—R.,  racay, — Secarse  en 
general  lo  mojado:  mabcuj:  pret.  na. 
— Id.  carne  ó  pescado:  maculay:  pret. 
na. — R.,  cu/a¿.  — Poner  á  secar  carne 
ó  pescado:  manracay:  pret.  na:  pas.  ra- 
cay an:  pvei.  rinacayan.—R.,  racay. — 
Mandar  ponerlos  al  sol:  maparacay: 
pret.  na:  pas.  paracayen:  pret.  pinara- 
cay  —Secarse  las  fuentes,  pozos,  etc.: 
mayati:  pret.  na. — R ,  yatL  —Princi- 
piar á  secarse,  dando  todavía  un  poco 
de  agua:  macáis:  pret.  na.  — R.,  acdis. 
—Secarse  plantas,  hojas  de  árbol, 
yerbas,  etc.:  majayu:  pret.  na. — R., 
jayu. — Id.  las  guías  de  las  plantas: 
Vid.  Planta.— Id.  las  semillas:  macdit: 
pret.  na.— R.,  acdit — Id.  ó  ponerse 
yerto,  hombre,  animal,  etc.:  maneg- 
lang:  |)ret.  na. — R.,  teglang. 

Lo  mojado:  mabcuj. — R.,  aócuj. — Si 
carne  ó  pescado:  maculay. — R.,  culay. 
—Si  plantas,  etc.:  majayu.— R.,  Jayu. 

6  en  secreto  hacer  algo. — Mamarin  su 
asa  ca  yungaranan  á  catayugen:  pret. 
na.,  etc.,  etc.-  Rs.,  parin,  yungaran  y 
iayu.— Hablar  secreto  ó  bajo:  maia- 
caac:  pret.  nai:  pas.  acaaquen:  pret. 
inacaac.—K.,  acaac.  -  Id.  id.  que  ape- 
nas se  percibe,  como  el  ruido  de  un 
mosquito:  rumayengereng  su  chirin: 
pret.  ruminayengereng:  pas.  raye- 
ngerengen:  pret.  rinayengereng. — R., 
rayengereng. 

Nu  matayu. — R.,  tayu. 

Religión  á  uequen  á  Católica. 

60 


474 

Secundinas. 
Sed. 

Sedal 

Sedicioso,  a. 
Seducción. 
Seducir. 
Segar 

Segregar. 
Seguir. 


Según. 
Segundo,  a 


Seguro, a 


SEG. 

Naianan — R.,  ian.—Iñanan.    R.,  ian. 
Cauao.— Tenerla:  maiiao:  pretina. — 
R.,  auao. 

grueso. — Titdap. — Si  delgado:   itan. — 
lí.juuid  nu  mamasid. — R.,  paszd. 

Yid.  Revoltoso. 

Vid.  Engaño. 

Vid.  Engañar. 

palay,  trigo,  etc. -Mancan/:  pret.  na: 
pas.  yanien:  pret.  niyani. — R.,  yani. 

Vid.  Apartar. 

Umunut:  pret.  minunut:  pas.  unutan: 
pret.  inunutan. — R.,  unut.  —  ¿Angu 
umunut  dao?— ¿Qué  es  lo  que  sigue 
ahVí  ^- Machunut  du  Dios:  seguir  á 
Dios.— Unutan  su  piagen:  seguir  su 
voluntad.— il/an^ununuí;  el  que  sigue 
á  otros,  como  el  pastor  al  ganado.— 
Seguir  lo  mismo  de  salud:  are  á  ma- 
yunung.  R.,  i/unung'.— Seguir  uno 
en  pos  de  otro:  umiras  pret.  miniras: 
pas.  irasen:  pret.  iniras.  ~  R.,  iras.— 
Sicharao  cangay  nio,  umiras  acodinio 
andelac:  hoy  iréis  vosotros,  os  seguiré 
yo  mañana. — Irasen  mo  yaquin  anti: 
sigúeme  luego. — Seguirse:  Vid.  Proce- 
der.—Seguir  ó  continuar:  Vid.  Con- 
tinuar. 

Acmay.     Según  eso:  du  acma  sauri. 

en  orden.— /c/zaz-íia  na. — R.,  dua. — Se- 
gunda vez:  pidua  na. —Hacer  ó  de- 
cir una  cosa  segunda  vez:  mirua: 
pret.  mini:  pas.  piruagen:  pret.  pini- 
rua. — Beber  segunda  vez  vino:  Vid. 
Beber. 

ó  libre  de  daño.— Araua  ú  ichamu,  ó 
arava  ú  ijajaua.—K.,  camu.— Id.  ó 
cierto:  uyud  ó  cauyuran  na,  y   ding- 

jamu. 


SUM. 


475 


Seguramen- 
te. 

Seis. 


Selva. 
Sellar. 

Semana. 


Semblante 
Sembrado,  a. 
Sembrar 


Semejanza. 
Semejante 
Semen, 
Sementera. 


Cauyuran  na.— R.,  uyud. -li.  dimay- 
ñuja.  -  R.,  ñuja.  -It.  vadia.  -  Vadia 
nangay  cha:  seguramente  que  tías  ido. 

A/iem. —Seiscientos:  anem  á  yatos. — 
Seis  mil:  anem  á  //í7u.— Hacer  una 
cosa  seis  veces;  mipinem:  pret.  mini. 
— Canimen  mo:  pon  seis. 
Cajasan.     R.,  ajas. 

Manuctuc  nu  sello:  pret.  na:  pas.  iuctu- 
can:  pret.  tinuctucan.  —  B..,  tuctuc. 

Domingo.  —  Una  semana:  asa  ca  do- 
mingo.—Esiar  de  semana:  mayad- 
pang  du  domingo:  pret.  na. — R.,  ad- 
pang.  -  Entre  semana:  du  sajad  nu 
asa  ca  domingo. 

Vid.  Cara. -Id.  ó  aspecto  de  uno:  cati- 
tiban.—R.,  tidib. 

Nu  nimujan."R.,muja.  It  nu  nijacau. 
— R.,  jacau. 

en  general.— Ma/muya:  pret.  nai:  pas. 
mujajen:  pret.  nimuja. — R.,  muja. — 
Id.  la  semilla  de  cualquier  cosa:  ma 
ni/ci/s;  pret.  na:  pas.  tucusen:  pret.  ti- 
nucus.  —  R  ,  tucus.  —  Completar  la 
siembra  cuando  ha  faltado  semilla  en 
el  acto  de  sembrar:  Vid.  Completar  la 
siembra,  etc.— Después  de  sembrar 
cualquier  cosa,  volver  á  sembrar  lo 
podrido  ó  echado  á  perder:  manai- 
uan:  pret.  na:  pas.  taiuanan:  pret. 
tinaiuanan.  -  R.,  taiuan. 

Vid.  Igualdad 

Capayengay.    Vid.  Igual. 

viri  vel  foeminae  — Lapus. 

Taquey.— Ir  á  ella  por  comida:  mang- 
jajap:  pret.  nang.—R.y  q/ap.— Traba- 
jar en  ella:  umjacau:  pret.  minjacau. 
pas.  jacauen:  pret.  nijacau.— R.,  jacau. 
—  Cerco  vivo  de  la  sementera;  liveng. 


476 


Semilla. 

Semillero. 
Senoillo,  a. 


Senda 
Seno 

Sensible 
Sensual 


SEN. 

— Sementera  en  que  ha  tiempo  no  se 
trabaja:  catuán  á  taquéy.— Id.  en 
cuesta  muy  inclinada:  camaracayan. 
— R.,  racay.  ~  La  opuesta  á  ésta,  y 
tamt)ien  muy  inclinada:  camasirian. 
— R.,  s/r/.— Sementera  en  principio 
de  cuesta:  camarayian. ~ld.  en  tierra 
mala  de  muchas  piedrecitas:.  cajarí- 
pa/i.-Id.  en  tierra  llana:  maraiay  á 
taquey.-^H.,  ratay-  Id.  nueva  ó  aca- 
bada de  limpiar:  cavayuan.  —  R., 
vayu.— Id.  en  la  que  se  siembra  el 
camote,  después  de  sacado  el  uvi:  ca- 
cfanan.— Ayudarse  á  hacer  semen- 
teras: Vid.  Ayudar. — Igualarla  tierra 
con  el  rostrillo  en  Tas  sementeras 
aradas:  manamimis:  pret;  na:  pas.  ta- 
mimisen:  pret.  ünamimis.—R.,  tami- 
mis. ~  Limpiarlas:  Vid.  L/mp/ar.— Ex- 
tremos y  confínes  de  las  sementeras: 
iñisan.  —  R.,  iñis. 

Nu  tucusen. — R.,  íuciís.—Semilla  vana. 
majupis.  -  R.,  Jupis. 

Panucusan.  -  R-,  tucus. 

6  fácil  de  engañar.— iVu  masunung  á 
cautapan.—ns.,  sunung  y  utap.—ld. 
6  sin  doblez  ni  engaño:  nu  di- 
mangutap.  —Id.  ó  fácil:  maujamec.— 
R.,  ujamec.—\d.  ó  sin  mezcla:  abu  su 
ságuei 

ó  senderb.^il/asupi/  á  raraJan.r—R., 
supit. 

6  cavidad  del  pecho. — Capasaoan. — 
R.,  pasao.— Id.  ó  vientre,  vudec.— Id. 
del  mar:  Vid.  Bahía. 

ó  que  se  siente.— ü/adid/u. — R.,  didiu. 
— Id.  ó  doloroso:  maiñen.-R.,  iñen. 

ó  voluptuoso.  —  Maquequeyen.  — •  R., 
aquey. 


jft 


SEN. 


477 


Sensualidad. 
Sentar 


Sentencia. 

Sentenciar. 

Sentido 
Sentimiento 


Sentir. 


Seña 


Señalado,  a. 


Señalar. 


Caquequeijen  -  R  ,  aqiicy. 

ó  hacer  sentar  á  otro. — Mapadisna: 
pret.  na:  pas.  padisnagen:  pret.  pina- 
disna.-R  ,  disna.- -Sentarse:  iimdisna: 
pret.  mindisna.  —  U.  en  el  suelo:  ma- 
napilod:  pret.  na.  R.,  sapilod. — 
It.  mitangora:  pret.  m/n/.— R  ,  tan 
gora  —Id.  sin  hacer  absolutamente 
nada:  tiinmngatangu:  prei.  tiiminan- 
gufangu  —R.^  fangu.  Sentarse  en 
tierra  con  las  piernas  abiertas:  mana- 
Jupisap:  pret.  na.—K.,  taJupisap—U. 
maisasapidad:  pret.  na.     R  ,  sapidad. 

Vid.  Proverbio.  ~\á.  del  Juez:  capam- 
sec.-—R.,pesec. 

Manentencia:  pret.  no;  pas.  sentenciar 
gen;  pret.   sinentencia—Viá.   Decidir, 

del  cuerpo.— /rfe/n. 

ó  acción  de  sentir: — Capandidiu  — R., 
didiu. — Id.  ó  queja:  capichaychay,  ó 
capichila.     Rs.,  ichay  y  chila. 

Mandidiü:  pret.  nan:  pas.  didiuen:  pret. 
dinidiu. — R.,  didiu. -Id.  ó  estar  que- 
joso: Vid  Quejoso. 

ó  señal.  Tayuncad,  taruc  y  capenca- 
ron— Señal  del  cristiano:  capencaran 
nu  cristiano.  -R.,  pencad. -Id.  que 
hacen  en  las  orejas  de  los  animales; 
pilin. —  Hacerla:  mamiün:  prei.  na: 
pas.  piliñan:  prei.  piniliñan. 

Matayuncad,  mataruc  y  mapencad.— 
Rs.,  tayuncad,  taruc  y  pencad.- Ani- 
mal señalado  en  la  oreja:  maipitin. — 
R.,  pilin. 

Manayuncad,  manaiuc  y  mamencad. 
pret.  na:  pas.  layuncaran,  tarucan  y 
capencaran  ó  pencaran:  prel.  tinayun- 
caran,  tinarucan  y  chinapencaran  ó 
pinencaran.--Rs.,    tayuncad,    taruc  y 


478 


Señas 

Sé|lor. 

Señora. 

Señorear. 

Señorío. 

Separación 

Separar,  se. 

Septiembre. 

Séptima 

Séptimo,  a, 

Seipultar. 

Sepultura 

Sequedad 

Sequía. 

Ser. 


Serenar,  se. 


Serenidad 
Sereno, 
Sereno,  a. 

Serio,  a 

Sermón. 

Serón 

Serpiente. 

serrar. 


SER. 

pencad —Id.  á  los  animales  en  las  ore- 
jas: Vid.  .Vena.-  Id.  ó  nonibiai-  á  uno 
para  una  cosa:  Vid.  Designar. 

hacer.— Maiscñas:  prel.  nai.  ~iV,  .señas. 

Apu  á  majacay.  —  R . .  jacay. 

Apa  á  niavaqnes. — H.,  vaques. 

Vid.  Gobernar. 

Capanyucuyucnd. — H.,  yuciid. 

Capaisiay.  —  l\  ,  siay. 

Vid.  Apartar,  se. 

Ichasiam  á  najan  du  asa  cu  cavan. 

parte. — CacapiUi,     R.,  piUi. 

en  orden.  -Ichapita  na.— R.,  pila. 

Vid.  Enterrar. 

ó  sepulcro. —  Vnuun. 

CabcuJ,  y  caculay. —l\s.,  alKUJ  y  culay. 

Capamseng.  —  HaherlB:  mamseng:  prel. 
/ja.— R.,  apseng. 

Am,  ara,  are    y   ari.~  It.    mian:   pret. 
mini.—l\.,  /a/?.— Ser  ó  criatura:  ina 
rnaug.—  R..  amaug.    Sea    así:  arana 
nauri. — Sea  quien  fuere:  arana  sinu. 
—  Sea  lo  que  fuere:  ara  nu  angu. 

Vid.  Apaciguar,  se  y  Tranquilizar,  se.  — 
Serenarse  el  tiempo:  niamnao:  prel. 
na.  -  R  ,  amnao. 

del  tiempo.     Capamnao.  -  R.,  amnao. 

de  la  noche.— Vid.  Rocío. 

ó  claro  y  despejado  el  tiempo.— Ma/as- 
las      R.,  laslás. 

Maradinep.  -R.,  radinep. 

ídem. 

ó  cesto.— Vid.  Ces/a. 

Vid.  Culebra 

Mangalagal:  pret.  nang:  pas.  galagalen. 
pre\.  guinalagal.—Y{.,  galagal.  -  Con- 
cluir de  serrar  una  tablaque ya  estaba 
principiada:  mamulis:  pret.  na:  pas. 
pulisen:  pret.  pinulis.~R.,  pulis. 


Servicio 

Servidor,  ra, 
Servidum- 
,  bre. 
Servilleta 
Servir 


Sesenta. 


Seso. 
Sesudo,  a. 
Seta. 
Setecientos, 

as. 
Setenta. 


Severo,  a. 
Sexo. 


Sexta    , 
Sexto,  a. 
Sí, 


SI.  479 

de  amigo. — Sidung. — Id.  ú  orinal:  Vid. 
Orinal. 

ó  criado.  —Vid.  Criado. 

Vid  el  anterior.— Id.  ó  esclavitud. — 
Capacovot.     W  ,  conot. 

ídem. 

de  criado.  Riimaiiat:  pret.  ruminauaf: 
pas.  iraiiat:  pret.  inirauat. — R.,  raiiat. 
— ^Servir  una  cosa  para  algo:  maisirvi: 
pret.  nai.  —  R.,  sirvi  —  Servirse  de  algo: 
mapaisirui:  pret.  na:  pas.  paiairoien: 
pret.  pinaisiroi. 

Anem  á  pojo. — Sesenta  mil:  anem  á 
pojo  sil  cali  mi.  —  R.,  liuii.  —  Se- 
senta veces",  ni ipinem  á  pojo:  pret. 
mini. 

Utec. 

Mapsec.  — R  ,  apsec. —Vid.  Cuerdo. 

Vid.  Hongo. 

Pitii  á  ¿/afos.— Setecientos  mil.  pita  á 
gatos  su  caliim  —  R.,  liiui 

Pitii  á  pojo. — Setenta  mil:  pitii  á  pojo 
su  caíivu.-~l\.,  //w/ -Setenta  veces: 
tpipipitu  á  pojo:  pret.  mini. 

Vid.  Riguroso. 

En  el  género  humano,  al  masculino: 
majacag  ~l\  ,  jacay. —Al  femenino: 
mavaques. — R.,  vaques. — En  los  ani- 
males irracionales,  como  vaca,  ca- 
brito, cal)allo,  etc  ;  al  maclio  llaman: 
biiag.— En  los  cerdos,  perros,  gatos, 
etc.  al  macho  llaman:  loco,  de  donde 
sale:  matoco. —Én  todos  los  animales 
irracionales  á  la  hembra  llaman:  ma- 
vinayi. — R.,  vinayi.  -A  la  cerda  lla- 
man: curang. 

parle.— C«cane/n. — R.,  anem. 

en  oi  den. —Iclianem.  —  R.,  anem. 

afirmando.  -  Oo/i.— Decir  que  sí:  ma- 


480 


Si, 

Siega. 

Siempre 


Siempreviva. 
Sien. 
Sierra. 
Siervo,  a. 
Sieso. 

Siesta. 

Siete. 

Sietemesi 

no,  a 
Sigilo 
Siglo. 
Signar. 
Significar 


Signiflcati 

vp,  a 
Signo. 
Siguiente. 
Silaba. 
Silbar. 

Silbato. 
Silbido. 
Silencioso,  a. 
Silvestre. 


SIL. 

ngoon:  piel,  nang:  pas  oonen:  pret. 
inoon. 

condicional. --An¿/."Si  es  así:  anii  naiiri. 

Capanijani.     R.,  ijani. 

ó  para  siempre.^ — A  mabii  aba.  It. 
abii  su  pandan.— li.  á  diabn.—S'iem- 
pre  eiTs  malo:  maiñiod  ca  á  maraget. 
— Rs.,  iñiod  y  raget. 

ídem. 

Camnemnec. 

Galagal.     Id.  ó  monte  alio:  irraya 

Vid.  Esclavo. 

Cavvaga.  En  Ivana  suelen  decir  tam- 
bién: día. 

Capacaijchej  nii  tao  ami  fayuca  á  cu- 
man.     Rs!,  ichej  y  can. 

Pitu.  Sieia  mil:  pitu  á  liini.— Siete 
veces:  mipipiiu:  pret.  mini. 

Nu  ñauara  tao  du  ichapitu  á  caimjan. 
Rs.,  uara  y  piiu. 

Vid.  Secreto. 

Asa  yatos  su  cacapan. 

Vid. l%//a/-.— Signarse:  Vid.  Persignarse. 

y  s\gn\ñcQc\6n.  Anmunmuan:  pret. 
inmunmuan.  —  H.,  anmu.—¿Angu  an- 
munmuan  uri?  ¿qué  significa  eso? 

Racuj  su  anmunmuan.—f{.,  anmu. 

Vid.  Seña. 

Nu  umunut.    R.,  unut. 

Day  a  y  nu  asa  ca  uucu  áchirin. 

Mamita:  pret.   na:  pas.  pitogen:  pret. 

pinito. 
Pito. 

Capanglupá  mamita.-  Rs.,  alupy  pito. 
Maradinep.     R.,  radinep. 
Mujamuja  ártudmipajao  á  tumovo  du 

cajasan.     Rs.,  pajao,  tovo  y  ajas. — Id. 

ú  hombre  rústico:  Vid.  Grosero. 


Silla. 

Sillar. 
Sillería. 
Sillón 
Sima. 


Simiente. 

Símil. 

Simpatía. 

Simpático,  a. 

Simpatizar. 

Simple. 

Simpleza 

Simplificar 


Sin. 


SIN.  481 

Sandi. — Hacerla:  maisasandi:  pret.  nai. 
— Sentarse  en  ella:  maisandi:  pret.  naí. 

Batii  (í  uinada.—  R.,  ifttda. 

Arii  á  sandi. 

ídem:  ó  raciij  á  sandi. 

Cara/ man  uyud  á  racuj  cana  masari 
du  tana,  a'cmay  uito  á  uyud  á  mara- 
gem.  -  Rs. yiragem  y  sari. 

Vid.  Semilla. 

Vid.  Ejemplo. 

Capachamid.^W.,  anud.^lá.  ó  amor: 
caddao.  —  R.,  addao. 

Maddaddaoen.^R.,  addao. 

Maianiid:  pret.  na/.— R.,  aniid. 

Vid.  P»/o.— Id  ó  mentecato:  Vid.  Tonto. 

Caungan.     R ,  aungan. 

ó  hacer  más  sencilla  y  l^cil  una  cosa. 
— Mapaipasunung:  pret.  na:  pas.  pai- 
pasununguen:  pret.  pinaipasunung.— 
R.,  sunung  —It.  mapaujamec:  pret. 
na:  pas.  paujamquen:  pret.  pinau- 
Jamec.—R,  ujamec. 

Prep.  sep.  y  que  niega. — Plátano  sin 
fruto:  vinivej  abii  su  as/  —Sin,  ó  fuera 
de:  catadcan.  -  R.,  tarec.  —  Toda  la 
ropa  sin  la  camisa:  ataini  lí  ayuayub 
catadcan  mi  lay  lay.  -  Sin  eso,  y  sin 
esto:  catadcan  uri,  y  catadcan  ya. — 
Siji  duda:  cauyuran  na.  — R.,  uyud. — 
It.  abu  su  carnada madanan.  Sin  jui 
cío:  Vid  ro/i/ó— Sin  más  ni  menos:  se 
expresa  por  las  palabras  vitung  y 
tungad.  — Sin  más  ni  menos  me  cas- 
tiga: iuitung,  ó  itungad  na  yaquin  ú 
tajo/en.-  Sin  más  ni  menos  me  viene 
á  visitar,  ioitung  na  yaquin  á  ilugao. 
—También  se  puede  decir:  tudnaya 
quin  á  ilugao;  y  tud  na  yaquin  á 
tajojen. 

61 


482 

Sincerarse. 
Siüberidad. 
Sincero,  a. 
Sincope. 
Sincopizar, 

sé- 
Singular. 

Singularizar, 

se. 
Siniestro,  a, 

Sino. 


Sino. 
Sinrazón. 

Siquiera, 
Sirviente,  ta. 


Sisar. 
Sitial. 


Sitiar. 
Sitio 

Situado. 
Situar,  se. 
Sb, 


SO. 

Vid.  Justificarse. 

Cabii  nil  dadaay. 

Nu  dimangiitap.—  R.,  ufap. 

Vid.  Desmayo. 

Vid.  Desmayarse. 

MainiiiniJ,  ó  michafani, —Es.,  iniwuj  y 
tani. 
Vid.  Diferenciar,  se. 

ó  izquierdo.— Mq/«//.  -R.,  /////.  -Id.  ó 
funes  lo;  Vid.  Funesto. 

Conj  disy. —Anu,  con  negación  en  el 
verbo  —Anu  dicha  angay  du  misa...: 
sino  vas  á  misa...  Id.  (adv.)  ó  sola- 
mente.-No  le  pido,  sino  que  ó 
solamente  que.. :  miiimj  iiri  acdaoen 
CO  dimo. 

ó  suerte.— Vid.  Suerte. 

Nu  naparin  á  dimayanung.  Hs.,  parin 
y  anung. 

ó  á  lo  menos.  -Aranii  -  Aranu  asa  ca 
pisot,  ú  ituruj  mo  diaquin:  dame  si- 
quiera un  peso. 

Vid.  Criado. 

Capanacao  su  tidedequey  du  dacao.  - 
Rs  ,  tacao  y  dequey. 

Manacao  su  tidedequey  du  dacao;  pret. 
na.,  ele,  etc.— Rs.,  /ocaoyí/e<7we//. 

Racuj  á  sandi  tí  maiservi  du  papatul 
sira,  canu  maipainaquem  ó  tao—R. 
inaquem. 

Vid.  Rodear. 

ó  lugar.— Vid.  Lugar.— Id  6  asiento: 
disnan. 

Vid.  Jornal. 

Vid.  Poner,  se. 

ó  debajo.—/)//  ajbu. — Id.  (interjección) 
que  sirve  para  hacer  detener  las  ca- 


Soasar. 

Sobaco. 

Sobajar 
Sobar. 


Sobarba. 
Soberano,  a 
Soberbia, 
Soberbio,  a. 
Sobornar. 

Sobra 
Sobrar. 

Sobre 

Sobrellevar. 


Sobrema- 
nera. 
Sobremesa. 

Sobrenom- 
bre. 
Sobreponer 

Sobrepivjar. 
Sobresa- 
liente 

Sobresalir. 


SOB.  483 

balierías:  baan.  -  El  que  las  hace  de- 
"lener:  mamabaan:  pret.  /m;  pas.  haa^ 

lien:  prel.  hinaaii. 
Mamaso  su   cadequeyen:  pret.   na:  pas. 

pasogen:  prel.  pinaso. ~li.,  paso. 
Quequedean.~l\.,  quede.  -  Hincharse  el 

mismo:  michamanipanien.  R.,  pañi. 
Vid.  Manosear.  — id  ó  ajar:  Vid.  Ajar. 
Mang aptos:  prel.  nang:  pas.  aplosan: 

pret.  inaptosan.    R  ,  aptos.— Lo  que 

sirve  para  el  sobo:  i  pang  aptos. -El  que 

pide  ser  sobado:  ¡napaptos:  prel.  na. 
I^anaiñan. 

Patul  anniana  inatu  á  apu.—\\.,   atu. 
Calotolot:-l\.,  lotoloi. 
Malotolot:  pret.  na  -  R  ,  lotolot. 
Manuuj:  pret.  na:  pas.  suujen:  prel.  si- 

nuuj.—R.t  suuj. 
áe  algo.- Y'iá.  Reliquia. 
Matda:  pret.  na:  pas.  atdan:  pret.  tinda. 

—R.,atda. 

ó  encima.— -Dtí  atu.     Id.  ó  acerca:  Vid 

Acerca. 
Vid.  Cargar  al  hombro.— id.  ó   sufrir: 

machipainulag:  prel.   na.— Vid.    Pa- 
decer. 
Caiaiuara.    R.,  tatuara. 

Du    cataguca    á  cuman.—Rs ,  taguca 
y  can. 
Ictiarua  mi  ngaran.  -  R.,  dua. 

ó  añadir.  -  Vid.  Añadir.  Id.  ó  poner 
una  cosa  encima  de  otra:  Vid.  Poner. 

Vid.  Aventajar. 

en  estatura,  aplicación,  ó  que  gana  en 
las  apuestas  de  talayas,  etc.:  man- 
giwa  y  manadib.—Rs.,  guva  y  sadib. 

Vid.    Aventajar.  —  Id.    una    cosa    de 


484 


Sobresaltar, 

86. 

Sobrescrito 

Sobreseer. 

Sobrestante 

Sobrevenir 


Sobrevivir. 

Sobrino,  a 
Socarrar. 

Socarrón,  na 

Socavar. 

Socorrer. 


Socorro. 
Sodomía. 

Sodomita. 

Sofocar,  se. 

Soga. 

Sol. 


SOL. 

otra,  como  en  un  edificio  la  cornisa, 
adornos;  una  piedra  en  un  acero,  etc.: 
iimnima:  prel.  minnima. — R.,  ¡urna. 
Id.,  como  un  monte  sobre  otros:  ma- 
lüliig.  -  R.,  luhig. 
Vid.  Asustar,  se. 

Tinulasan  á  sobre.  -\\,  hilas. 

Vid.  Desistir. 

Numanguminut  ahmana  mani/ucui/ii- 
cud  du  maitralmJoJ{s.-,  unuty  ijucud. 

6  venir  improvisadamente — Maicliejal 
á  maparin:  prei.  «a/.— Rs.,  quejaf  y 
parin. 
Manaudi    á    mauiaij:    pret.    na.  —  Rs. 
naudi  y  viay. 

Manganac  nii  cactéj. 

Vid.  5oasor— Socarrarse:  mapaso:  prel. 
na— R,  paso. 

Vid.  Astuto. 

Vid.  Minar 

Vid.  Ayudar.  -  Id.  ó  amparar:  Vid.  Am- 
parar.    Id.   ó  dar  limosna:  Vid.    Li 
mosna. 

Casidung.     R.,  sidung. 

Gatos  á  marudit  du  mayalit  su  inaoan. 
Rs.,  ru(^it  y  asa 

Nu  matnarin  su  gatos  du  pachalitan  su 
inaoan  —  Rs.,  alit  y  asa. 

Vid.  Ahogar,  se. 

Vid.  Cordel. 

Arao.  Salir,  despuntar  ó  nacer  el  sol: 
dumada,  y  mejtac  ú  arao:  pret.  dumi- 
nada,  y  minejtac  ú  arao.  Rs.,  dada  y 
o/Yac  — Ponerse  el  sol:  sumdep  ú  arao: 
pret.  sumindep.—R.f  asdep.  — Ponerse 
al  sol:  maiparacay:  pret.  nai.—R.,  ra- 
cay.— Poner  una  cosa  al  sol:  Vid  Aso- 

.  /ear.  — Declinar  el  sol:  Vid.  Declinar. 


Solar. 

Solaz. 

Solazarse. 

Soldado. 

Soldar. 

Solear. 
Soledad. 
Solemnidad 
Solemnizar 

Soler, 

Solera. 
Solicitar. 

Solicito,  a. 

Solicitud. 

Sólidamente. 
Sólido,  a, 
Soliloquio. 

Solitario,  a. 

Soliviantar. 
Soliviar. 


Solo,  a. 
Soltar,  se. 
Soltero,  a. 

Soltura 

Sollozar. 


SOI.l>*  485 

Jaiía,  saciip  y  alaal. 

Vid.  Consuelo, 

Vid.  Divertirse. 

Sindialo.  —Serlo:  inaisindialo:  prel.  nai. 

Maningal:  pret,  na:  pas.  tingalan:  prel. 

tiningaian  —  R.,  tingal. 
Vid.  Asolear. 
Capichaiani.  -  IV,  iani. 
de  fiesta.— Cop/daag'.-~R.,  daag. 
fiestas.  —Mandaag:  prel.  nan:  pas.  daa- 

giien:  pret.  nidaag.—R.,  daa¿. 
ó  tener  por  cosiümbre.—Maidadacag: 

prel  nai.  -  K.,' dacay, 
Pangagatan.—R.,  cagat. 
Vid.  Pretender.— \á.  ad  turpia,  etc.:  ma- 

pasulsul  á  mamarin,  etc. 
Vid.  Diligente.  -  It.   nu   matiwid. — R., 

tuüid. 
Capangpaangfuan.—R.,  pangtu.  ~Id.  ó 

petición:  capangdao.—K.,  acdao. 
Uyud  á  majni. — R.,  ajni. 
ó  fuerte.— Mq/n/.—R.,  ajni. 
Capichataniá  mangiinunung.-Rs.t  tani 

y  iinunung. 
Michatani. — R.,  tani.—lá.   pájaro:   /«- 

ludyi. 

Vid.  Amotinar,  y  Perturbar. 
Sumidung  su  mangnat;  pret.  sumini^ 

dung:  pas.  sidunguen:  pret.  sinidung. 

— Rs.,    sidung    y    anal. — Soliviarse: 

maivangun  su  dequey:  pret.  na/.— R., 

uangun. 
Vid.  Singular. 
Vid.  Desamarrar,  se. 
Id.  También:  na  dipa  naicliacouot. — R., 

couot 

de  lengua  —Capangunúnung  su  mara- 
jet.  —  Rs.,  ununung  y  rajet. 
Mainanajeb:  prel.  na.— R.,  nanajeb. 


486 

Sollozo. 
Sombra. 


Sombraje 
Sombrero. 


Sombrío,  a. 
Somero,  a. 
Someter. 


Sonar. 


Sonarse 

Sonda. 
S<>ndar. 

Sonido 
Sonreírse 
Sonrojar,  se. 
Sonsacar. 


Soñar. 


Soñoliento,  a. 


SON. 

Cananajeb.  — R.,  nanajeb. 

Caimngan.—ld.  de  árboles,  paiasoles, 
ele:  auung. — Ponerse  á  la  sombra: 
machaming:  ppet.  no. -Sombra  de 
árboles  grandes  y  frondosos:  Jung- 
Jung.  Ponerse  á  la  sombra  de  ellos: 
mac/iijungjung:  pret.  na.  -  Verba 
les:  cajungjungan:  prel.  chinajung- 
Jungan 

ó  sombrajo  —Inatdis.—H.,  atáis 

Tauajos.  Hacerlo:  maitalauajos:  prcl. 
/íai.— Ponérselo  á  otro:  mapataiauajos. 
prel.  na:  pas.ypafauajosen:  prel.  pina- 
tauajos— Id.  á  sí  mismo:  mananajos: 
pret.  na.-  Quitárselo  á  otro  de  la  ca- 
beza: mamucag:  pret.  na:  pas.  pucagen: 
pret.  pinucag.—\\.,  pucag.  Id.  á  sí 
mismo:  mamucag:  pret  na. 

Masan.— B..,  sari. 

Mauauao  —l\ ,  uaoao. 

Vid.  Reducir  ó  si{jetar  á  obediencia. — 
Someterse:  machinulag:  prel.  na.— 
R.,  ulag. 

Umgeng:  pret.  mingeng  — R.,  ageng.  — 
Hacer  sonar:  mapayeng:  pret.  na:  pas. 
pagenguen:  pret.  pinúyeng. 

las  narices.— Maimumuged:  prel.  nai. 
— R.,  muged. 

¡panucad  ó  tucud. 

Manucud:  pret.  na  pas.  hieden:  pret. 
linucud.—R.,  tucud. 

ó  son  de  una  cosa.  -  Ageng. 

Madmin:  pret.  na. — R.,  admin. 

Vid.  Avergonzar,  se. 

Mapatuao  su  mian  du  actuctu  nu  tao: 
pret.  na.,  etc.,  etc.- R.,  tuao.— Id.  6 
hurtar:  Vid.  Hurtar. 

Maitagenep:  prel.  no/.  -  R,  iagenep.— 
Id.  hablando:  maimurao. — R.,  murao 

Maloctoc,  madojo  y  mapja. — Rs.,  aloc- 
loc,  adojo  y  apja. 


Sopa. 
Sopapo. 


Sopetear. 

Sopetón 

Soplar. 


Soplo. 
Soplón,  na. 

Soportable. 

Soportal 
Soportar 


Sorber 


Sorbo 


Sordera. 
Sordo, a 
Sorprender. 


Sorpresa- 


SOR.  487 

Idem. 

Tncmani.  —  Darlo:  manacinam:  prel. 
na:  pas.  iacmamem  prel.  iinacmdín. 
Id.  ó  bofetada;  Vid.  Bofeiada. 

Manimuc:  prel.  na  pas.  simiiqiien: 
prel.  si  ni  mi  te — R.,  sinjuc. 

ó  de  improviso. — Maicliejal. — R.,  nq^- 
jai.—\á.  á  golpe  con  la  \x\'AX\o:dncdu€. 

Manglnp-  prel.  nang:  pas.  alnpan:  prel. 
inlupan. — R.,  aiup  Id.  fuertemente 
para  adentro  y  para  afuera,  como 
el  que  come  cosas  picantes:  ma/sa/í'p- 
sep:  pret.  na  i.     \\.^  salepsep. 

Capanghip  ~  R  ,  alup. 

Nil  mapajujiiija  su  cafagiigen.  -  Rs., 
ajuga  y  faga. 

Nil  mapa rin  ii  didiuen  ~\\s.,  parin  y 
didiu. 

Vid   Poríal. 

Vid.  Sufrir.  Id  ó  cargar:  matagrara: 
prel.  /ja.  — R  ,  lograra .  ¿Matagrara 
mo  gaquin  á  manda  di  S.  Carlos? 
¿Me  puedes  soportar  ó  cargar  hasta 
S.  Carlos? 

algo  para  tragarlo.  Umiop:  prel. /«/- 
niop:  pas.  /open:  prel.  iniop.—í{..  iop. 
~  It.  mañilup.  prel.  na:  pas.  chilupen: 
pret.  chiniliip.-l\..  Hup.  Id.  por  me- 
dio de  instrumento:  manepsep:  pret 
na  pas.  sepsepen:  pret  sinepsep.—R., 
sepsep 

que  se  hii  de  tragar.     Asa  ca  panden. 
-  R.,  atden.— Id  que  no  se  ha  de  tra 
gar:  ciimug. 
Caen teng  -  R . ,  eu tenij . 
Maciileng. — R.,  euteng. 
Mangdas:  pret.  nang:  pas.  adasan:  pret. 
indasan.     R.,    adíi.s.       Sorprenderse: 
Vid.  Maravillarse. 
Capichaenin. — R.,  acnin 


\      488 
portear. 

i 

l^ortya. 
Soslayo 

Sosegado,  a. 

Sosegar,  se. 


Sosiego 

Soso,  a. 

Sospecha. 

Sospechar. 

Sospechoso, 

a. 
Sostener. 


Sótano. 

Soto. 

Suave. 

Suavidad. 

Suavizar,  se. 

Subdito,  a. 

Subir. 


SUB. 

Manuerii:  pret.  na;  pas.  suertien:  pret. 
sinuerti. — R.,  suerti. 

Gadang. 

al,  poner  una  cosa  ó  mirar.— Vid. 
Través. 

Maidamnaij.-l\.,  damnaij.  -li.  mai- 
najeueb.-  H.,  najeiteb. 

Vid.  Apaciguar,  se\  y  Tranquilizar,  se. 
—  Sosegarse  el  liiar  después  de  una 
tempestad:  mandinac:  pret.  nan.-R., 
dinac.  -  Cuando  está  sosegado  natu- 
ralmente por  buen  tiempo:  madinac. 

Caidamnay,  y  caynajeveb.  -  Rs.,  dam- 
damnay  y  najeueb. 

Maiabang.—R.,  tabang 

Capangajajao. — ^R.,  ajao. 

Mangajajao:  pret.  nang:  pas  ajajaoen: 
prei.  inajajao.—l^.,  ajao. 

Nu  diasarayan.—R ,  saray. 

i 

Manaiguen:  pret.  na:  pas.  taiguenan: 
pret.  tinaiguenan.  R.,  agüen.  Id.  á 
uno  alimentándole:  Vid.  Alimentar. 
—Sostenerse  ó  agarrarse  á  alguna 
parte  para  no  caerse!  Vid.  A/ío/izarse. 

Achip  du  iragem  mi  tana. 

Cajasan. -—  R . ,  ajas. 

Majma.—R.t  ajma 

Cajma. — R.,  ajma. 

Vid.  Ablandar,  se. 

Cayucud.  —  ñ.,  yucud. 

á  una  parte  en  general.  Sumacay: 
pret.  suminacay:  pas.  sacayan:  pret. 

.  sinacayan. — R.,  sacay.-  Hacer  subir: 
mapasacay:  pret.  na;  pas.  pasacayen: 

f  yrei.  pinasacay.-  Cuando  uno  está  en 
ugar  fnfímo,  como  en  la  iglesia,  mesa, 
etc.,  y  se  le  dice,  "sube  más:"  umalu 
ca,  ó  maipatu  ca:  pret.  minatu  y  na  i. 


am,' 


sue. 


489 


Súbitamente 
Sublevar,  se 
Sublimar  se. 
Subsistir. 

Substancia. 
Substancio- 
so, a. 
Substituir 
Substituto,  a. 
Substraer,  se 

Subvención. 
Subvenir. 
Subvertir,  se 


Subyug^ar. 
Suceder. 


Sucesión, 


Sucesiva- 
mente y 
Sucesivo,  a. 
Suceso. 


— R.,  ata. — Subir  por  el  aire,  como 
las  aves,  globos,  etc.:  Vid  Remontarse. 
—  Id.  por  el  aire  por  su  propia  virtud: 
Vid.  Remontarse."ld.  por  árbol,  palo  ó 
cuerda  á  gatas:  Vid.  Gatear.  Cuando 
suben  á  un  árbol,  escalera,  etc.,  y  en- 
cuentran un  obstáculo,  teniendo  que 
hacer  un  esfuerzo  para  pasarlo  é  ir 
más  arriba,  dicen:  manacday:  pret. 
na;  pas.  sacdayen:  pret.  sinacday. — R., 
sacdaij. 

Maicliejai     R.,  quejat. 

Vid.  Amotinar,  se. 

Vid.  Encumbrar,  se. 

Vid.  Perseverar. — Id.  ó  existir:  Vid. 
Haber. 

Cayayaoan.  —  \d.  de  la  olla:  sauao. 

Masavao.  —  R.,  sauao. 

Vid.  Helena r. 

Tadi. 

Vid.  Apartar,  se.— Id.  ó  robar:  Vid. 
Robar.     Id.  ú  ocultar:  Vid.  Ocuttar. 

Vid.  Socorro. 

Vid.  Socorrer. 

ó  destruir.     Vid.  Arrasar.  -  Id.  ó  des- 
hacer. Vid  Desarreglar.— Id.  6  pertur 
bar  el  orden:  Vid.  Perturbar. 

Vid.  Avasallar. 

Vid.  Acaecer.  Id.  ó  ser  heredero:  Vid. 
Heredar. — Id.  ó  relevar  á  otro;  Vid. 
Relevar. 

y  sucesivamente.  —  Caununul.  —  R  , 
iinut. — Id.  ó  prole:  manganac.—W., 
anac. 


Mannuniit.  —  R.,  iinut. 
Unaparin.     R ,  parin. 


02 


490 

Sucesor. 

Suciamente. 

Suciedad, 


Sucio,  a- 

Sucumbir 

Sudadero 
Sudar 


Sudí. 

Sudor. 
Sudorifioo,  a 
Suegra. 
Suegro. 
Suela- 
Sueldo. 
Suelo. 


Suelto,  a< 
Sueño 


SUE. 

Tadi. 

lUfiid  á  inanidif.—l\  ,  riidii. 

(Jarudil,  caloptis  y  cacuris  ^l\s.,  riidil, 
lapas  y  curís, — Id.  de  los  oídos:  ¡idii. 
— Id  de  los  dienles:  ///7nf.  -  Quitarla: 
iiutiiiño:  prel.  nai.~  Con  lo  que  se 
quila:  paiiiña. 

Malapiia,  mariidit  y  macuris.  —  Us  , 
lupus,  rudil  y  curís. 

ó  morir. -Vid.  Morir  — U\.ú  perder: 
nwji¡mis:prelna—W.,jiiinis. 

Ipaiñisñis  dii  inalengdeiüf.     H.,  ñisñis. 

en  f^vnvral—  Mainalendcng:  prel.  na. 
H,  inalengdeng  Hacer  sudar  n 
olro:  mapainalengdeng:  prel.  na;  pas. 
painalengdengiien:  preL  pinainaleng- 
deng-  Sudar  por  no  haber  vienlo  y 
hacer  mucho  calor:  mainanngiiel: 
prel.  iiai.     H.,  nannguet. 

ídem. — También  didao.  —Id.  seco:  iitis. 
Hijuelos  del  sudí;  /ara/. 

Inalengdeng. 

Ipainalengdeng. 

I  na  nil  carovot. 

Ama  mi  caconot. 

ídem, 
y lá.  Jornal. 

Cagfin.~R.,  agtin.— Id.  6 
bias  de  madera):  tapi. 
cosa  en  el  suelo:  Vid.  Tierra. 

Maintlao—l\.,  uiilao 

lener.  —  Malocloc,  madojo  y  mapja: 
prel.  na  Rs.,  a  loche,  ado  jo  y  apja. 
El  de  sueño  lijero:  madidichaya 
cagen.  R.,  dichayacag.  Tenerlo  pe- 
sado: maineinepdepen.—  R ,  nepdep. 
Tener  sueños:  Vid.  Soñar — Dormirse 
lard€]:  macadichayacay:  prel.  /la.-^HI 
que  ío  hace:  mádieliayacay. 


piso  (de  la- 
Poner  una 


Suero. 
Suerte. 


Suficiente. 
Sufragar. 

Sufragio 


Sufrible. 
Sufrir. 


Sugerir, 

Suicidarse. 
Suicidio. 
Sujeción 
Sujetar 


r 


Sujeto,  a, 


Suma. 

Sumamente 

Sumar. 


SUM.  491 

(Mdanumaii  mi  nacaichej  d  raija  ali- 
maña leche. 

Palac.  Tenerla:  niapalac:  prél.  ha.— 
De  esla  suerle  ó  de  suerle  que;  acma- 
sao.  De  la  misma  suerle:  an/íapa.sí/o. 
—  De  ninguna  suerle:  iimba.  U.  pia- 
gen  aim.  R.,  pía.  De  olra  suéile: 
matarec.     l\ ,  iarec. 

Manaiih  -  H  ,  anaiih. 

Vid.  Pagar  —Id.  ó  subvenir:  Vid.  So- 
correr. 

ó   voto.  -  Id.  sufragio  ó  socorro:  cíisí*- 
diing.~\\.,  sidling.— lá.  por  difuntos: 
capacha] iiaj lie.     R  ,  qjiiqjiic. 
Vid.  Soportable. 

Mandidiu  su  dactat  anmana  lidiat  á 
cadiian.  prel.  na:,  etc.  It.  mata- 
grara:  prel.  na.-R.,  tag  rara.-  ¿Ma- 
tagrara  mo  ú  lidiat,  ele  ..—¿Puedes 
sufrir,  etc.. 

ó  recordar.— Vid  Recordar. — Id» ? ó  in- 
sinuar: Vid  Advertir  ó  avisar 

Maipaditnan:  pret. /la/.— R..  diman. 
Capaipadiman  — R  ,  diman. 

Capachinulag  -  R  ,  í//a// 

ó  detener.  Vid.  Detener.  — lá.  ó  some- 
ter á  obediencia:  Vid.  Reducir  ó  suje- 
tar, etc  — Sujetarse:  Vid  Corregirse,  y 
Moderarse.  Id.  ó  ponerse  bajó  ía  su- 
jeción de  otro:  machiniilay:  prél  na. 
R.,  iilag. 

ó  propenso  á  a\go. —Masunung.-^W., 
sunung.  —  \á.  ó  amarrado:  mavajnd. 
— R..  vajiid.-ló.  estar  una  persona  á 
otra:  machinulag:  pret.  na. -R.,  iilay. 

Pitavuan  nil  atavii. 

Vyiid  (i  matan.     R.,  atii. 

Mapairaparapas  dii  asa  ca  número  su 

sinmo  nil  am:  pret.  nang,  etc.,  etc. — 


492 


Sumariar. 
Sumergir. 


Sumidero. 

Suministrar 

Sumir 


Sumisión. 
Sumiso,  a. 
Sumo,  a. 
Supeditor. 

Superable. 

Superar. 

Superficial. 

Superficie. 
Superfino, a. 

Superior. 

Superiora. 

Superstición. 

Supersticio- 
so, a. 


SUP. 

l\.,  rapa.—\ó.  ó  acumular:  Vid.  Acu- 
mular, se. 

Vid  Juzgar. 

Mapaned  prel.  na:  pas.  parieren:  prel. 
pinaned.  H.,a/íec/.— Sumergirse;  um 
ned:  prel.  minned  —Sumergir  una  va- 
sija en  el  agua  para  llenarla:  nujbuel: 
minujhuet:  pas.  ajbuetan:  pret.  nijbue- 
/íi/i.—K,  o/ftiie;/.— Hacerla  sumergir, 
ele.  mapajbuet  pret.  na:  pas.  pajbue- 
Icniprei.pínajbuet. 

Tiopan  nu  danum.—K,  tiop. 

Vid.  Abastecer. 

el  sanguis.  Vid.  Beber.— lá.  6  intro- 
ducir agua  en  tierra:  mapatiop:  prel. 
na:  pas.  patiopen:  pret.  pinatiop  R., 
f/op.--Sum¡rse: füm/op:  pret.  tuminiop. 

Vid.  Sujeción. 

Nu  machinulag.  —  B..y  ulay. 

Matu.     R.,  atu. 

Vid.  Sujetar  -Estar  supeditado  uno  á 
otro:  macfiinulag:  prel.  na.— R.,  ulai/. 

Nu  maparin  á  yuvan  anmana  jumisen. 
Rs..  yuua  yjumis. 

Vid.  Aventajar.— \á.  ó  vencer:  Vid. 
Vencer. 

Vid.  Somero.— \á.  ó  sin  solidez:  abu  su 
cayayaoan. 

Japut. 

Mangjauas  du  mayanung.—Rs.,  javas 
y  anung. 

Matu.  -R..  a//i,— Id.  ó  jefe:  manyucu 
yucud  du  majajacay.—R.,  yucud. 

Muyucuyucud  du  mavavaques.—Rs., 
yucud  y  vaques. 

Marajet  á  capanganujed  du  cumapet  du 
religión.    Rs.,  anujed  y  capel 

Nu  manganujed  du  dimayanung  du 
cumapet  du    religión.  -  Rs.,     anujed 


sus. 


493 


^Suplemento. 
Súplica. 
.Suplicar. 
Suplicio 


Suplir 

Suponer. 
Suposición. 
Supremo,  a. 
Suprimir. 

Supuesto 
Supurar. 
Sur. 
Surcar 


Surco  - 
Surgidero. 

Surgir 


Surtir. 
Susceptible. 

Suscitar. 


Suspender. 


y  capet.-'íá.:  nu-machanito."R.,  anitO' 

Catapang.^R.,  tapang. 

Vid.  Ruego. 

Rogar. 

ó  lugar  donde  el  reo  sufre  el  castigo. 
— Panludyitan.—  K.,  ludyit.--^  Id.  ó 
pena  que  se  dá  al  delincuente:  catajo. 
—  R.,  fajo. 

lo  que  falta. — Vid.  Añadir.— Id.  ó  po- 
nerse en  lugar  de  otro:  Vid.  Relevar. 

Vid.  Sospechar. 

Vid.  Sospecha. 

Uyud  á  matu.—R.,  atu. 

Vid.  Quitar. — Id.  ó  anular  una  cosa: 
Vid.  Aniquilar. 

que.-  Vid.  Ya  que. 

Úmnana:  pret  minnana. — R.,  nana. 

Sumía. 

ó  hacer  surcos  con  el  arado.— A/a^uzras: 
prelnang:  pas.  g  airasen:  pret.  niguirás. 
— R.,  güiras.  — Id.  ó  caminar  el  barco 
por  el  mar:  umayam  ú  avang  du  taao: 
pret.  minayam.    R.,  ayam — I' ondear. 

Güiras. 

Paguedqueran.—R.,  quedqued.  —  Vid. 
Bahía. 

6  aparecer  á  la  vida. --Tumuao:  pret 
iuminuao.~R.,  tuao.— Id.  6  broíar: 
Vid.    Brotar.  -Id.    ó    fondear:    Vid. 

Vid.  Abastecer. 

Nu  maparin  á  paivadiuen  du  tudangu. 
— Rs.,  parin  y  rauat. 

Mapatuao:  preí.  na:  pas.  patuaoen:  pret. 
pinatuao.-^B.  y  tuáo  ^li.  manyucay: 
pret.  nan:  pas.  yucayen:  pret.  niyu- 
cay.—R.,  yucay.—ld.:  manapasapa: 
pret.  na:  pas.  sapasapajen:  pret.  sina- 
pasapa.-  R.,  sapa. 
Vid.  Colgar.— Id.  una  cosa  que  se  es- 


494 


Suspensión 

Suspenso,  a. 

Staspicaoiá. 

Suspicaz. 

Suspirar: 

Suspiro. 

Sustentar 

Sustento. 
Susto. 

Susurrar 


Sutil 

Sutileza 
Sutilizar 

Suyo,  a. 
Tabaco 


TAB. 

taba  haciendo:  Vid.*  Cesar. — Id.  á  uno- 
de  su  oíicio:  Vid.  Remover  á  uno,  etc. 
—-Suspenderse:  Vid.  Engancharse. 

ó  acción  de  colgar.— Capa/i/üd^//.—R.,. 
ludyit—\á.  6  cesación:  Vid.  Cesación, 

Vid.  Indeciso. 

Vid.  Sospecha. 

Nu  masunung  á  mangaJajao.—Rs., 
sunung  y  ajao. 

Vid.  Sollozar. 

Yiá.  Sollozo. 

alimentando.-  Vid.  Alimentar.-^lá.  & 
sostener:  Vid.  5osfe/ier. 

Canen.^ R.,  can. 

Cacnin.—R.,  acnin. — Darlo:  Vid.  Mara- 
villar.— Recibirlo:  macnin:  pretina. 

ó  hablar  en  voz  baja.— Maiacaac;  pret^ 
nai:  pas.  acaacan:  prel.  inacaacan.^ 
R.,  acaac. — Id.  ó  murmurar.— Vid. 
Murmurar.— \á.  ó  empezarse  á  decir 
una  cosa:  Vid^  Decir. 

ó  delgado.— il/ai/W/cc—R.,  uritec. — Id. 
de  ingenio:  matarem  su  actuctu.—R., 
tarem. 

de  ingenio.— Ca/arem  nu  actuctu.-^K.r 
tarém. 

ó  adelgazar.— Mapaan/ec:  prel.  na:  pas^ 
pauritquen:  pret.  pinauriiec.'-'R.,  uri- 
tec —Id.  ó  perfeccionar  una  cosa:  Vid. 
Perfeccionar. 

Dirá  na. 

T 

J5aco.— Fumarlo:  mibaco:  pret  mini. — 
Mandar  darlo  para  que  lo  fumen: 
mapaibaco:  pret.  na:  pas.  paibacojen: 
pret.  pinaibaco.  —  Doblarlo  mang- 
jepet  su  baco;  pret.  nang:  pas.  ajpeten: 
pret.  nijpet.—H.,  ajpet—A  \a  hoja  que- 
ponen.encima  del  tabaco  llaman:  p(7^ 


TAB.  495 

marinan  á  baco. — Calentarlo  para  po- 
der fumarlo:  mangayun:  pre\.  nang; 
pas.  aijiinan:  prel.  inai/iinan.—Ú., 
ayun — En,  llbayat  dicen:  mamaru: 
pret.  na:  pas.  barujen:  pret.  binani. — 
\\.ybani.  Encenderlo: manuc/ífC  pret. 
na:  pas.  dudiican:  pret.  niduducan. — 
R.,  í/í/í/«('.  —  Encederlo  mejor  chu- 
pando más  fuerte,  por  estar  apagán- 
dose: mapablabla:  prel.  na:  pas.  pabla- 
blagen.  prei.  pinablabla.  ~l\.,  abla. — 
Estar  ya  bien  encendido:  ambla,  6 
mabla:  piel  minbla,ó  na.— No  arder 
bien:  í///?2/>/a. -Tomar  el  polvo  del 
{abaco:  mang lee  su  ajbec  na  haco  pret. 
nang:  pas.  aleguen:  pret.  inlec.~l\., 
a/ec- Fardo  de  tabaco:  vunut  nu  baco. 

Tábano.  Vid.  Mosea. 

Taberna.  Paipadilan  nu  binalagan. — Hs.,  padit. 

Tabernáculo  ídem.;  ó  lañan  nu  Santísimo.  ~l\s ,  ian. 

Tabernerca.  Nu  midacao  su  binalayan.  -Rs.,  dacao. 

Tabicar.  Maidyindyin:  pret.  na:  pas.  dyinuyinen. 

pvei.  niyinyin.     Rs.,  yinyin. 

Tabique.  Dyindyin.     Poner  carrizo  al  dyindyin 

decógon  por  fuera;  mangajucub:  pret. 
nang:  pas.  ajucben:  pret.  inajucub: 
Rs.  ajucub.  —  ld.  id.  por  dentro  para 
amarrar  el  de  afuera:  manguen  nu 
uiau:  pret.  nan:  pas.  aguenen:  pret; 
inguen  — R.,  agüen. 

Tabla.  Tapi.  -  Entablar  manapi:  pret.  na:  pas. 

tapian:  pret.  tinapian.—  Esiar  enta- 
blado un  lugar:  matapi:  pret.  na. — 
Hacer  tablas:  mitapitapi:  pret.  mini. 
—  Talóla  encorvada  por  haberse  mo- 
jado y  dádole  el  sol;  Mabcung.—l\s., 
abcung.— Concluir  de  serrar  una  ta- 
bla que  ya  estaba  principiada:  Vid. 
Serrar. 


496 

Tablado. 

Tabo 

Tabón, 

Taburete 
Taoafieria. 
Tacaño,  a. 

Taciturno  a 
Tacto. 


Tacha. 
Tachar. 


Tachuela. 
Tahúr,  ra. 

Taimado,  a. 

Tajada, 


Tajar 

Tajo. 
Tajón 

Tal 

Taladrar. 


TAL. 

ó  piso  de  tabla. —  Tinapian. — R.,  tapi. 

ó  taza  de  coco.— Doyoy. 

ave  que  pone  los  huevos  en  la  arena 
de  la   playa.  — f7c«n^. 

Sanqdi  á  cayu. 

Casiñat.  y  ca¿)a//u.— Rs.,  siñaty  y  bayu. 

Masiñat.—R.,  siñat.—lt.  mahayii.—R.. 
bayu. 

Vid.  Silencioso 

Capacapitndan  anmana  capacadidieo. 
— Rs.,  pandan  y  didico.  —  Id.  ó  pruden- 
cia en  el  obrar:  apsec. 

Caparuan.—R.,  paru.—li.  carajtan.—^ 
R.,  rajet. 

Mamaruparü:    pret.    na:  pas.  pampa 
rajen:  pret.  pinaraparu  —  R.,  para.— 
Id.  ó  borrar:  Vid.   Borrar — Id.  ó  re- 
prender   Vid.— Reprender. 

Dequey  á  pasee. 

Na  machisusagal  sa  mangjauas.  Rs., 
sugal  y  javas. 

Na  tumayu  su  mian  du  aciuciu  na: 
— R.,  tayu  é   la/i. -Vid.  Astuto. 

en  general.  -  Cacchid. — R.,arc/íid.— Ha- 
cerla: mango/lid:  pret.  nang:  pas.  ac- 
chiden:  pret.  chinchid.  Tajada  de 
carne  ó  pescado:  idap.- Hacerla:  mañi- 
dap  pret.  na:  pas.  idapen:  pret.  inidap. 

ó  hacer  tajadas.— Vid.  el  anterior. — 
Id.  pluma:  /nanare/n:  pret.  na:  pas. 
tadmen    prel  tinarem.  —  R ,    tarem. 

Capangtib.—B..,  actib. 

ó  tabla  de  cocina  para  cortar  carne.-- 
—  Vagato. 

cosa. — Nauri. — Tal  cual. —  Machinajq. 
R.,  naju. 

Mangusus:  pret.  nang:  pas.  asasan: 
pret.  inususan  ~  R  ,  usus. — Id.  ó  agu- 
jerear.— Vid.  Agujerear. 


TAM. 


497 


Taladro, 

Tálamo. 
Talante 
Talar. 


Talega. 

Talegulllo. 

Talento. 

Talón 

Talla. 

Tallar 

Talle 

Taller 
Tallo. 


Talludo,  a. 

Tamafto,  a. 

Tamarindo, 

También. 

Tambobo. 

Tambor 


en  general.— i7sí/s.—0lra  clase  de  ta- 
ladro:  busisi 

Ichejan  nu  naichacovot.--  R  ,  ichej ycovot. 

Catitiban.—R.,    tidib. 

Manipat  pret.  na:  pas.  sipaten:  pret. 
sinipat.  '■  R  ,  sipai.  Id.:  manapuat. 
pret.  na:  pas.  sapuaten:  pret.  sinapuat. 
— R.,  apuat  -Ropa  talar:  manara  á 
uestL—R.,  anaru. 

Dequey  á   bay  on. 

Vid    Bolsa. 

Actuctu. 

Tiwen. 

ó  estatura  del  hombre:  cacarang.-R., 
carang. 

madera  ó  piedra. --il/a//a¿)or  du  cayii 
anmana    bata:    pret.   nai ,    etc.,  etc. 

Cachinnecan  nu  tao.  R  ,  atnec— Id.  6 
cintura:  Vid    Cintura. 

Vajay  á  paitrabajoan. 

Cayu  nu  mujamuja. — Id.  seco  del 
gabi  ó  sudi  con  las  hojas  que  mez- 
clan con  sangre:  bunes.  Hacerla 
mezcla:  manbubunes:  pret.  nan:  pas. 
bunsan:  pret.  binnnsan.  Tallo  seco 
del  ducay  con  las  hojas:  p«/i^«í.  - 
Tallo  del  arroz  ó  trigo:  paquey.  -  Cor- 
tar los  tallos  tiernos  del  uvi,  patatas, 
etc  antes  de  sembrarlos:  mamudpud: 
pret.  na:  pas.  pudpuren:  pret.  pinud- 
pud,—R.,  pudpud. 

Malovo  á  /ao  —  R.,  lovo. 

CaracuracuJ  nu  tudangu. 

á  rbol. — Calamagui, 

Pa.-^Txx  también:  imo  pa. 

ídem. 

Tadivang.  —  Tocarlo:  manadiuang: 
pret.  /la;  pas.  iadiuanguen:  pret.  tina- 
diva  ng. 

63 


498 

Tampipl. 
Tampoco. 


Tan 


Tancal. 
Tanda 
Tanguingue, 
Tantear 


Tanto,  a* 

Tantos 
Tañer. 
Tapadera 


Tapar 


TAP. 

Vid.  Cesta. 

Aua  6  pava,  cotpbinadas  con   la  partí 
cula  Aran:  — Tampoco  vá  Pedro:  Aran 
si  Pedro  mangai/  ana. 

lejos  estaba  de  eso.  -  Uyud  á  mañana 
acó  dao.—  l\.,  nana — Tan  solamente: 
machimannijnuj. — R,,  miiinnj. 

ídem.  / 

Asa  ca  mangay.—^.,  angaij 

pescado.  --  Tañidi. 

6  proíjar  á  liacer  una  cosa. — Mangja- 
najanay:  prel.  nang:  pas.  janajana- 
yen:  prel.  nijauq/auay.-  l\.,  jauay  ~ 
id.  ó  examinar:  Vid.  Examinar.  Id. 
ó  mirar  con  cuidado:  Vid.  Mirar. 

ó  por  tanto.— As  </oí/flr.— Tanto  más: 
canatnnan.—W.r  atn. — Tantas  veces  ó 
muchas  veces:  Vid.  Vez. 

que  sirven  en  el  juego.  Vidang. — Con- 
tarlos: mamidang:  pret.  /?«.,  etc.,  ele. 

Muiingtng  sn  gnilarra,  niolin.  etc.:  pret. 
na     R ,  tugtug. 

de  vasijas,  tinajas,  platos,  etc. — Tqjong. 
—Id.  de  caja,  baúl,  ele  :/íí/W).~ Quitar 
ia  tapadera  de  hojas,  ó  papel  de  vasi- 
jas, etc.:  manacas:  pret.  na:  pas.  iaca- 
san:  pret.  tinacasan.. — R.,  iacas. — Ta 
padera  cóncava:  sajucub. 

botellas,  agujeros,  aberturas,  etc  con 
tapón  ó  tapia. — Manengseng:  pret.  na: 
pas.  sengsengueh:  prel.  sinengseng. — 
R,  .sengseng.— Id.  agujeros  ó  abertu 
ras,  cuadros,  etc.,  etc.,  poniendo  una 
cubierta:  Vid.  Ocultar  al)erínras,  etc. 
Id.  rendijas  ó  agujeritos  pequeños: 
Vid.  Rendija.— Id.  caja,  cajón,  baúl, 
etc.  con  su  tapa  correspondiente: /tíí/- 
najel)  pret.  na:  pas.  tajeven:  pret.  ti- 
naj'eb.~-f{.,  /q/e¿).—T Id.  tinajas,  vasijas, 


TAR. 


499 


Tapete 
Tapia. 


Tapiar. 


Tarántula. 
Taraquito, 
Tararear. 
Tardanza- 
Tardar. 


Tarde 


Tarde, 


platos,  etc.  manojong:  pret.  na:  pas. 
lojongiien'.  pret.  tinojong.—R.,  tojong. 
Id.  vasijas  con  hojas  ó  papel  ama- 
rrando por  el  cuello:  ma/nazc/2es;  pret. 
ña:  pas.  uáichesen:  pret.  vinaiches. — 
R.,  ya fc/ies.— Tapar  ó  cubrir  algo  con 
cobertera  cóncava:  manajucub:  pret. 
na:  pas.  sajucben:  pret.  sinajucub.— 
R.,  so/MCíz/?.- Tapar  ú  cubrir:  Vid. 
Cubrir.-  Id.  ú ocultar:  Vid.  Octiliar. 

Ayiiayub  nu  lamesa 

Átoy  á  tana  —Id.  de  piedra  sola  sin 
masa:  atoy  á  batu.  Id.  de  piedra 
unida  con  masa  de  cal  y  arena:  atoy 
á  gadagada.  Desportillar  la  tapia: 
manlibin  su  atoy:  pret.  nan:  pas.  aí- 
Inñen:  prei.  nilbin.—  l\.,  albín.— Des- 
portillarse  por  sí:  malbin:  pret.  na. 

Mangatoy  nu  'tana,  anmana  batu,  an 
mana  gadagada:  pret.  nang:  pas.  ato- 
yen:  pret.  inatoy. — R.,  atoy. 

Jajaua  á  uyad  á  racuj 

pescado.  — Vated 

Vid.  Cantar  tarareando. 

Cajay.  pret.  cíiinajay.~R.,  ajay. — It. 
chindes    pret.  ctiinaindes.  -  R.,  indes. 

Majay:  pret.  na.- R.,  ajay. —IL main- 
des:  pret.  na. - R.,  indes.- Se  distin- 
guen algo  el  uno  del  otro:  el  primero 
signífíca  tardar  en  hacer  ó  decir  al- 
guna cosa:  y  el  segundo  significa 
más  bien  mucha  duración  en  hacer 
ó  decir  una  cosa. 

del  día.  Macuyab.—R.,  cuyab.  —Si- 
ctiamacuyab:  esta  misma  tarde  Ca- 
niacu y ab:  ayer  por  la  tarde — Camín- 
sacuyab  anteayer  por  la  tarde. 

ó  de  tarde  en  tarde.-A/aMa/í/.-R.,  uaid. 
— Verbales.- Cauay ran,  chinauayran. 


500 
Tardio,  a. 

Tardo,  a. 
Tarea. 
Tarima. 
Tarro. 

Tartamu- 
dear. 

Tartamudo, 
a. 

Tarugo 

Tasa. 

Tasajo. 


Tasar. 
Tataya. 


Taza 

Tea. 

Techar. 


Techo 


TEC. 

Majai/,maindesy  mauayag  —l\s.,  ajciij, 

indes  y  vayag. 
Vid.  Lento. 

Asa  ca  paripariñen.—H.,  parin. 
Chinagat  —  R.,  cagaf. 
Panajuran  su  leche,  daniim,  etc.     R., 

sajad. 
ídem  que  el  siguiente. 

Na  masada  á  mamnec  su  clürin.— lis., 
sadit  y  abnec. 

Yuray. 

Capamnec  su  sinmu  nu  tudangu.-W  , 
abnec. 

Taroy. — Ponerlo  en  palo,  etc  para  que 
se  seque  bien:  manarog:  pret.  na:  pas. 
taroyen:  pret.  tinaroy. — Hacer  tasajo 
ó  acecinarlo:  Vid.  Cecina. 

Mapaisinmu  su  idacao:  pret.  na:  pas. 
paisinmugen:  pret.  pinaisinmu.~l\., 
sinmu. 

ídem.— Tataya  con  timón:  inagusan.  - 
R  ,  agusan.  -  El  que  dirige  la  tataya,  ó 
hace  de  piloto:  maniped.—l\.,  siped. 

Maducung. 

Suliat  ó  sojo. 

Maiatep:  pret.  nai:  pas  afpan:  prel 
inaípan.—R.,  a/ep.— Si  al  estar  le 
chando,  el  cogon  no  llega  á  dónde  se 
desea  por  ser  corto,  á  la  acción  de 
añadir  más  cogon,  dicen:  mapayapís: 
pret.  na:  pas.  payapisen:  pret.  pinaya- 
pis. — R.,  yapis. — Cuando  techan,  al 
encontrarse  las  dos  vertientes  por  la 
parte  de  arriba  dicen:  mailucluc:  prel 
nai — R.,  lucluc 

ó  tejado. —A/ep. — Qui ta r  pa rte  del  techo 
de  la  casa  por  estar  malo  para  arre- 
glarlo: mangtang:  pret.   nang:   pas. 


TEM. 


501 


Tejer. 
Tejido. 


Tela. 
Telar. 

Telarafta. 


Telilla 


Tema 


Temblar 


actanguen:  pret.  nictang.  -  R.,  adang. 
-Arreglar  el  lecho  de   la  casa  nfe- 
tieiido  cogon  entre  cogon:  manecsec. 
pret.  na:  pas.  secsecan:  pret.  sinecsecan. 
R.,  secsec. — Tejido  de  carrizo  que 
ponen  en  los  techos:  Vid.  Tejido. 
Tuminon:  pret.  tumininon:  pas.  tino- 
nen:  pret.  tininon.—R ,  tinon.—Cinio 
para  tejer:  Vid.  Ceñidor. 
Tenmo/í. -R.,   tinon. -lá    de  carrizo 
que  ponen  en  los  techos:  adquel.  - 
Hacerlo:  manquel  pret.  nan:  pas.  ad- 
^uelen:  pret.  dinquel.  -  Sobre  este  te- 
jido, ponen  unos  carrizos  atravesados 
á  donde  amarran  el  cogon:  ponerlos: 
maiyais:  pret.  /laz:  pas.  i/a/sa/i:  pret. 
niyaisan—R.,  z/a/s  —Tejido  que  cu- 
bre los  tallos  de  las  hojas  del  coco: 
apis. — Id.  de  bejuco  de  sillas,  camas, 
etc :  saud.  — jHacerlo:  manaud:   pret. 
na:  pas.  saiiran:  pret.  sinauran.  -  Te- 
jido de  cañas:  smapiíía/ig'.— Hacerlo: 
manapidang:  pret.  na:  pas.  sapidan- 
guen:  pret.  sinapidang. 

Ayuayub. 

Pañinonan.—R.,  tinon.— Palo  donde  se 
arrolla  la  tela  tejida:  atip. 

Vajay  nujajaua.-Qmiarl'd:  mamasapas 
su  vajay  nujajauá:  pret.  na:  pas.  pasa- 
pasen:  pret.  pinasapas.  -  R.,  pasapas. 

dé  la  caña,  huevo  ó  cebolla.  Ájpet.  - 
Id.  que  se  cría  sobre  agua  estancada  ú 
otrolíquido:  tdlub.—lá.  del  caldo,  etc.: 
sauao. 

de  conversación.  —  Ununungan.  -  R., 
ununung.^lá.  ó  porfía:  casubna.~R., 
subna. 

de  frío  ó  de  miedo.—  C/m/oín:  pret.  min- 
lain,  -R.,  /am.-^Id.  de  frío:  mangue- 


502  TEM. 

laguel:  prel.  nang.—K,  nguelaguel.  - 
It.  mamegpeg:  prel.  na.  —  R.,  pegpeg.  - 
Id.  de  miedo:  sumaisai  suminaisa. — 
R.,  sa/sa— Estar  tembloroso  por  en- 
fermedad ó  vejez:  malalag:  pret.  na.— 
R.,  /a/a^.—  Temblar  la  tierra:  mainini: 
prel  nai.—R.,  nini. 

Temblor  de  tierra  —  nm/ 

Temer  Mama:    pret.   minamiv.   pas.   ichamw 

prel.  c/i/7iQmiz.--R.,  a/7i«.--Vid.  Temor 

Temerario,  a.  Nu  mangdef  á  abii  su   ijajaua.  -Rs , 
angdety  jaua.—lá.  ó  imprudente:  Vid. 
Imprudente— \á.  ó  que  juzga  sin  fun 
damento:  nu  mangajajao  ahu  su  pa- 
cayapuan.  —  Rs.,  ajao  y  apu. 

Temeroso,  a,  ó  temible. -Macaami/mfi.—R.,  a/i?//. 
It.  macaananaua.    R.,  ananaua. 

Temor.  Camu:  pret.  nacamey.-  R.,  amu-  Ra- 

cuj  ú  camu  co  ni  Pedro:  tengo  mucho 
,  temor  ó  miedo  á  Pedro  — Chinama 
co  si  Pedro:  tuve  temor  á  Pedro.— 
También,  tener  temor:  mananaua: 
pret.  /JO.— Rs,  ananaua.— Esiar  con 
temor  en  una  altura  de  caerse  desde 
ella:  mani:  pret.  na.-  R.,  a/ii.— Cau- 
sar temor:  Vid.  Amedrentar. 

Tempestad.  Capairegeregep.  —  Ha  berla:  mairegere- 
gep:  pret.  nai.    R.,  regeregep. 

Templado,  a.  ó  moderado   en    algún  apetito.— Ma/- 
nen.—R.,inen.    Id  ó  tibio:  Vid.  Tibio. 
-  Id.  ó  valiente:  Vid.    Valiente. 

Templanza.     Cainen  — Rs  ,  inen. 

Templar,  se.  Vid.  Moderar,  se.  -  Id.  ó  apaciguar: 
Vid.  Apaciguar,  se.  -Templar  el  agua: 
mapangulili:  pret.  na:  pas.  pangu- 
lilien;  pret.  pinangulili.  R.,  ngulili. 
—Id.  violin,  guitarra,  etc.:  manies: 
pret.  na:  pas.  iiesen:  pret.  tinies.— 
R.,  //es.— Id.  el  hierro  en  la  fragua: 


TEN. 


503 


Tem^ple 

Templo. 
Temporal 
Temporal 
Temprano. 

Tejaacidad. 

Tenaz. 

Tenaza. 

Tender. 


Tendero. 
Tendón 
Tenebroso,  a 
Tener. 


Teniente, 

Tentación. 

Tentar 


Tentativa 
Teñido,  a, 
Teñir. 


mapajajas:  prei.  na:  pas.  pajajasen: 
pret.  pinajajas.  —  B..,  jajas.  — Tem- 
plarse el  tiempo:  mipapia  ú  caoan: 
pret.  mini.  -  R.,  pia.  ^ 

del  cuerpo. — Caiacaiaian  nu  ináoan. — 
Rs ,  iún  y  aoa. 

Timban. 

cosa.— Nu  mían  su  pandan. — R.,  ian. 

ó  borrasca. — Vid.  Tempestad. 

Da  capisejsejdang.-'R ,  sejdang. — Id.  ó 
pronto:  Vid.  Presto. 

Vid.  Contumacia. 

Vid.  Contumaz. 

Susupit — Atenazar:  manupit:  piel  na: 
pas.  supiten:  pret  sinupit. 

Vid.  Extender.  -  Tenderse  en  el  suelo: 
Vid.  Tumbarse  en  el  suelo.—ld.  ó  re- 
costarse: Vid.  Recostar,  se. 

Nu  midacao. — R.,dacao. 

Arug. 

Uyud  á  masari.  -  R.,  sari. 

Vid.  Ser,  Estar,  y  Haber.  -Tener  á  bien. 
piagen:  pret.  pinia.~R.,  pia.— No  te- 
ner: arava, 

de  oidos.     Vid.  Sordo. 

Capasulsul.  -  R.,  sulsul. 

ó  palpar. —Vid.  Manosear.— Id.  ó  reco- 
nocer por  el  tacto  lo  que  no  se  puede 
ver:  mangapias:  pret.  nang  pas.  apia- 
sen:  pret.  inaptas. — R.,  ap/as.— Id.  ó 
instigar:  Vid.  Incitar. 

ó  praeba. —Jauay.  -Hacerla:  Vid.  En- 
sayar. 

estar  una  cosa.  -Matneb:  pret.  /la.— R., 
atneb. 

Mahneb:  pret.  nan:  pas.  atneuen:  pret. 
tinneb.  —  R.,  atneb.  —  Mandar  teñir: 
mapatneb:  pret.  na:  pas.  ipatneb:  pret. 
pinatneb. 


504 
Tercera 


Tercero,  a, 

Tercero 

Terciana 

Terciar. 

Terco,  a. 

Terminar. 

Término 


Ternero 
Ternilla 
Ternura 

Terquedüd. 
Terraplenar 


Terremoto. 
Terrenal, 


Terrible. 
Territorio. 
Terror, 
Terrorífico, 

a. 
Terso,  a. 

Tesón. 


T  ES. 

parle.  —  Caco/do.  —  R.,  atdo.  —  Tercera 
vez. — Pitdo  na.— Hacer  6  decir  algo 
tres  veces:  mipitdo:  pret.  mini:  pas. 
pipitdogen:  pret.  pinipitdo. 

en  orden.    Ichatdo  na. — R  ,  atdo. 

ó  medianero.— Vid.  Medianero. 

iener.— May ungujat  á  mamegpegi'prti. 
na.— Rs  ,  cujat  y  pegpeg. 

Vid.  Atrauesar.—lá.  ó  interceder.  -  Vid. 
Rogar, 

Vid.  Contumaz. 

Vid.  Acabar 

ó  Umite.-Vid.  Límite.— Id.  ó  fin:  Vid. 
Fin,  —  lá.  ó  palabra:  piicu,  ó  chirín. — 
Tocar  ó  dar  con  el  término  ó  fin  de 
una  cosay  también  llegar  al  fin  de  ella. 
-Vid.  Fin. 

ó  [ernnra.- Juvus. 

de  \a  ore^a.—Taliguesgues. 

6  blandura.  Caj'ma.—K,  aj'ma.  Id.  ó 
cariño:  caddao—R.,  addao. 

Vid.  Contumacia. 

6  llenar  de  tierra  un  vacío.— Vid.  Lle- 
nar de  tierra,  etc. — Id.  ó  levantar  la 
tierra  para  defensa:  mangatoy  nu 
tana:  pret.  nang:  pas.  atoyen:  pret. 
í/ia/oy.  — R.,  atoy. 

Nini.  -  Haberlo:  mainini:  pret.  nai. 

terreno,  a,  y  terrestre. — Du  cumapet  du 
tana.  R,  cape/.— Hombre  terrenal: 
matanatanagen  á  tao.    R.,  tana. 

Macamuamumu.  -  R.,  amu. 

Tana. 

Vid.  Temor. 

Vid.  Terrible. 

Uyud  á  manamunamu  canu  marial.— 
—Rs.,  namu  y  rial. 
Angdet 


Tesorero,  ra- 

Tesoro. 

Testamento. 
Testar. 

Testarudo,  a- 
Testículo. 


Testificar. 

Testigo. 

Testimonio. 


Teta 

Tez. 
Tía. 
Tibia 

Tibieza 

Tibio,  a 
Tibor. 


Tiburón 
Tiempo. 


TIE.  505 

Id.:  ó  nu  mangunung  du  pulac  nupatul 

etc.— R.,  unung. 
Nadpun  á  pulac  anmana  anguangfu. 

R.,  adpun. 
Vidin. 
Maividin:  prel.  nai:  pas.  vidiñen:  prel. 

vinidin.~K.y  vidin. 
Vid.  Contumaz. 
Caminao.—MowhvQ  ó  animal  que  tiene 

los     testículos     metidos,    ó   dentro: 

vudyit. 
Macaidamdam:  prel  na.-R.,  idamdam. 
Nu  macaidamdam.    R.,  idamdam. 
Caidamdaman.—R.,     idamdam.  —Dar 

testimonio:  Vid.  Testificar.-  Levantar 

falso  testimonio:  mapayapu  su  gatos 

nu  tao:  pret.  na:  pas.  payapugen:  pret. 

na:  pas.  payapugen:  pret.  pinayapu. 

— R.>  yapu.  —  Maparadin:   pret.    na: 

pas.  paradiñan :  pret  pinaridiñan .  — 

radin. 
de    mujer.— 5üsu.— Id      de    animales 

irracionales:  y  atas. 
Cudit  nu  dangoy. 
Camnan 
hueso  de  la  pierna.     Vaja  nu  padang, 

—Id.  ó  flauta:  Yid.  Flauta. 
del    agua,    etc.  —  Capangulili.  -^  R., 

ngulilL 
Mangulili. — R.,  ngulili. 
Gusi,    6  panavuan.  ^  R.,    fayi/.  —  Id. 

grande:  tagao.—\á.  más  grande:  ma- 

uajeng.-  Id.  que  ponen  lleno  de  palee 

junto  al  fuego:  panocolan. 
fio. 
Caoan.—R.,  aoa.—lá.  malo:  mañiso.   - 

Id,  bueno.  -  ma/nnao.—  R.,  amnao.  - 

It.    mamelcas.—R.,    melcas.  -  lá.    en 

calma:  majteng,  ó  mangjeteng —R., 

64 


506 


Tienda 
Tientas 


Tiento 


Tierno,  a, 


Tierra. 


TIE. 

ajieng.—En  otro  tiempo:  si  pasado: 
caychua.  -  Si  venidero:  anchua,  —• 
Tiempo  presente:  sichangurí.  —  Id 
muy  seco:  mamseng.—l^.,  apseng. 
Cambiar  el  tiempo  de  una  parte 
á  otra:  mamali  ú  cacan. -R.,  malí. 
—Estar  el  tiempo  próximo  á  ponerse 
bueno,  ó  á  ponerse  malo:  manga- 
yao  su  capia  nii  eaoan;  anmana  su 
caraget:  prel  nang.—R.,  ayao.—No 
poder  hacer  una  cosa,  por  estar  ocu- 
pado, ó  no  tener  tiempo:  mapasanga 
aba:  pret.  na— R,  sanga -li.  mapas- 
dang  aba:  pret.  na  -  R.,  asddng  — 
Vid.  Hacer,  no  poder  etc.  -  Aún  no 
es  tiempo:  tupa  manám.  —  Hacer 
varios  una  cosa  á  un  mismo  tiempo; 
mairayay:  pret.   na/.  — R.,   rayay. 

donde  se  vende.  —  Pidacaoan.  —  R., 
dacao. 

hac€;r  una  cosa  á.  -  Uyud  ava  á  ma- 
panmu  ú  mamarin:  pret.  na.— Rs.. 
anmu  y  parin.  —  \d.:  Manlalajeb:  pret. 
nan:  pas.  lajlajben:  pret.  nilalajeb. 
— R.,  lajeb. 

hacer  las  cosas  con. — Mainapiec  ó 
macainapiec:  pret.  na.— R.,  inapiec— 
Verbales:  cainapiecan,  y  chinaina- 
piecan.-l[.  macaimano:  pret.  na. — R., 
imano, 

ó   blando —Mq/ma.—R.,  q//na.— Id    ó 
amable.'    maddaddaoen.—R.,    addao 
-4d.     ó    reciente:     maungued.-l\., 
ungued: 

Tana.  Id.  llana:  maratay.  -  R.,  raiay. 
— Id.  colorada:  uuridao.  Id.  arenisca 
bastante  dura  mezclada  con  piedras 
pequeñas  y  que  no  sirve  para  sem- 
brar: sajaysay.    Caminar    ó    ir   por 


TIN. 


507 


Tieso 


Tiesto 
Tijera. 

Tijereta. 
Tildar. 
Tímido,  a 

Timón 

Timonel. 


Tinaja. 


tierra  á  una  parle:  manaquey:  pret. 
/la.— R.,  taquey.  -  Caerse  ó  derribarse 
tierra  de  un  ribazo  ó  monte  en  poca 
cantidad:  malbin  ú  tana:  pret.  na.— 
R,  a/¿>m.  '  Derribarla:  manlibin  sn 
tana:  pret.  nan  pas.  albiñen:  pret. 
nilbin. — Derrumbarse  mucha  tierra 
principalmente  en  avenidas  ó  lluvias: 
mapjas:  pret.  na.  R.,  apy'as.— Echar 
tierra  á  los  ojos:  mamudin:  pret.  na: 
pas  pudiñen:prei.pinudin.  —  K,pudin. 
— Caer  tierra  en  los  ojos:  mapudin: 
pret.  na. —Abrirse  la  tierra:  miltit: 
pret.  miniltit.—R.,  altit.  —  Amasar 
tierra  para  hacer  bangas:  Vid.  Ama 
sar  tierra,  etc. 

ó  duro  ~  Maquejnei. -  R.,  quejnet.~\{. 
mateglang.—R.,  teglang. — It.  macula- 
Jet.— R.,  culajet.— Tieso  ó  valiente: 
Vid.  Valiente. 

ó  pedazo  de  vaso  de  barro.  —  Fa/igra. 

Culchib.-Coriar  con  ella:  mangulchib: 
pret.  nang.  pas.  culchiven:  pret.  chi- 
niilchib. 

Acuyapit. 

Vid.  Borrar 

Vid.  Temeroso  —lá.  6  cobarde:  Vid. 
Cobarde. 

Agusan.  —  lá.  de  un  remo  por  detrás: 
savidac. 

Nil  mangagusan.—Servir  de  timonel: 
maagagusan:  pret.  nang:  pas.  agusa- 
nen: pret.  inagusan. — R.,  agusan. — 
Id.  id.  con  un  remo  por  detrás:  mana- 
uidac:  pret.  na:  pas.  savidaquen:  pret. 
sitjLavidac.  -R.,  savidac. 

Angang. — Id.  deboca  ancha: masauao. 
—Id.  de  boca  estrecha:  uinajq:  -lá. 
fija    en  casa  donde  se  pone  el  agua: 


508 


Tioiebla- 

Tino. 

'  lUnta. 

Tinte. 

Tifia. 

Tío. 
Tipa 


Tiranía. 
Tiraniaar. 

Tirano,  a. 
Tirante. 

Tirar,  se. 


TIR. 

tavugen.— -Lo    más  ancho  de  la  tinaja 
ó  su  barriga:  calabtecan.     R.,  labtec 

Casarían,  6  casarísarían  -  Haberla:  ma 
sari:  pret.  na.-^R.,  sari. 

Capacanaju — R.,  naju. 

ídem. 

Tinneb-K,  aineb.—lá.  ó  color  con 
con  se  tiñe:  nu  ipanneb. 

Nuda  du  o/o.— Tenerla:  mainuca  su 
ojo:  pret.  nai. 

Marán. 

Asa  ca  cactíb  nu  papel  anmana  tinon 
á  manara  cana  maidid.  —  Rs ,  anaru  é 
idid. -Tira  de  ujangu,  ele*,  sira. — Ha- 
cerlas: manirá:  pret.  na:  pas.  siragen: 
pre\.  sinira.-R.t  sira. 

Panyucuyucuran  á  taguara  su  cañes. 
— Rs.  yucud  y  ties. 

Manyucuyucud  á  mapalidiat  su  caga 
cud:  pret.  na.^    etc.,  etc.,    R  ,  lidiat. 

ídem,  que  el  anterior. 

Mapalang.—R.,  palang.  Id.  de  edi- 
ficio: tucaj. 

Vid.  Arrojar,  se. — Id.  á  la  calle  agua  ó 
yerbas  con  que  se  ha  restregado  el 
enfermo  para  que  la  pise  el  malefi- 
ciador, y  le  vaya  á  él  la  enfermedad;  ó 
poner  materia  úotra  cosa  sucia  en  su 
comida  ó  bebida:  manalac:  pret.  na- 
pas, talaquen:  pret.  tinalac  -  R.,  talac\ 
aniterías.— Id.  de  una  cosa  hacia  sí, 
como  el  hijo  de  la  madre:  mannetnet: 
pret.  nan:  pas.  netneten:  pret.  ninetnet. 
— R.,  netnet.  Tirar  de  una  cosa  de 
golpe:  mamiltin:  pret.  na:  pas.  uil- 
iiñen:  pret.  viniltin.  R.,  viltin.-  Id. 
de  cordel,  etc.  despacio  y  más  ó 
menos  fuerte:  mamalang:  pret.  na: 
pas.  palanguen.  pret.  pinalang.  —  R., 


Ú^'i 


TIZ 


509 


Tiritar. 
Tiro. 


Tirria. 
Tísico,  oa. 


Titubear. 
Tiznar» 

Tiznarse. 

Tlizne. 

Tizón. 


Toalla. 

Tobillo. 

Toca 

Tocamiento. 

Tocante 

Tocar. 


pqi/a/j^. —Tirar  tapias  ó  techos:  Vid. 
Arrasar. — Tirar  ó  tumbar:  Vid.  Tum- 
bar -  Tirarse  de  un  lugar:  Vid.  Arro- 
jarse de  un  lugar.  -  Véanse  otras  ma- 
neras de  tirar  en  la  palabra  Caerse. 
Yiá.  Temblar. 

Capaltug,—R.,  paltug.- Hacerlo:  ma- 
maltug:  pret.  na:  pas.  paltugan:  pret. 
pinaltugan. — Id.  ó  estampido  de  ca- 
ñón, etc.  Jagsac.  -  Haberlo  majag- 
$ac:  pret.  na. 

Apsoc.ilot  y  caquet.--R.,  aquet.—Te- 
nerla:  Vid.  Aftam/nar. 
Gumogo    na  salausau.  —R./gogo.~lá. 
que  respira  con  dificultad:  masaget  ú 
cainainaoa.-^ñs.,  saget  y  aoa. 

Vid.  Dudar. 

Manguriurin:  pret.  nang:  pas.  uriuri- 
ñen:  pret.  inuriurin.-  R.,  urin. 

Maiuriurin:  pret.  na/.— R.,  urin. 

Urin. 

A/ofe/i.— Encenderlo  mejor  soplando 
sobre  él  por  estar  apagándose;  Vid. 
Tabaco,  encenderlo  mejor,  etc, — Me- 
nearlo en  varias  direcciones  para  que 
dé  más  luz:  mapatiuatiu:  pret.  na: 
pas.  patiuatiuen:  pret.  pinatiuatiu.— 
R.,  tiuatiu. 

ídem.— También:  ipagpisñis.  R.,  ñis- 
ñis. 

Buquej  du  cococf.  -  Entre  la  pantorrilla 
y  tobillo:  damusan  mi  altee. 

ó  ve\o.~Aluvung. 

Capundan-^R.,  pandan. 

á  esto.— Dü  maipacuan  dao,  ó  dn  cu- 
mapet  dao.~R,  capet. 

Vid.  Manosear. -Id.  ir  á  una  parte,  ó 
hacer  una  cosa:  maiadpang:  pret.  nai. 
T-R  ,  adpang.  —  lá.  el  agua  ó  el  humo 


■^fl 


510 


Tocayo. 

Tocino. 

Todavía 

Todo 


Toldo 


TOL. 

del    tabaco  en  el   galillo,    de  donde 
resulta  tos:   mayuvec:  pret   na:   pas. 
cayubcan:    pret.    chinayubcan.  ~  R., 
yuvec.—E\  agua  ó  humo  del  tabaco, 
etc.  que  causa  la  tos:  manyiwec:  pre\. 
nan:  pas.  yubcan:  pret.  niyubcan.-^ 
Hacer  que  se  toquen  dos  cosas  jnn 
tándolas:  mapadt\et:  pret.  na:  pas.  pad- 
neten:  pret.  pinadnet — R.,  adnet.—  li. 
maparamis:  pret.  na:  pas.  paramisen: 
pret.  pinaramis. — R.,  ramis. — It.  ma- 
paiudu:  pret.  na:  pas.  patudujen:  pret. 
pinatiidu. —  Y{.,  tu(fu,  -  Tocarse  dos  co- 
sas por  estar  muy  juntas:  maidenet. 
pret.  nai—K,  adnet — It.  machitudu: 
pret.  na.— It.  may  ramis,  ó  machira- 
mis:  pret,  nai,  y  na. — Machiramis  acó 
dimo:  estoy  junto,  esto  es,  pegado  á 
tí.  — Tocarse    dos    personas    con    las 
manos:   maipundan:   pret.    nai. — R., 
pandan. — Tocar  pna  persona  á  otra, 
con  las  manos:  mamundan:  pret.  na: 
pas.  pundanan:  pret.  pinundanan.^ 
Tocar  con  la    cabeza    en    alto:    Vid. 
Cabeza.—Tocar  alguna  cosa  suspen- 
dida á  la  superficie  de  la  tierra,  del 
agua,  etc:  dumnet:  pret.  duminnet.  - 
II.:  umdinas  6  machidinas:  pret.  min, 
yna  —  R.,  dinas. 
Cangaran     R.,  ngaran. 
Javo. 

Too  pa.-Too  pa  diauara  si  Juan:  to- 
davía no  ha  venido  Juan, 
ó  del  todo.— -Con  todo  eso:  aranii 
naurí.—  Ante  todo:  nu  maniima  ó 
manma  cana  atauu.^Todos  á  una, 
hacer  una  cosa:  macasa,  ó  masa:  pret. 
na  y  mma.-— R.,  asa. 
Inatdis.  -  Hacerlo:    mangatdis:    pret. 


Tolerable. 
Tolerancia 


Tolerar. 

Tolondrón. 
Tonnar. 

Tomo. 
Tonillo 
Tonina 
Tontería 

Tonto,  a. 
Topar. 

Topetarse 


Toque. 

Torbellino 

Tercedura 

Torcer 


TOR.  511 

nang:  pas.  atdisen:  pret.  //la/rfzs.— R., 
atdis. 

Vid.  Soportable. 

ó  sufrimiento. —Capand/dfw. — R.,  di- 
dm.— Id.  ó  permiso:  capanuneng.-^ 
R.,  tuneng. 

Vid.  Sufrir.  ~ld.  ó  permitir:  Vid.  Per- 
mitir. 

Buquej  du  ojo. 

Vid.  Co^er.— Tomarse  el  metal:  ruma- 
chi:  pret.  ruminachi. — R.,  rachi. 

Caracujan.     R.,  racuj. 

ó  voz,— Liac. 

pescaáo.—Gaganam. 

Caungan  ~  It.  asa  ca  caparin  abu  su 
anmunmuan. 

Aungan.     h.  milaged.—R,  taged 

Vid.  Chocar. — Id.  con  la  cabeza  en 
algo:  Vid.  Cabeza. 

los  carneros,  etc. — Maiuli^ng:  pret.  nai. 
— R.,  ulung.—\i.  maisisibat:  pret.  nai. 
— R.,  asbat. 

Vid.  T'ocam/e/i/o.  — Id.  de  campana:  ca- 
panintin. — R.,  tintin. 

de  viento. — Adipugpug. — Haberlo:,  ma- 
iadipugpug:  pret.  na/.— R.,  pugpug. 

de  pié  -  Cavalili  mi  cocod. — R.,  ualili. 
— Id.  de  ropa,  etc.:  capamisipis. — R., 
pisipis. 

6  encorbar  una  cosa.— Vid.  Orquear. 
— Id.  varios  hilos  para  hacer  cordel 
con  máquina:  el  que  mueve  la  rueda: 
mamaliuesues:  pret.  na:  pas.  uali- 
uesuesen:  pret.  vinaliuesues.—R.y  uali- 
uesues.  — Llevar  el  pedazo  de  madera 
que  se  pone  entre  los  tres  cordeles, 
de  donde  resulta  la  cuerda  completa: 
manadin:  pret.  na:  pas.  radiñen:  pret. 
/•mad/n.—R.,  radin.—A  dicho  pedazo 


512  TOR. 

de  madera  llaman:  panadiñan.— Tor- 
cer ó  dar  vueltas  á  una  cosa  sobre 
sí  misma  de  modo  que  forme  espiral: 
mamisipis:    pret.  na:   pas.   pisipisen; 
pret.  pinisipis.     R,  pisipis—li.  man- 
yesyes:  pret.  nan:  pas.  yesyesen:  pret. 
niyesyes     R.,    yesyés.  —  La   cosa    así 
torcida:    mapisipis,    y    mayesyes. — 
Cuando  después  de  mucho  retorcer 
cuerda,  etc.,  se   encoge:    maidited. — 
R.,   dited.     Hacer  que  se  encoja    re- 
torciéndola:   ¡napaidited:    pret.     na: 
pas  paiditden:  pret.  pinaidited.— Tor- 
cer  ó  hacer   cordel    á   mano;    mai- 
puspus    y  maijuvijumd.—R.,  puspas 
y  juoid.— Torcer  la   conversación  en 
el    sentido    de    que    uno    dice    una 
cosa,  y  otro    responde   otra:  mapa- 
diraurau:   pret.    na:  pas.  padiraura- 
uen:  prei.  pinad i raurau. — R.,  acfi/aw 
rau.    Torcerse   nna   cosa  como  pié, 
cuello    etc.:  mavalili:  pret.    na;— R., 
valili. — El  que  los  tuerce:   mamalilt 
pret.  na:  pas.  ualUien:  pret.  uinalili. 
—Torcerse   ó   inclinarse:  Vid.  Incli- 
narse á  ün  lado  ^  y  Ladearse. 
Torcida  de  lámpara. — Mecha. 

Torcido,  a.  Madidyu.—R.,  didyu. — It.  en  Ivaná: 
madyidu.—K,  dyidu.—h.  masiuai  — 
R.,siual.--ltmadipet — R,  dipet—De 
aquí  sale:  diptan.—  U.  mataliuas. — 
R.,  to/iuas.— Poner  ó  hacer  una  cosa 
torcidamente:  manaliuas:  pret.  na-. 
pas.  taliuasen:  pret.  iinaliuas.  —  li. 
mapadipet:  pret.  na:  pas.  padipten. 
pret.  pinadipet—lt  mapasiual:  pret. 
~^  ^fmt^pas.  pasiualen:  pret.  pinasiual.  ~ 
Torcido,  en  el  sentido  de  estar  ya 
torcida  ó  hecha  una  cuerda  etc.:  ma- 


TOR. 


513 


Tormenta. 
Tormento. 
Tornar 


Tornillo 

Torno 

Toro 


Toronja 
Torpe 


Torpor 

Torre 
Torrente. 

Torrezno. 
Torrija 

Tortilla- 
Tórtola. 
Tortuga. 


Tortuoso,  a. 


pisipiSf  y  mayesyes.  Rs.,  pisipis  y 
yesyes. 

Vid.    Tempestad. 

Lid za/.— Darlo:  Vid.  Atormentar. 

ó  reslituir  lo  tomado.— Vid.  Restituir. 
—Id.  ó  volver  á  ó  de  una  parle: 
Vid.  Retornar.-- lá.  ó  repetir.  Vid.  Re- 
petir.—Tornarse:  Vid.  Mudarse. 

ídem. 

ídem. 

Buag  á  yaca.— Reñir  los  toros:  ma- 
iulung-  pret.  ha/.— R.,  ulung. — It, 
maisisibat:  pret.  nai.    R,  asbat. 

Duchan- 

en  él  movimiento.— Vid,  Lento.  Id. 
ó  deshonesto:  marudit.—R.,  rudit. 
Id.  ó  tonto:  Vid.  Tonto.  -  Id.  de  ma- 
nos: nu  dimacananaju.-R.,  naju.— 
Id.  en  el  comer,  que  derrama  co- 
mida, y  también  el  que  derrama 
parte  del  picadillo  que  hace:  tnaui^ 
sauis,—B..,   visavis. 

de  enfermedad.  —  Capichajmajma.—- 
Tenerlo:  Michajmajma.R.,  ajma. 

ídem. 

Ajsung  ó  ayu  á  mayit  su  cauyug. 
— Rs.,  ayit  y  uyug. 

Asa  ca  inidap  á  jaoo.—R.,  idap. 

Pinirito  á  pan  á  maisaguel  su  otioy 
canu   binatayan.—  H.,  saguel. 

ídem. 

Vid.  Paloma. 

Irang. —Ir  á  cogerla'  mañirang:  pret. 
na.  Matarla  abriéndole  el  pecho: 
manucaá:  pret.  na:  pas.  sucavew  pret, 
si/iuca¿>.— R.,   sucab. 

Matichoticho  y  maichaichadipet.-  Rs. 
ticho  y  d/pe/.— Hacer  una  cosa,  como 
camino  etc.,  tortuosa:   manichoticho: 

05 


514 

Torturar,  se. 
Tos. 

Tosco,  a. 

Toser. 

Tostar. 


Tostón. 
Total 

Totalmente. 
Tozudo,  a. 
Traba. 

Trabajar. 


Trabajo. 


TRA. 

pret.  na:  pas.  tichotichogen:  pret.  //- 
nichoticho. 

Vid.  Atormentar,  se. 

Cayogo.  -  R.,  Gogo.  -  El  que  tiene  mu- 
cha: ¡ñapada.—  R.,  padá. 

Vid.  Grosero.— Id.  ó  sin  pulimento: 
nu  diaujas. — R.,  ujas. 

Gumogo:  pret.  guminogo.  R.,  gogo. — 
Id.  para  llamar  la  atención  de  otro; 
mangao:  pret.  nan:  pas.  asgauen: 
pret.   singao.    R.,   asgao. 

Manañiay:  pret.  na:  pas.  sañiayen. 
pret.  sinañiay. — R.,  $añiay.—U.  ma- 
nosta:  pret.  na:  pas.  tostajen:  pret. 
tinosta.—R.,  /os/o.— Tostar  bien  una 
cosa;  Vid.— Cocer  ó  tostar  etc 

Sinañiay.— 1^.,  sañiay. 

Caiavuan. — R,    atauu 

Maitauu.—E.,   atavu. 

Vid.  Contumaz. 

Catachid  ó  capatachid.—  R.,  iachid.— 
Id.  ó  estorbo:  Vid    Estorbo. 

Vid.  Hacer.  — li.  maitrabajo:  pret.  no/: 
pas.  trabajoan:  pret,  tinarabajoan. — 
It.  mailaquetaquem:  pret.  no/;  pas. 
laclacmen:  pret.  nilaquelaquem.—R., 
laquem.— Trabajar  con  las  manos: 
Vid.  Afano.  Trabajar  para  que  le 
^én  alguna  cosa,  como  ropa,  uvi,  etc.: 
mangju:  pret.  nang:  pas.  ajujen:  pret. 
/nyo— R.,  aju.—Mangay  acó  á  mangju 
su  uvi:  voy  á  tt'abajar  para  que  me 
den  uvi' 

Idem.—U ,  en  abstracto  capailaquela- 
quem.—  K,  laquem.— Buscar  trabajo: 
Vid.  Buscar,  etc.  Ir  uno  en  lugar 
de  otro  al  trabajo  mancao:  pret.  nan: 
pas.  atcaoen:  pret  tincao.  -  R.,  o/coo. 
—  It.  mahadi:  pret.  no:    pas.  tadian: 


TRA. 


515 


Trabajoso,  a 
Trabar. 

Trabucar,  se 

Tradición 

Traducir. 

Traer. 


Traficar. 

Tragadero. 

Tragar. 


Trago 
Tragón,  na. 
Trátelo  a. 
Traidor. 
Traje 

Trajín. 

Trama 

Tramar 

Trampa, 


pret.  tlnadian.-  R.,  /ad/. ^Trabajo  ó 

dolor:  lidiat. 
Malidiat-K,  lidiat. 
Manachid:  pret.  na:  pas.  tachiten:  pret. 

tinachid  ~  R.,   tachid^ 
Vid.   Confundir,  se. 
Nanau  anmana  dadQcay    na  apnapii. 
Mamdis  du  matarec  á  chirin:  pret.  nam: 

pas.  abdisen:  pret  bindis.—ñ.,  abdis. 
Manayi  pret.  na;  pas.  iagi:  pret.  inayi. 

—Rs ,  ayi — Id.  siempre  á  la  vista  ó 

tener  presente:  Vid.  Presente. 
Vid.  Comerciar. 
Tetejnan. 
Manden    ó  tumden:  pret.  nan,  ó   tii- 

minden:  pas.  atdenen:  pret.  tinden  6 

nitden  —R ,  atden.— Id.  sin    mascar 

como  la  culebra:   mangjamun:  pret. 

nang:  pas.  jamunen:  pret.  nijamun. 

— R.,  jamun. 
Asaca  panden  —  R.,  atden.— Vid.  Beber 
Maimot.  —  R ,  imot. 
Capanguiap.—R.,  iitap. 
Mangutap.—K.   iitap. 
ídem. —También:  asa  ca  pangunay. — 

R.,  unay. 
Cara    nii  ichavalavalay  — Rs.,   aru  y 

valay. 
6    artificio    engañoso    contra    uno. - 

Utap  á  ipamaraget  su  tao.—R.,  raget 
algo  contra  uno.— Mangtuctu  su  ma- 

raget  á  pariñen  du  tao:  pret.  nang: 

etc.,  etc. 
en  general.  -  Asduc.  -  Hacerla:  man- 

duc:  pret.  nan:  pas.  asduquen:  pret. 

s/nrfiic— Caer  en  ella:  masduc:  pret. 

na.— Trampa    para    coger    puercos, 

etc.,  que  consiste  en  abrir  un  hoyó 

en  tierra:  ca/asca/i.— Hacer  caer  en  él: 


516 


Trampear. 


Tramposo,  a 
Tranca 


Trance 


Tranquili- 
dáfl. 

Tranquili- 
zar, se. 


Transferir 

Transfigu- 
rar. 

Triánsfor- 
inar,  se. 

Transgredir 
l^ansgre- 

sida. 
Transido,  a. 


TRA. 

mangalasec:  prel.  nang:  pas  alascan 
pret.  inalascan.  Caer  en  él:  malasec: 
prel.  na, ~ R,  alasec— Oirá  trampa 
para  animales  igual  al  anterior:  ari 
rfos  —Id.  para  coger  pájaros:  puqiiet: 
prel.  Hacerla:  mamiiquet:  prel.  na: 
pas.  piicten:  prel.  pinuquet.  —  Caer  en 
ella:  mapuquet:  pret  na. 

Vid.  Estafar.-lá.  ó  buscarse  la  vida: 
manita   su   ichaviay:  pret.   na:  pas. 
chitagen:  pret.   chinita.    R.,  chita. 
,  Mangtigutapen  á  tao.  —  R.,  utap. 

de  puerta.  Valát  y  tajtaj  -"Ponerla: 
Via.  Atrancar  —  Tranca  ó  garrote: 
ipam<^paj     R ,  pajpaj 

ó    peligro.  — -  Ijajaua,    y   cananaiia.  — 
A  iodo  trance:  dyingjamit,pajamujen 
aoa,cabunu  ijajaua  anmana  ictiamu 
— Rs.,  JamUtJaua  y  anu. 
Caidamnayttn  y  cainajeveb.  -  Rs ,  dam- 
nau  y  niíjeueb. 
Vid.  Apaciguar,  se.— También  tranqui 

zar;  mapainajeveb:  pret.  na\  pas.  pai- 
najeveuen:  pret  pinainajeveb. —^  R., 
najeveb. — Tranquilizarse,  ó  estar 
tranquilo:  mainajeveb:  pret.  nai. 

ó  trasladar. — Vid.  Mudar.— Id.  ó  dife 
rir:  Vid.  Diferir. 

Maméis:  pret  nam:  pas.  abdisen:  pret. 
bindis.  -  R.,  aM/s.  —  Transfigurarse: 
mabdis:  pret.  na,  ó  mina. 

Vid.  el  anterior.  Id  ó  renovar:  Vid. 
Reformar. — Id.  ó  convertir:  Vid.  Con- 
vertir. 

Vid  Pecar. 

Vid.  Pecado, 

Maiidiat—R.,  Udiat.^ld.  de  hambre: 
mactin.—R.,  actin. 


Transitar. 
Tránsito 

Transmitir 

Transparen- 
tarse. 

Transparen 
te. 

Transponer 

Transportar 

Trapiclie. 

Trapo, 

Traquetear 


Tras, 
Trascender. 

Trasegar. 
Trasera. 
Trasero,  a, 

Trasladar, 
se. 


Trasluoirse. 
Trasnochar 

Traspasar. 


TRA.  517 

Manajan:  pret.  mina,  ó  na.  -  R.,  rajan. 
Vid.  Caminar. 

ó  acción  de  transitar, — Capanajan.— 
R.,  rajan.— lá.  ó  traslado:  cabdis.~R  , 
abdis. 

ó  trasladar. —Vid.  Mudar. -lá.  ó  en- 
viar: Vid.  Enviar. 

Umariralao:  pret. ,  minariralao.  -  R., 
ariralao 

Mariralao.—R,  ariralao 

ó  trasladar.— Vid.  Mudar. — Id.  ú  ocul- 
tar: Vid.  Ocultar,  se. 

Vid.  Mudar. 

Pasoc. 

ó  paño.  Ipaiñisñis.—R.,  ñisñis.^ll 
lamit  nu  tinon. 

ó  tiacer  ruido.  Cumalebqueb  pret. 
cuminalebqueb.—R.y  calebqueb—lá.  ó 
mover:  Vid.  Mover. 

ó  detras. — Du  dichod. 

Vid.  Difundirse.  Id.  ú  oler  fuerte- 
mente: Vid.  Oler  una  cosa  fuertemente. 

Vid.  Mudar. 

Dicfiod. 

ó  que  viene  ó  se  queda  detras.— A''// 
manaudi.~R.,  naudi. 

Vid.  Mudar,  se. — Trasladar  ó  prolongar 
una  fiesta,  reunión,  trato,  etc.:  mang- 
Jusjus:  pret.  nang:  pas.  jusjusen:  prel 
nijusjus.  —  R.,   jusjus.  —  Trasladarse 
una  fiesta,  etc.*  majus/us:  pret.  na. 
Vid.  Transparentarse. 
Mairamuay  á  dimacaichej:  pret.  ñai.— 
Rs.,  rqimuay  é  icliej. 

Yid.  Mudar. — Id.  ó  atravesar  de  un 
lado  á  otro  con  clavo,  espada,  etc.: 
mapaijaus:  pret.  na:  pas.  paijausen: 
pret.  piríaijaus  —R.Jaus. — El  así  tras- 


518 


Traspié 

Trasplantar 

Trasquilar. 

Trastear. 

Trasto. 
Trastornar 


Trasudar. 

Trata. 

Tratable. 
Tratante 
Tratar 


Trato 


TRA. 

pasado:  ma/aws.— Traspasar  de  un 
lado  á  otro  agujereando  con  barrena, 
íílc.:  Vid.  Agujerear  traspasando,  etc. 
—Id.  ó  quebrantar  una  ley:  Vid.  Pe- 
car.—Id.  ó  ceder:  Vid.  Dar. 

6  resbalón.— Vid.  Resbalón. —  Darlo : 
Vid.  /?cs¿>a/ar.  — Traspié  ó  tropiezo: 
Vid.  Tropiezo.     Darlo:  Vid.  Tropezar. 

Mamáis  su  inujamuja:  pret.  nam,  etc., 
etc.—  R..  abdis. 

Mangulcuibat:  pret  nany:  pas.  culcul- 
baten:  pret.  chinulculbat.—  ^ ,  culbai 

Mamdis  su  uarauara  nu  oaj'ay:  pret. 
nam:  etc.,  etc.— R.,  abdis. 

Uarauara  du  uajay. 

lo  que  hay  en  baúl.  etc.  -  Mangada: 
pret.  nang:  pas.cadajen:  pret  chinada. 
— R.,  cada.  Id.  ó  perturbar:  Vid.  Per- 
turbar. ~ld.  ó  amotinar:  Vid.  Amoti- 
nar. -  Trastornarse:  mictiauao:  pret. 
mini.-  R.,  íiuao. — Id.  ó  confundirse: 
maitepetepej:  pret.  nai.-  R  ,  iepej.—iá. 
6  echarse  á  perder  una  cosa:  marara- 
ijao:  pret.  na.  — R.,  rayao. 

Mictianitinitis  ú  inalengdeng:  pret. 
mini. -R.,  nitis. 

Capidacao  canu  capanadiu  su  tao.  Rs., 
dacao  y  sadiu. 

Máddaddaoen.    R.,  addao. 

ó  que  comercia.  -Vid.  Comerciar. 

ó  traer  una  cosa  entre  manos.    Maila- 
quelaquem:  pret.  nai:  pas.  laclacmen: 
pret.   nilaquelaquem.—R.,   laquem. 
Id.  ó  conversar:  Vid.  Conferenciar.— 
Id.  ó  comerciar:  Vid.  Comerciar. 

ó  pacto.— Ca/)//ra/o.  —  It:  pinaipese- 
can. -R.,  a/ísec.— Volverse  atrás  del 
trato  hecho,:  mapaiñuja:  pret.  na: 
paiñujajen:  pret  pmaiñuJa.—R.,  ñuja. 


TRU. 


519 


Través, 


Travesano, 


Travesear 

Travesía. 

Travesura. 
Travieso,  a. 

Trazar 

Trece 


Trecho. 
Tregua. 

Treinta: 


Tremendo,  a. 

Tremolar 

Trémulo,  a. 
TrenzA 


poner  una  cosa  de.  -Vid.  Atraoesat — 
Mirar  á  través  de  una  cosa:  mapalid: 
prel.  na;  pas.  paliren:  prel.  pinalid. — 
R.,  a//rf. -Mirar  de  través:  mapanga- 
niri  su  mata:  pret.  na:  pas.  pangani- 
rien:  pret.  pinanganiri.-R ,  sirí. — 
Salir  al  camino  de  través:  iimdipet: 
pret.  mindipet.  -  R,  dipet.-  Andar  la 
embarcación  de  través:  diimeldel: 
prel.  dumineldel.—R.,  deldel. 

en  general.— fío//)o/.— Id.  de  las  rejas 
délos  cercos:  dyinidyiang. — Hacerlo  y 
ponerlo:  dijidyianguen:  pret.  dyit\i- 
dyiang.    R.,dyidgiang. 

los  muchachos. —ite/iafe/ec* pret  mini. 
— R. ,  atec.  -Vid.  Jugar. 

Capaipauatas.—R.,  uatas  —Id.  de  mar 
ó  río:  capamtang.—R.y  abtang. 

Catee— R.,  atec.  -  Id.  ó  falta:  gatos. 

Vid.   Retozón —Id.    ó    inquieto: 
Inquieto. 

6  delinear.— Vid.  Delinear.—  Id.  ó 
quinar:  Vid.  Maquinar. 

Atdo  sicliarua. — Trece  m'ú:  atdo  sictia- 
rua  su  calivu. — Trece  veces:  mipitdo 
sicliarua:  pret.  mini.~R.,  atdo. 

Asa  ca  panajanan.  -  R.,  rayan. 

Capabjes  su  ichavalaualay.  -  Darla: 
umjes:  pret.  minjes.    R.,  abjes. 

Atdo  á  pojo. — Treinta  mil:  atdo  á  pojo 
su  calivu.  Treinta  veces:  mipitdo  á 
pojo:  pret.  mini.  -  R.,  atdo. 

Vid.  Terrible  —Id.  muy  grande;  uyud 
á  racuj. 

Manaid  su  bandera  á  sumadiripid:  pret. 

^  na:,  etc ,  etc.  — Rs.,  laid  y  sadiripid. 

ó  que  tiembla.     Vid.  Temblar. 

en  general. -Sapidang. — Trenza  del  yo- 
voc:  apid.  -  Hacerla:  mayapid:  pret.  nai, 


Vid. 


ma- 


520 
Trenzar. 


Trepar. 
Tres. 


Trescientos, 

as. 
Treta. 
Triangular, 
Tribulación. 
Tribunal. 
Tributar. 

Tributo. 
Trigo. 
TriUar 
Trincar 


Trinobante. 
Trinchar. 

Trinchera. 

Tripa. 


TRI. 

Manapidang:  pret.  na:  pas.  sapidan- 
guen:  prel.  sinapidang.—  R.,  sapidang. 
—Id.  ó  hacer  cordoncillo:  manalobo: 
pret.  na:  pas.  salobojen:  pret.  sinalobo. 
-R,  salobo.  —  \á.  á  la  manera  que 
hacen  ios  bilaos:  manampipiayo:  pret. 
na:  pas.  tampipiayogen:  pret.  iinam 
pipiayo,—R.,  pipiayo.  -  Id.  á  la  ma- 
nera que  hacen  ¿/o6oc,  petates,  etc.: 
manajapid:  pret.  na;  pas.  sajapiden: 
pret.  sinajapid.  -R.,  sajapid. 

Vid.  Gatear 

AMo. -Tres  mil:  a/do  á  //y¿z.— Tres 
veces:  mipitdo.  —  Tres  veces  hacer  una 
cosa:  mapaipitdo:  pret.  na;  pas.  paipit- 
dojeri:  pret.  pinaipitdo.    R  ,  afcfo. 

Atdoá  gatos. — Trescientos  mil;  a/do  á 
^afos  síi  ca///^ü  — R.,  //¿;ü. 

Vid.  Ardid. 

A /do  su  vaja. 

Cavaclan.—R.,  uaquel. 

ídem. 

Maibuis:  pret.  nai:  pas.  biiisan  prel. 
binuisan.  -  R.,  fta/.s. 

Buis. 

Taligo. 

ó  desgranar.— R.,  Desgranar. 

ó  amarrar.— Vid.  A/narrar.— Id.  ó  des- 
menuzar: Vid  Desmenuzar.  Id.  ó 
beber  ü cor:  Vid.  Be6«r. 

Ipañidaidap.~K,  idap. 

Mañidap:  pret.  na:  pas.  idapen:  prel. 
inidap.—R.,  idap. 

Yongo,  y  í;q/aMí^au.  —  Hacerla:  Vid. 
Atrincherar,  se. 

Tinay i.  — Doler:  maiñensu  tinayi:  prel. 
na.— R.,  inen.,— rHacer  ruido  las  tri- 
pa^, ^uma/o^o  su /<na¿/i;  pret.  gami 

nalogo. — ^^R,;  galogo.^ Limpiar  las  tri: 


TRO. 


521 


Triplicar. 

Triscar 

Triste. 

Tristemente. 

Tristeasa. 

Triturar 


Triunfar. 

Triunfo. 
Trivial. 


Trocar. 

Trompa 
Trompicón 

Tronar. 
Tronco,  ca. 


Tronchar. 
Tronera 


Trono. 
Tropa. 
Tropel 

Tropeazr. 


pas  de  cerdo,  vaca,  cabra,  etc.:  Vid. 
Limpiar  las  tripas  de,  etc.,  etc. 

Mapaipitdo:  pret.  na:  pas.  paipitdojen: 
prel.  p/na/p/Ydo.— R.,  atdo. 

ó  travesear.  —  Vid .  Travesear 

Mapao.—R.y  apao 

Du  raciij  á  capao  -  R.,  apao. 

Capao — R  ,  apao. 

en  partes  muy  menudas  casi  como 
polvo. — Vid.  Rallar.  Id.  en  partes  un 
poco  gruesas:  Vid.  Desmenuzar. 

Mangjumis:  pret.  nang\  pas  jumisen: 
pret.   nijumis.—  B..,  jumis. 

Capangjumis.—R ,  jumis. 

ó  fáci  í.  —  Maujamec— R  ,  ujamec. — Id . 
ó  cosa  sabida  de  todos  uyud  á 
matalamad.—R.,  talamad. 

Vid,  Cambiar.— lá.  ó  confundir:  Vid. 
Confundir. — Trocarse:  Vid.  Mudarse. 

ó  trompón.—  Caddunden. 

ó  tropiezo.  —  Vid.  Tropiezo.  —  Darlo: 
Vid.  Tropezar. 

Maiedey:   pret.  nai.    R.,  adey 

ó  troncado.  —  Naputut.  —  R.,  putut  — 
Id.  de  árbol:  Vid.  Leño.  Id.  donde 
principian  á  brotar  ias  ramas:  ca- 
papangajan.-lá.  ó  antepasados. — 
Vid.  Alcurnia. 

Mamutut:  pret.  na:  pas.  pululen:  pret, 
pinutut—R.,  pulut.—Wiá.  Cortar. 

ó  ventana  pequeña. -Vid.  Ventana  — 
Id.  ó  persona  desbaratada  en  accio- 
nes y  palabras:  tao  á  diatalineng 
su  paripariñen  canu   cliirin. 

Disnan  da  nu  papalul. 

Nadpun   á  sindialos.-  R.,  adpun: 

ir  muchos  en.— Anz  á  tao  á  mavungyo 
á  mangay—Rs.,  oungyo  y  angay. 

Tumichad:  pret.    tuminichad:  pas.   ti- 

66 


522 


Tropiezo 

Trotar. 

Trozo, 


Trueno. 
Trub&D,  na 


Truncar. 


Tú. 

Tuba 

Tuberculo- 
so, sa. 
Tubo. 


Tuerto,  a. 
Tuétano. 


TUE. 

charan:  prel.  tinicharan—R.,  tichad. 
—Id.  en  grandes  ó  pequeños  palos: 
matajauachid:  prel.  /la.  — R.,  iajava 
chid.— Hacer  que  uno  tropiece:  ma- 
paiichad,  y  manajavachid:  pret.:  na: 
pas.  paticharen  y  tajavachiren:  pret. 
pinatichadt  y  tinajavachid. — Tropezar 
un  objeto  en  otro,  como  palo  en  pa- 
red, agua  corriente  en  palo  ó  piedra 
etc.:  sumalipedped:  pret.  suminaliped' 
ped:  pas.  salipedperan:  prel.  sinaliped- 
peran.  —  R.,   salipedped. 

ó  tropezón. — Calichad,  y  catajavachid. 
Rs.,  tichad,  y  tajauachid. 

Maichalucahí  á  umayam:  pret.  nai.  - 
Rs.,  calü  y  ayam. 

en  genral— Cací/fr.  —  R.,  ac/i7>.— Id.  de 
carne  ó  pescado:  asa  ca  inidap.— 
R.,  idap. 

Adey. 

ó  persona  sin  vergüenza  que  vive  de 
engaños.  — Too  á  mangutap  abu  su 
asnee— R.,  utap—ld.  6  bufón:  Vid. 
Bufón. 

Vid.    Tronchar. 

TU. 

Imo.—De  tí:  mo.—A  If,  para  tí,   con- 
tigo: dimo. 
ó  zumo  de  la  caña  dulce.  -  Vid.  Zumo. 

Vid.    Tísico. 

Id.  Ponerlo   al   quinqué:   mapasudat: 

pret.  na    pas.  pasudaten:  pret.  pina- 

sudat    R.,  sudat. 
ó  torcido. — Vid.  Torcido. ~lá.  6  falto  de 

un  ojo:  maburdeng.^ñ.,  burdeng.— 

It.  mavuta  su  asa  du  mafa.^ñ.,  vuta. 
Tutuquen. 


TUN. 


523 


Tufo.  Angut — Haberlo:  maianyut:  prel.  nai. 

—Id.   de  cabra:   Vid.  Cabra. 

Tullido,  a.       Nil  dimacalanet.—ñ.,   lanet. 

Tumba.  Idem. 

Tumbar  árbol,  palo  mesa,  plc.—Manleba:  pret. 

nan:  pas.  alhajen .  pret.  nilba:  —  R., 
alba:— ll.  mandyiuat:'  prel.  nan:  pas. 
dyivaten:  prei.  nidyivat  R.,  dyiuat. 
—It.  mamalaciiang:  pret.  na:  pas.  oa- 
lacuanguen:  prest,  uinalacuang.  -  R , 
valacuang.  —  Estar  tumbado  árbol, 
etc.:  malba,  madyibat,  y  maiualacuang: 
pret.  /la,  y  /lai. —Tumbar  hombres 
ó  animales  (suelen  decir  los  ante 
riores,  pero  principalmente  dicen 
los  siguientes):  mangjarajarag:  prel. 
nang:  pas.  jarajaraguen:  prel.  nijara- 
jarag.-njarag.  Ü  mapaijepta:  pr  ti 
na:  pas.  paijeptajen: pret.  pinaijepta- ■ 
\\.,jepta.—h.  mamudlpiidid:  pret.  na; 
pas.  pudipudiren:  pret.  pinudipiidid. 
R.,  pudid. — (De  este  último  usan  más 
comunmente  para  expresar  el  acto  de 
tirar  animales  al  suelo)— ít.  manrii- 
ruag:  prei,  nan:  pas.  ru maguen:  pret. 
rínuruag.  -  R.,  rürucf^. —Tumbarse  en 
el  suelo:  maijarajarag:  pret.  nai. — It. 
maijepta:  pret.  nai.  —  It.  maipudipudid: 
pret.  nai.— li.  mamruag:  prel.  na. — 
Tumbarse  ó  acostarse. — Vid.  Acos- 
tarse. Vid.  en  Caerse  otras  maneras 
de  tumbar  ó  tirar. 

Tumor.  Fafec— Haberlo:  umyatec:  pret.  min- 

yatec. — It.  buquej. 

Tumulto  ó  motín.    Vid.  Insurrección.     Id.  ó  al- 

boroto: Vid.  Alboroto. 

Tunda.  Capamajpaj.  -  R.,  pajpaj. 

Tundir.  Mamajpaj:  pret.  na:  pas.  pajpajen:  pret. 

pinajpaj.—ñ.»  pajpaj.  -  Vid.  Apalear. 


524 
Tupido,  a. 

Tupir. 


TurbaoióD. 
Turbar 


l^biOy  a. 
Turbonada. 


Turbulento 

a, 
Turnar. 
Tutela. 
Tutelar, 
•futor,  ra. 


Tutopia. 
Tuyo«  a. 


ULT. 

Maradisin,  y  mapised.  Rs.,  radisin  y 
pised 

Manadisin:  pret.  na:  pas.  radisinen:  pret. 
rinadisen.  —  Rs ,  radisin.—li.  mamised: 
pret.  na:  pas.  pisd¿n:  pret.  pinised.— 
R.,.  pised. 

Capichacnin-  R.,  acnin. 

ó  peiiurbar.— Vid.  Periubar.—\á.  ó 
asombrar:  Vid.  Maravillar.-  Id  ó 
abochornar:  Vid.  Avergonzar.-Txxv- 
barse:  Vid.  Maraúillarsé.-ld.  6  aver- 
gonzarse: Vid.  Avergonzarse. 

Maparec.'-H ,  paree. 

Manyas  á  timuy  á  pachirayayan  mi 
salausan.-^Rs.,  uyas  y  rayay.-ló.  ó 
tempestad:  Vid.  Tempestad. 

6  lurbio.-Vid.  Turbio.  -Id.  ó  perturba 
dor:  Vid.  Perlubar. 

Vid.  Alternar. 

Capangagum.-B,,  agum. 

Nil  mangagum.-'R..  agum. 
Nu  mangunung  su  tiara  liara  nu  asa  ca 
nasbang,  canu  umagum  pa  nía.-  Rs., 
uniing,  asbang  y  agum. 

Vid.  Tutela.  ' 

Dirá  mo. 


V 

Ubre  de  animal.- Fa/üs. 

Ufanarse .        Vid,    Ensoberbecerse.  -  -  Id .   ó    a  I  a  ba  rse 

Vid.  Alabarse. 
Ufano,  a.       „ó  presuntuoso.-Vid.  Otgulioso. 
Ulcera.  Nuca. 

Ulcerar.  Mapainuca:  prei.  na:  pas.  painucajen: 

pret  pinainuca.'-K,  nuca. -Ulcerarse: 

mainüca:  pret.  nai. 
Ulterior  ó  que  está  de  la  otra  parte  de  un  lugar. 

^'Du  caspa. -R.,  aspu.-lá.  ó  en  lo  su 


UNI. 


525 


UltimameDte 

Ultimo,  a. 

Ultrajar. 

Ultraje. 

Umbral. 

Unánime 

Uncir. 


Undular. 
Ungir. 


Ungüento. 

Único  t  a: 

Unidad 

Unificar. 

Uniformar. 


Uniforme 


Unigénito,  a. 


cesivo:  anchua.—lá  ó  posterior:  ma- 
naiidi-R.,  naudt 
.  Du  tausan.--B..y  taus.—U.  du  manaudi. 
— R.,  naudi. 

Nu  manaudi.-'R.,  naudL- 'Por  último: 
Vid.  el  anterior. 

Vid.  Injuriar. 

Vid.  Afrenta. 

Sairan  nu  pantao. 

estar  con  otro  ú  otras.-- Vid.  Acorde. 

Mandubang:  pret.  nan:  pas.  duba- 
nguen:  pret.  nidubang.-K,,  dubang.-i 
Estar  ya  unidos  los  animales:  ma— 
dubang:  pret.   nai. 

Vid.  Ondear 

Mapangay  sujaneng  du  inaoan  nu  tao: 
pret.  na:  pas.  pangayen:  pret.  pina- 
ngay.—R.,  angay.-\i.  mandu  nu  ja 
neng  du  ojo  nu  tao:  pret.  nan:  pas. 
addujen:  pret.  dindu.  -R.,  acfrfu.— Un- 
gir ó  untar  con  aceite  el  cuerpo  del 
hombre,  ó  animal:  mangapu  nu  ja- 
neng:  pret.  nang:  pas.  apiigen:  pret. 
inapu. — R.,  apu. 

ídem. 

Vid.   Singular. 

Asa.  -Id.  ó  unión:  capichasa.  —  R ,  asa. 

Mapacasa:  pret.  na:  pas.  pacasagen: 
pret.  pinacasa.  -  R.,  asa. 

Vid.  Igualar.  -Id.  ó  dar  á  vafios  traje 
igual:  iumuruj  su  malit  á  vesti:  pret. 
f uminuruj eic,  eic.  Rs.,  turuj y  alit. 
—Uniformarse:  maivesti  ú  aru  á  tao 
su   malit:   pret.  nai. 

ó  igual.  Vid.  Igual  —lá.  ó  vestido  de 
soldados  etc.:  uesti  nu  sindialos  as 
canira  ú  mayservi  du  patul. 

Mavuivuj  á  manganac.-Rs.,  imivuj 
y  anac. 


526 

Unión. 
Unir. 

Universidad, 


Universo,  a. 
Uno,  a. 


Untar. 


Unto. 
Ufta. 


Uñero. 
Urbano,  a 
Urdimbre. 

Urdir. 


URD. 

Capichasa  ó  capacasa.^R.  asa. 

Vid.  Juntar— Id.  ó  enlazar:  Vid.  En- 
lazar. 

ó  el  conjunto  de  todas  las  cosas.  -  Cata- 
uuan  mi  inamaug.—  Rs ,  atavu  y 
amaug.- Id.  donde  se  enseña:  pachi 
nanauan. — R  nanau. 

Maitauíi.-R.,  atavu.  Id.  ó  mundo: 
nu  tana  aya. 

Asa.— De  dos  uno;  asa  du  dadua.— 
Uno  de  vosotros:  asa  dinio.  Hacer, 
dar,  contar  etc.,  de  uno  en  uno: 
manaisa:  pret.  na:  pas.  taisajen:  pret. 
tinaisa.—  K,  asa.  -  Uno  que  otro  día, 
ó  una  que  otra  vez:  tud  mipipisa.  — 
It.   mauaid.     R.,   uaid. 

ó  embadurnar.  Mangapjut:  prei. 
nang:  pas.  apjutan:  pret.  inapjutan. 
-  R ,  apjut.  Id.  ó  ungir  con  aceite 
el  cuerpo  del  nombre.— Vid.  Ungir 
ó  untar  etc. 

Ipayapjut.  ~  R.,  apj'ut. 

Caca.— Lastimarse  en  las  uñas  con 
carrizo  etc.:  masucsuc:  pret.  na.  R., 
sHcs/zc— Hacerlo  á  otro:  manucsuc: 
pret.  na:  pás.  sucsuquen:  pret.  sin wc- 
sac— Hincar  las  uñas  á  oiroi'mang- 
ding:  pret.  nang:  pas.  acdengan:  pret. 
chingdingan  R.,  acding.  -  Hincar- 
las á  sí  mismo:  maianit  á  mang- 
ding:  etc. -Id  ó  arañar:  Vid.  Afanar. 

Yatec  du    atngueij  na  cucu. 

Vid.   Cortés. 

Casadang,  ó  casadasadangan.—K,  sa- 
dang. 

Sumadang:  pret.  suminadang:  pas.  isa 
dang:  pret.  sinadang.  -R ,    sadang.-- 
Id.   ó    maquinar   algo   contra    uno: 
Vid.  Maquinar 


Urgencia. 
Urgente. 


Urgir 


Urna. 
Usado,  a 
Usafipre. 


Usar. 

Uso 

Usual 
Usufructo. 

Usufructuar 

Usura- 
Usurero,  a. 


Usurpar 
Utensilios. 
Uterino,  a. 
Útero. 
Útil. 


U  T  1 .  527 

Cacalu.~R.,  calu. 

Denotando  prisa— Uyiid  á  macalu.  - 

R.,     cala        Denotando    obligación: 

uyud  á  mai/aniing     R.,  anung. 
Denotando  prisa.     Calitan:  piel,  china ■ 

luán.     R,  calu      Urge  que  vayas   á 

S.  Carlos.  ~  Caluan  ú  cangay  mo  di 

S.    Carlos.  —  Denotando    obligación: 

mayanung:   pret.  na.     R ,  anung.— 

Urge   ó   es  obligación   que   vayas  á 

S  Carlos:  mayanung  ú  cacalu  mo  á 

mangay  di  S.  Carlos. 
Vajay  nu  sasantos. 
U  naiservi  daña. 
Dactat  nu  camutdeján  anu  sumiinan  á 

maiñipen.  —  IRs  ,     mutdej,    sitnan    é 

ñipen. 
Mapaiserui:   pret    na:   pas.  paiservien: 

pret.  pinaiserui.     R.,  serui. 
para   hilar.— Susundan. — R.,   suned.— 

Id.  ó  costumbre!  dadacay. 
6  usual menie.— Dadacay. 
Capaiservi  su  asa  ca  yungaranan.canu 

camisu  asi  na. — Rs.,  serui,  yungaran 

y  ami. 
Mapaiserui  su  asa  ca  yungaranan,  canu 

umami  su  asi  na:  pret.  na,  etc.,  etc.— 

Rs.,  serui,  yungaran  y  ami. 
Mangjauasá  tovo  du  pinagafos  á  pulac. 

— Rs.,  javas  y  gatos. 
ó   el  que  dá  á   usuras —il/apa /oyó  síí 

mangjavasdu  pinagatos  á  pulac:  pret. 

na:  pas.  palovogen:  pret.  pinatouo  — 

Rs.,  tovo  y  gatos. 
Vid.  Robar. 
Uarauara. 

Maichiteb  du  finayi.  —  R.,  actib 
Vid.  Matriz. 
Mapia.-^R ,  pia.~  Esto  es  útil  para  mí: 


528  UVI. 

niaya  am  mapia  diaquin:  6  mian  li 
sinmu  na  diaquin. 

Utilidad.  Tovo. 

Utilizar.  Vid.  Usar. 

Uvl.  Idem.' -Ir  á  buscarlo  á  la  sementera: 

mangjajap:    pret.    nang.-^.,  ajap- 
Comer  los  primeros  ii{;/s,  de  la  cose- 
cha: man /¿;a:  pret.  na.-R.,  Íi;a.-Des- 
pués  de  cogidos  los  primeros  uvis, 
seguir   cogiendo    más  por   falta   de 
camote:  manujag:  pret.  na:  pas.  suja 
güen:    pret.    sinujag  --R.,     sujag. — 
Después  de  cogido  todo  el  uui,  rebus- 
car lo  que  quede  mangavaoas:  pret. 
nang:  pas.  avauasen:  pret.  inauauas. 
— R.,  aya*.— Hacer   pedazos  el  uvi, 
para  sembrarlo:  mamaltac    pret.  na: 
pas.   valtaquen:    pret.    uinaltac.--'R., 
{^a//ac.--Los  pedazos  así  hechos:  i;ma/ 
toe.» La  parte  extrema  del  uvi,  que  la 
suelen  cortar  al  cocerlo,  y  la  guarden 
para  sembrar   /atoi/o.-Poner    palos 
al  uvi,  para  que  se  enrede  en  ellos: 
mapaucnud:  pret.  na:  pas.  paucnuren: 
pret.  pinaucnud.-'  R.t    uc/ii/d— Cor- 
tarlo, una  vez  cocido,  para  que  se  en- 
fríe más  pronto;  manari:  pret.  na:  pas. 
tone/i:  pret. //nar/.-R,  fan. -Qui tar  la 
corteza  al  uvi  crudo:  manaríp:  pret. 
na:  pas.  tarípan:  pret.  iinarípan.  -R., 
/anp.- Quitarla  al  ya  cocido:  manga- 
dit  pret  nang:  pas.  cuditan:  pret.  chi- 
nudiian-'B..,  cudit.  -Retoñar  el   uvi, 
después  de  cogido,  cuando  se  quedan 
sus  raíces   en    la  tierra;  tumapuay: 
pret.  iuminapuay.  -R.^  tapuay, -Qui- 
tar  la  tapadera  de  hojas  de  la  olla  del 
uui  ya  cocido:  manacas:  pret.  na:  pas. 
tacasün:  pret.  tinacasan.-R.,  tacas.-- 


VA  C . 


529 


Casita  d^  carrizo  donde  guardan  el 
upi  ya  cogido;  saruap  Hacerla;  tríai- 
saruap:  pre\.  nai:  pas.  samapen^  preL 
si/iarwap," Poner  en  la  olla  ut;/  para 
cocerlo;  Vid.  Cocer. -Enrollarse  el 
tallo  del  üw;  Vid.  EnrroUarse  los  fa- 
llos, (siCr-Bacerlos  enrollar:  Vid.  El 
misnio.-  Estar  el  uui  con  toda  sus  ho- 
jas, de  modo  que  no  se  vé  la  tierra: 
mairequerequet  ú  uvi:  prel.  nai-  R., 
reguc(,— Echarse  á  perder  el  uvi:  ma- 
pmju;  pret.  /la.-R.,  puyu.  Glasés  de 
uvi:  galas,  talapuyo,  naivisayn,  lacón, 
uúua.  naingles  y  lagan.-  Hay  xixi  titrí 
silvestre  que  llaman  mi ntaquey. 

V. 


Vaca 


Vapaolón. 

Vacada- 

Vacar. 

Vaciar 


Vacilar. 
Vacio,  a. 
Vacunar. 


ídem.— Yaca  pinta:  madavadavang. — 
R.,  davan.-  Enredarse  la  cuerda, 
con  que  está  amarrada:  machipitipit: 
pret.  /la.— R.,  pitipit— Madre  dé  las 
vacas:  daday.  Salirse  la  madre  de 
las  vacas:  madadqy:  pret  na. 

y  i^.  Cesación.    It  capijat-Ktját 

Nadpúná  vaca.  -  K.y  adpun.  * 

Vid.  Cesar.— It.  maijat:  pret.  na/. —R., 
jat. 

ó  verter.— Ma/?itíc/!>uc;  pret.  na;  pas. 
bucbuquen,  ó  ibucbuc:  pret.  binucbuc. 
R.,  bucbuc. — Vaciarse:/nadüc¿>uc;  pret. 
na.— Hacer  vaciar:  mapabucbuc:  prel 
na:  pas.  pabucbuquen:  pret.  pinabuc- 
buc. 

Vid.  Dudar. 

^bu  su  mian.—B..,  ian. 

Mamacuna:  pret.  na:  pas.  vacunagen: 
pret,  vinacuna. — R.,  vacuna. 

67 


530 
Vadear. 


Vado. 
Vagamundo, 

"a- 
Va^ar. 


Vago,  a. 

Vabear. 
Vabido. 

Vaho. 
Vaina 
Vaivén. 


Vajilla 

Valentía, 
Valentón,  na. 
Valer 


Valeroso,  a 
Validar. 


Validez 
Válido,  a 
Valiente. 


VAL. 

Maiauutang  du  pauavadan  nu  ajsung: 

pret.  nai:  pas.  abtanguen:  pret.  hin- 

tang.—B..,  abtang. 
Cavaoaoan.    R.,  vauao. 
Nu  tud  á  maividividi  aba  su  mapsec  á 

pajay.    Rs.,  uidi  y  pasee. 
Umayam  á  diapesec  sü  angayan:  pret. 

minayam — Rs..  a^am^  pesecy  angay. 

—  It.  tud  á  maividividi  abu  su  paripa- 

nncn.— Rs.,  vidi  y  parin. 
Nu  tud  á  maividividi  abu  su  pariparí- 

ñeñ.  -  Rs ,  vidi  y  parin. 
Umajaj:  pret  minajaj.    R.,  ajaj. 
Cayoran:  Tenerlo:  mayoran:  pret.  na. 

R.,  y  oran.  -  Vid.  Marearse. 
DiñanQa. 

de  armas.— Sü/m/.— Id.de  frutas:  vajay. 
Cajudyijudyi.     Darlo:  Vid.  Moverse.   - 

Vaivén  de  la  embarcación:  cajuris.  — 

R.,  Juris.— li.:    cadidyadidyan.    R, 

didyian. 
Catavuan  nu  vavaso,  pana  y,    etc.    á 

maiservi  du  cañen.— l{s.,  atavu  y  can. 
Cangdet.  — R.,  angdet. 
Vid.  Fanfarrón. 

6  amparar  —Vid.  Amparar.     Id.  ó  ayu- 
dar: Vid.  Ayudar.— Id.  ó  equivaler: 

Vid.    Equivaler.— lá.   6    tener  precio 

una  cosa:   maisinmu:   pret.  nai.—  R., 

sinmu. 

Vid    Valiente. 
Mamarin  su  caian    nu    anmunmuan 

na:  pret.  na.^  etc.,   etc.— Rs.,   ian  y 

anmu. 
Caian  nu  anmunmuan  /la.— Rs..  ian 

y  anmu. 
Nu  mian  su    anmunmuan.  ~  Rs..   ian 

y  anmu. 
Mangdet. —R.,  angdet. 


fl« 


VAR 


531 


Valor. 

Valorar. 

Valuación 

Valuar. 

Vallado, 

Valle. 

Vanagloria. 

Vanagloriar- 
se. 

Vanaglorio- 
so, a. 

Vanguardia. 


Vanidad. 
Vanidoso,  a. 
Vano,  a 


Vapor. 
Vara 

Varadero. 
Varar 


Varear 


ó  precio.  —Sinmu— Id.  ó ánimo«  cang- 
del  ♦        , 

Vid.  Tasar. 

Vid.  Tasa. 

Vid.  tasar. 

valladar  y  valla.— Vid.  Cerca. 

Maratay  á  tana. — R.,  ratay. 

Daay  <Iu  rumanis  á  inaoan.—ñs., 
ranis  y  aoa. 

Vid.  Alabarse. 

Nu  umdaay  su  rumani  s  á  inaoan.  — 
Rs.,  daay,  ranis  y  aoa. 

Nu  manuma  á  umayam.—Rs.,  numa 
y  ayam.  -  Id  :  nu  panumman  -  Ir  en 
vanguardia:  manangat:  prel.  na.— 
R.,  an§at. 

Vid.  Orgullo. 

Vid.  Orgulloso. 

Nu  abu  su  cayayaoan.    Id.  ó  vacío: 
Vid.  Vacio.— id.  ó  semilla  varia:  ma 
Jupis.  —  R  ,  jupis . — Id .  ó  presuntuoso: 
Vid.  Orgulloso.— En  vano:  abü  éu  an 
mumuan.~h.:  abu  su  cayayaoan. 

Vid.  Vaho. 

de  medir. —Id.  Vara  6  bastón  largo; 
tucud,  ó  sayehed. 

Pay  a  ray  an.  -  R.,  araya. 

de  por  sí  la  embarcación  — Tumidiad: 
pret.  tuminidiad.—R.,  lidiad.  Ha- 
cerla varar:  mapatidiadí  prel.  na.' pas. 
patidiareh:  pret.  pinatidiad.— Varar  la 
embarcación  sobre  piedra:  nialait: 
pret.  na.— R  ,  laii. 

ó  derribar  á  golpes  de  vara  los  frutos 
de  los  árboles  mamasapas:  pret.  na: 
pas.  pasapasen;  pret.  pinasapas. — R., 
pasajoas.— Id.  ó  dar  golpes  con  vara 
ó  palo:  Vid.  Apalear. 


\ 


532 

Variable. 
Variar.       * 
Variedad- 
Varillaje. 

Vario,  a. 

Varón. 

Varonil. 

Vasallaje. 
Vasallo,  a. 
Vasija. 


Vaso- 
Vastago. 


Vasto,  a. 
Va.tioinar. 
Vi^tiojbiio. 
Vecindad. 

Vecino,  a. 


Vedar. 
Vega. 

Vegetación. 

Vegetal. 
Vegetar. 

Veiiemencia. 
Vehemente. 


VEH. 

Mabdibdis.—K,  abdis 

Vid.  Mudar. 

Catatarec.—R.,  tarec. 

Cacpéjan  nu  pacqo  niipayong,  etc.-  K  , 
acpej. 

Matatarec,—K,  tarec. 

Majacay.—l^.j'aeay. 

Uyiid   á    mangdet.—^.,    angdei.  —  It. 
uyiid  á  may  it.  -R.,  ayit. 

Buis  nu  cayucud.  -  R.,  yucud. 

Cayucud  nu  patul.  -  R.,  yucud. 

Paisajuran,  ó  panajuran.    R.,  sajud.  - 
Lo    más  ancho  de  una  vasija,  ó  su 

barriga:  catabtecan.    R.,  labtec. 
ídem. 

Ablac.  -  Echarla:  umlac:  pret.   miniar. 

Vastago  de  camote,  y  cogerlo   para 

sembrarlo:  Vid.  Camote. 
Uyud  á  racuj. 
Vid.  Adivinar. 
Vid.  Acertijo. 
Cacpéjan  nu   iaotao  du  asa  ca  caoa- 

jauan-  Rs.,  acpej  y   vajay. 
ó  de  un    mismo  pueblo. —Ca/rf/a/i. — 

R.,  /di —Id.  ó  cercano  ó  próximo  de 

casa:  maitojong. — R.,  tojong,  -Id.  de 

sementera:  /naiya/i/¿>.—  íd.  en  la  cama: 

maiuenud.—R.,  nenud. 
Vid.  Prohibir. 
Maratay  á  tana  á  mapia  á  paimuja- 

mujah.—Rs.,  ratay,  pia  y  muja. 
Catouo  nu  majamuja  cama  tametamec. 

R.,  touo. 
Nu  tumoüo  du  lana. — R.,  touo 
Maviay  ú  mujamuja: — pret.    na.—  l\., 

piay. 

Áyit  uyud  á  racuj 
Uyud  á  mayii.-'B..,  ayit. 


VH'N. 


533 


Vehículo. 

Veinte. 

Vejación. 

Vejar. 

Vejez. 

Vejiga 
Vela 


Velación 
Velar 


Veleidad. 

Veleidoso,  a 
Velo. 

Velocidad. 

Veloz. 

Vello 

Velludo,  a 
Vena. 


Carretón,  anmana  carruage  —  W.^aca- 
yan.—R.,sacay.  . 

Ruapojo.  '■■  Vei n te , mil., — riiapojo  sil  ca- 
liuu. — Veinte  veces;  mipirua  á  pojó. 

CapalidiaL^R.,.  lidiat. 

Mapalidiat,  etc.:   Vid.    Acongojar. 

Camalquem-r^K.,  alquém—Si  es  mu- 
cha: cac¿/ía/i.-~R.,  cutan.  ' 

de  la  oñn'd.—Cabiinguen.  It.  ó  am- 
polla de  quemadura:  javutuc 

ó  candela  -Vid.  Candela. — Id.  de  em- 
barcación: uidad.-r^lilevar  una  em- 
barcación la  Vela  puesta:  maividad: 
pret.  na/.  -  Ponerla:  mamidad:  prei. 
na:  pas.  uida ran:  pret.  vididamn-^ 
Mapia  á  vidaren  u  salausaii  aya:  este 
es  buen  viento  para  poner  la  vela. — 
Hacerse  á  la  vela:  mamajas:  pret.  na. 
R.,  üajas.—\l  umdinao:  pret.  min- 
dinao.—  Rf  cfmao.— Estar  en  vela: 
Vid.  Vehr. 

de  casaáos.^Capachimisa  da  mi  mi- 
chacovot-^B. ,  couot. 

ó  estar  de  guardia:  /w/toz/oí/a/i;  pret. 
mini:  pas.  tayayanarí  pret.  tinqty^- 
yanan.~  R.,  tayayan.—ld.  aldif\mi9' 
mitayayan  4it  nadiman:  pveV.  mini 
— R.,  tayayan. 

Cabdibdis  nu  actuctu  mi  iao,  K, 
abdis. 

Tao  á  mabdibdis  su  actuctu. 

Aluvung. 

Cayiyit nu  umayani.-  ñs.,  ayity  ayam. 
It  cabelbel.—R.,  belbel. 

May  it  á  umayam.^Rs ,  ayit  y,  ayam. 
II.   mabelbel.-^K,  belbel. 

del  cuerpo. —Vid.   Peto. 

Mabubuj.  -tR,;  bubuj. 

Uyat.  . 


534 

Vesado. 
Venal 

Venoer. 

Vencido,  a 

Venda 

Vendar. 


Vendaval 
Vender. 


Veóéiio. 
Venenoso,  a 
Vetiera 

Venerable 
Veneración 
Venerar. 
Venéreo. 

Venganza. 
Vengarse. 

Vengativo,  a, 

Venial 

Venida. 


VEN. 

Agsa. 

Tao  á  masiiming  á  siiiijen. — Rs ,  su- 
nung  y  sutij. 

Mangjtimis',  pret.  nany:  pas  Jiimisen: 
pret.  nijumis.—í{.,  jitmis. 

Nu  najiimis.—R.,  jiimis. 

Bedbed  é  ichet. 

Mamedhed:  prel.  na:  pas.  bedberen: 
pi^l.  bihedbed-  R  ,  bedbed  -  It.  ma 
ñichet:  pref.  na:  pas.  icheten:  prel. 
inichei.  R.,  zc/íe/.— Mandar  vendar: 
mapaíchet  pret.  na:  pas.  paicheiem 
prel.  pinaíchet. 

Auayat. 

MaipadU:  prel  nai:  pas.  ipaipadit:  prel. 
pinaipadit. — R  ,  padit. — Da r  géneros 
para  vender:  mapaipadit  pret.  na: 
pas.  paipaditan:  pret.  pinaipaditan.  - 
h.  vender,-  midacao:  pret.  mm/V  pas. 
idacao:  prel.  inidacao. — R.,  dacao.  - 
Vender  al  menudeo;  maidacao  su 
t'tdedeqney:  pret.  na/,  etc.,  etc.— Ven- 
der carne  ó  pescado:  mapaoloc.  pret. 
na:  pas.  pai)locan:  pret.  pinaolocan. 

M.  Vid.  Ponzoña. 

Nu  mian  su  veneno.  -  Vid.  Ponzoñoso. 

ó  señ^l.  -Taytmcad.-^lá.  ó  estandarte 
ó  bandera;  id. 

Aniüenátao--R.,anib. 

Canib—K.,  anib 

Vid.  Honrar. 

Marudii  canu  macasnec  á  dadat.—Hs., 
rudit  y  asnee. 

Capamajes.     B..,  uajes. 

Mamajes:  prel.  na:  pas.  vajsan:  pret. 
mnajsan.—K.oajes. 

Mámamcysen  á  tao.^R.,  vajes. 

culpa.     Deqneij  á  gatos. 

Cayi.—R.,  ayi. 


VER. 


535 


Venidero,  a 
Venir. 


Venta 


Ventaja. 

Ventana. 
Ventear. 


Ventilar 


Ventosa. 


Ventosear. 
Ventoso,  a. 
Ventosidad. 
VentricUlo 
Ventura. 


Ver. 


Vid.  Futuro 

May  i:  pret.  minayi.-  R.,  a///.— .Hacer 
venir  pronto:  mapacacayi:  pret:  na: 
pas.  pacacayien:  \iYe{.  pinacacayi,*-- 
¿De  dónde  vienes?  ¿yapu  ca  dinu^  6 
dinu  pinacayapuan  mo? — Macqyamot 
ó  yapu  du  aciuctu  co:  proviene  ó  viene 
de  mi  voluntad. -*-^EI  domingo  que 
viene:  du  manaúdi  á  domingo. 

de  mercaderías.  Capidacao,  ó  capai- 
padit.—Rs.,  dacao  y  padif.—ld.  ó 
mesón:  Vid.'  Mesón. 

Capangyuua,  y  casadib  —l^s ,  y  una  y 
sadib. 

Dequey  á  aneb,  anmana  pantao. 

Masalausau:  pret.  na.-~R.,  salausau. — 
Id.  ó  buscar  con  ei  olfato  alguna 
cosa:  Vid.  Oliscar.^  lá.  6  indagar:  Vid. 
Averiguar.  Id.  ó  poner  una  cosa  al 
viento;  Vid.  Airear.- lá.  ó  expeler 
ventosidades:  Vid.  Pedo  —Ventearse, 
ó  ponerse  al  v'ienXo:  machisaiausau: 
pret.  na. 

una.  habitación.  -  Manalausau:  pret. 
na:  pas.  salausauan:  pret.  sinalausa- 
uan.  -  K,  salausau  ^Veni'úarse:  mai- 
sasalausau:  pret.  nai. 

ídem.  También  danduc:  Ponerla: 
mandanduc:  pret., nan;  pas.  danducan: 
pret.  dinanducan.—li.:  sepsep. 

Vid.  Pedo 

Masalausau.— R^  salausau. 

Vid.  Pedo. 

ó  estómago. —  Calangangan. 

Mapia  á  palac.  r!,  pia. — ¿Por  ven- 
tura....? ¿Paru?  ¿Ha  venido  por  ven- 
tura Pedro?  ¿noí//  paru  dia  si  Pedro? 

Mauuya:  preí.  vía.— R.,  uuya. —Vid. 
Mirar. 


536 

Verano. 
VéráK 

V«rl>ali0ente 
Verbosidad. 
Verboso,  a. 

Verdad. 
Verdadera- 
mente 
Verde 


Verdín 

Verdolaga. 

Verdugo 

Verdura. 
Vereda. 
Verga. 
Vergonzoso, 

Vergüenza 
Vergueiizas. 


Vericueto. 
Verificar,  se, 


VER. 

Rayón. 

de. — Cauí/uran. — R.,  uyud. 
decir  una  cosa. — Vid.  Decir. 
Calovo  nu  chirín.-^H.t  louo. 
Tao    á    malovo   su   chirín   na.  - 
lovo. 

í/i/«cf.  — En  verdad:  cauyiiran  na. 
Cauyiiran  /ja.— R.,  uyud. 


R., 


Ver^a. 


color.—  Mayauujung.  —  R.,  uujung.— Id: 
coco,  palay  ele  que  no  están  en  sazón: 
maunguea.—ñ.,  ungued.—  Del  carrizo 
verde  y  de  otras  cosas  se  dice:  marai- 
merem.    R.*  raimerem. 

que  se  cría  sobre  piedras  muy  húme- 
das ó  muy  mojadas.-  Jumut. 
Ngayoy.— Ir  ó  buscarla:  mannganga- 
yóy:  pret.  nan. 

Mem.  -  También:  nu  manludyit  su  tao. 
— R.,  ludyit. 

Vid.  Hortaliza. 

Masupit  á  rarajan.—R.,  supit. 

Ipdatan 

ó  que  causa  vergüenza. — Macasnec  — 
R.,  osnec.^d.  ó  que  se  avergüenza: 
masnec. 

Asnee  — Tenerla:  Vid.  Avergonzar,  se. 

ó  partes  pudendas  en  general. —Aía- 
rauay.—K,  rauay.  It.  inaoan.  R., 
aoa. — La  del  hombre:  yo/o.— La  de 
la  mujer:  ouei. 

Cacarangan  á  iocon.  -  R.,  carang. 

ó  efectuar,  se.— Vid.  Hacer.  ~ Id.  ó  de- 
mostrar la  verdad  de  una  cosa:  mapa 
üuya  su  cauyuran  na:  pret.  na:  pas. 
ipauuy a;  pret.  pinavuya.—  R.,  uuya. 
—  Id.  ó  examinar  la  verdad  de  una 
cosa;  V\d.  Averiguar. 

Aneb. 


Verosímil. 

Verraco. 
Verruga. 
Verter,  se. 


Vertical 


Vértigo. 
Vestido 
Vestigio. 
Vestir 


Veta 
Vez 


Viajar 
Viaje. 


VIA.  537 

Nu  maparin  á  anujden. — Rs.,  parin  y 
amijed. 

Pinaimaloco.—l\.,  loco. 

Tidan. 

Vid.  Vaciar,  se.— Id.  ó  derramar:  Vid. 
Derramar.  Id.  ó  traducir:  Vid.  Tra- 
ducir 

Matnec  anmana  maliidyit  su  mañijud- 
jud.- -Es\ar  en  posición  vertical  co- 
sas ú  hombres  agrupados.— Ma/a/i- 
tal in rprei.  na  -R.,  talin. — Ponerlos 
así:  manalitalim  pret  na:  pas.  talita- 
liñen:  pret.  tinalitaliri. 

Vid.  Vahido. 

Ayuayub:  ó  laylay  canil  salavini. 

Tacad. 

á  otro.  —  Manlayiay:  pret.  nan:  pas. 
lay  lay  an:  pret.  nilaylayan.  —  R.>  lay- 
lay.—U.  mapgunayi  pret.  tta:  pas. 
paunayen:  prei.  pinaunay. — R.,  unqy. 
.—Vestirse:  mailaylay:  pret;  nai*-^!!. 
mangunay:  pret.  nan^. 

de  árbol.^ /nu£/ai  nu  cayu.-  R4  uyat 

na,  dos,  tres  veces,  ^tc. — Mipisa,  mipi- 
dua,  mipitdo,  etCi^En  vez  de  Juaíi, 
yéXti:  mangay  cha  tadi  ni  Jüa/i.— Oirá 
vez  irás:  mangay  cha  anchua,  ó  du 
malarec  arao.  -  Hazlo  t)tra  vez:  pirua- 
gen  mo  á  pariñen.^^k  veces,  ó  algu- 
nas veces:  an  caduan.— ¿Cuántas  ve- 
ces? maipipira:  pret.  nal.  R.,  pira. — 
Pocas  veces:  mauaid.—  R.,  uaid. — 
Tantas  veces,  ó  muchias  veces:  taisa^ 
nib.  -  R.,  o/íi¿>.— It.  taguara.  —  Cada 
vez:  maday,  6  mangday. 

pov  mar  —Maiauang:  pret.  na/.— R., 
avang.-  Id.  por  tierra:  manaquey: 
pret.  na.— R.,  taquey.  -Vid.  Caminar. 

Id.  Hacerlo:  maiuiaje:  pret.  nai.-^^Víá, 

69 


538 


Viajero,  a. 
Vianda 


Viandante. 
Viático. 

Víliora. 
Vltorap 


Viciar,  se. 
Vicio. 
Vicioso»  a 

Victima, 
Victoria. 

Vida. 


Vidriado,  a. 
Vidriar. 

Vidrioso,  a. 
Vieijo,  a. 


VIE. 

el  anterior.—  Hacerlo  por  agua  en  tá 

taya  ó  falúa  para  traer  cal,  piedra,  etc.: 

maiacot  su  bat u,  etc.:  pref.  /?a.-R., 

acot. 
Nu  maiavang,  ó  nu  manaquey.    Rs., 

auang  y  taqiiey.  —  Vid.  Viajar 
de   la    morisqueta,    /c/ian.— Comerla: 

maichan:  pret.  na.~  Darla  de  comer  á 

otro.*  mapaichaií:  pret.  na:  pas  pai- 

chanen:   pret.  pifiaicharí. — No   tengo 

con    que  comprar  vianda:  arava  ú 

ipaichaií    í*o.— ¿Qué   vianda-  tuviste 

hoy?  ¿angu  naichan  mo  sicharaó? 
Vid.  Viajero, 
ídem. — Viático  ó  comida  para  el  ca 

m'mo:  uajun. 

Amadang. 

en  círculo  vara,  espada,  elc.—Mapasi- 

uasiu:  pret.  no;  pas.  pasiua.sinen:  pret. 
:    pinasiuasiu.—  Ry  siaasiii. 
Viá.  Peruertir,  se. 

Rajet.-U.  marajet a  dadacag.-l\.,  rajet. 

Tao  á   marajet  su   dadacag  na.—H., 

rajet. 

ú  ofrenda.     Ipalao.—R.,  alao. 

Capangjumis.  -—  R.,  jumis.  —  Conse- 
guirla: Vid.  Triunfar. 

Caoiayan —K,  viay.^M.  icliauiay.— 
Ichaviay  ñamen  si  Jesucristo:  Jesu- 
cristo es  nuestra  vida. 

Inurian  á  vajanga,  panay,  etc.  — R., 
uri. 

Manguri:  pret.  nang:  pas.  urian:  pret. 
inurian.— W,  uri.  Vidriarse  ó  po- 
nerse quebradiza  una  cosa:  masunung 
á  mapsa     Rs.,  sunung  y  apsa. 

Nu  masunung  á  mapsa.— l\s.,  sunung 
y  apsa. 

ó  antiguo.    Adán.— Id.  hombre  ó  «ni- 


VIO. 


539 


Viento. 


Vientre. 


Viernes. 
Viga.- 

Vigente. 

Vigésimo,  a. 
Vigiar. 

Vigilancia. 

Vigilante. 

Vigilar. 


mal:  ¡nalquem.-R.,  a/^í/e/r?.  — Plural: 
mangalquem.— Muy  viejo;  cutan.— 
Fingirse  viejo.-  tumanmamalquem: 
pret.  ttiminanmamalqiiem.  —  Ropas 
viejas  ó  en  mal  eslado:  malamit:-^lX.y 
lamit, 

Salausaii.  -Arreciar  el  viento:  mipayit 
íi  salausaa:  pret.  min/.-^R.,  ayit— 
Pararse  el  viento:  majfeng:  pret.  ná. 
— R  ,  ajteng.— Si  hay  mucha  calma: 
mangjeteng:  pret.  nang.  --  Tener 
viento  con  ira  rid  navegando:  manituá: 
pret.  na.  R  ,  5wwf.— Viento  á  favor: 
nmanud:  pret.  mina  —  R»  ahtM. 
Umaniid  ta:  Vamos  viento  á  favor i-^ 
Llevarse  el  viento  alguna  cosa:  su- 
mayao:  pret.  suminayao.—R.,  sayao, 
Clases  de  vientos:  Norte;  Mútijdi'^ 
Sur:  sumía  —  Este:  pangaditam-^ 
Oeste:  avayut.  Nordeste:  ayuea^&m. 
Estesudeste:  palajañitan.  —Sudeste: 
cuvi. —  Sudoeste:  ítao.  -  Noroeste: 
monmor     Nornoroeste:  tajuara.    * 

Vid.  Barriga.  Bajo  vientre:  taqüeb.— 
Padecer  en  él  dolores  fuertes  y  con- 
tinuos» orinando  ó  no  sangre  ó  ma- 
teria: maivudcan:  pret.  nai.  —  R., 
i>udcan. 

/rfe/n.-'El  día   viernes:  cauiernes. 

en  casitas  de  cogón.-*-5/c/íez/.— En  las 
de  mamposteria:  /ucq/. 

Unutan.—h.,  «ni//.— Esta  ley  está  vi- 
gente: nu  abtas  aya  am  taito  unutan. 

Icharua  na  pajo. — R.,  dua. 

Mitayayan  pret.  mini:  pas.  iayaya- 
na/i: pret.  tinayayanan.-  R.,  tayayan. 

Capiiayayan-.—K,   loyayan. 

Nu  mitayayan. --R.,  tayayan. 

Vid.  Vigiar. 


540 
Vigilia. 


Vigor. 

Vigorizar,  86 
Vigorosa- 

iii0iite. 
Vigoroso,  a. 
Vil 

Vileza. 
Vilipendiar. 
Villancico. 
Villano,  a 
Vinagrada 


Vinagre 
Vinatería. 
VliMttero,  a. 
Vindttlo 

Vino. 


V  IN . 

ídem. — Vigilia  anles  de  íiesla  manma 
arao  canu  fiesta. — Eslar  en  vigilia  ó 
despierto.  -  Vid.  Despertar. 

Caw/Y.— R,   ayit. 

Vid.  Animar  ó  dar  vigor  etc. 

Du  uyud  á  maijit.     R.,   ayit. 

Mayit.-K,ayit' 

cosa.-^Nu  dequey  su  sinmii. — Id.  hom- 
bre: majbii  á  icio.     R.,  ajbu. 

Carajet,  6  carauay. — Rs.,  rajety  raitay 

Vid.  Desdeñar. 

ídem. 

Majbii  á  tao.    R.,  ajbu. 

hacer —Mapatauay  su  azúcar  canu  da 
nam  du  silam:  prel.  na:  etc.,  etc.- -R., 
tavay. 

Silam. 

Vid.  Taberna. 

Vid.    Tabernero. 

6  alad  ara-  Tanung,  6  uitajuj.-Xá.  ó 
unión:  capichasa.-'R.,  asa. 

Binalay an. -Hacerlo: mamalayan: pret. 
na:  pas  balayanen:  prei.  binátayañ 
-tR..  balayán."La  leña  con  que  se 
cuece  y  demás:  ipa malaya n.—lns- 
trumento  en  que  se  hacet  pamala- 
y ana n  'Wmo  de  Batanes:  palee- 
Estrujar  la  caña  dulce  de  donde  sale 
el  basy  para  hacer  el  palee:  manga 
tes:  pret.  nang:  pas.  atsew  pret.  ina- 
tes.  -R.,  a/es." Arboles  cuyos  pedazos 
se  ponen  en  el  basy  para  que  fer- 
mente y  se  haga  palee:  vatindao  -y 
ca/Mi/*e/n— Poner  el  palee  junto  al 
fuego:  Vid.  Calentar  una  cosa  ponién- 
dola ele  —Ir  á  comprarlo  mama- 
/cc    pret.   /la.— Restos   de  palee,  fiXt.: 

jarau. 


VIS* 


541 


Violar 

.Violencia. 

Violentar 
Violento,  a, 


Virar. 

Virazón. 
Virgen. 

Virginidad. 

Virtud 

Viruela. 


Viruta. 

Visaje 

Visar. 

Viscosidad 
Viscos),  a, 
Visible. 


ó  quebrantar  ley.-Vid.  Pecar.—ld.  don- 
cella: Vid.  Desflorar. 

Capamuspus.-R.,  puspus.-ld.  6  fuerza: 
cayit  -R.,  ayiL 

Vid.   Forzar. 

ó  que  está  fuera  de  su  estado  natural. 

Nu  diasiüug.—R.^  sivug. It:  na 

maichejat.  R.,  chejat. — Id.  ó  que 
obra  con  fuerza:  mayit.-R.,  ayit— 
Id.  ó  de  genio  fuerte:  malotolot— 
R.,  lotolot 

Maibira:  pret.  nai:  pas.  biragen:  pret. 
binira.  -R.,  bira.-W.  manuesues:  pret. 
nan:  pas.  uesiiesen:  pret.  niuesues. 
— R.,  uesues. 

Cabdis  nu  sa/a«saii.— R.,  abáis. 

Id.. -También:  nu  abu  su  pinarín  á  ma- 
rudit  du  actuctu,  chirin  canu  parí- 
pariñen. —Hs ,  parin  y  rudit 

Id.  También:  cabu  nu  pinarín  á  ma- 
rudit  etc.  —Vid.  el  anterior. 

ó  bondad.  —Cap/a.  — Id.  ó  fuerza:  caí/í7. 
R,  ayit 

Gutul. — Tenerla:  magutul:  pret.  na.— 
Michaguiul  sira:  están  con  viruela.— 
Du  capichagutul,  nadiman  si  ama: 
en  el  tiempo  de  las  viruelas  murió 
mi  padre.— Gutul  nu  danum:  viruela 
pequeña  que  se.cura  pronto.— Aía//w- 
nas  á  gutul:  viruela  benigna. -R., 
liunas.  Michapupdu  á  gutul'  viruela 
maligna.— R.,  apdu. 

Nu  chinan  nu  cepilla.— R.y  cari. 

Vid.  Gesto. 

Manidib  du  tulas  á  paipapiagen:  pret. 
na.,  etc.,  etc.— Rs..  tidib  y  pia. 

Cacudichit    R.,  cudictiit. 

Macudichit.  -R.,  cudictiit. 

Vid.  Manifiesto. 


542 

Visión. 
Visita 


Visiter 


Vislumbrar. 


Viatumbre 

Víspera. 
Vista. 


VÍtttó6o,  a. 
Vital 

Vitalicio,  a. 

Vitorear. 
Vitualla 

Vituperable 


VIT. 

Capitütuao.^*^.,  taao. 

á  enfermoá.— Cópa/i/iíírao.— R.,  lugao. 
—  Id.  á  sano^:  capúyujao  —  R.,  yujaó. 
•—•Id.  que  se  recibe:  caí/ai/om.  R., 
uagam, — Id.  de  forastero:  capangana. 
—H^ngana. 

en  general.— Man/t/^ao,  ó  .umalugao: 
prel.  naií,  ó  m//j;  pas.  ilugao:  prel. 
nUugao.~\\.t  lugao —  li  á  los  sanos: 
mayujao:  pret  na:  pBs.  yujauen:  prel. 
niyujao.—R.,  yüjao. — Visitarse  mu- 
tuamente: maiyuyüjao:  prel.  nai^ 
Visitar  ios  de  un  pueblo  á  los  dé  otro: 
ma/r^a/ia;  pret.  na.—h.y  ngana. 

Mavuya su dia  uyudámatalamad.prel. 
ña.—  Rs ,  vuya  y  talamad—W.vmasal' 
mamata:  pret.  na.  R.,  mata.^  It.: 
mapañino.^lá.  6  conjeturar:  Vid. 
Colegir. 

ó  poca  \úz.-^ Cacudep—Ji.,  cudép-  Id. 
ó  conjetura:  cápangajajao. — R.,  a/ao. 

Vid.  Vigilia. 

Capacavuya.  —  R.,  vuya.  —  Tenerla 
buena:  masideng  —  R.,  sideng.  -  Ser 
corto  de  viáta:  macudel.  -  R  ,  cudel— 
Ser  cegatón:  macuy&o.  —  ^.,  cuyao- 
Perderse  de  vista  una  cosa:  maldep: 
prei.  na.^R.,  aldep, 

Nu  madmay  du  mata.—  K,  admay. 

6  de  mucha  importancia.  Uyud  á 
mayanung.^  R.,  anang. 

Maiñiod  á  manda  du  cadiman.--Y{s., 
iñiody  diman. 

Vid.  Aplaudir. 

Aru  á  cancca/ie/i. —Rs,,  aru  y  can.— 
Id.  ó  avío  para  el  camino:  vajun. 

Nu  mayanung  á  ichajuya,  anmana 
parupáruJen^^Jis,,  anung,  juya  y 
paru. 


Vltt4o,  a. 
Vivaraolio, 

Víveres. 
Vlveaa. 
Vivienda. 
Viviente. 


Vivificar 
Vivir. 


Vivo,  a. 

Vocablo. 
Vocear 

Vociferar 


Volador, 


Volar. 
Volá.til 


VolcáU' 
Volcar,  se 


VOL.  5^ 

Id^m. — También:  mi  nadiman  su  caco- 
vot  /la.— Rs.,  diman  y  covot 
a.  Macamulag  canu  maspyot  á  tao. — Rs., 
camulag  v  soyot. 

Vid.  Vitualla.  ' 

Vid.  Diligencia. 

Paiuayaman.—W,  uayam. 

Nu  mauiay.-R.,  may.r—Los  vivientes: 
nu  mangauiay.  ., 

Wiá,  Animar  ó  dar  vigor,  eíc. 

Mauiay;  pret  /ja.— R.,  uiay.—V\w\v 
mucho  tiempo:  manayun:  pr&U  na.r-t 
R„  nayuíi.  -  It.  mapintec:  pret;.  «a,  ^ 
R.,  piniec.  —  A  los  moribundos  dicen: 
macanayun  ca:  yjive ,  más,  ó/no  tje 
mueras  tan  pron to. —ilfacap/n fee  es 
termino  antiguo.:- Vivir  ^n  Otro: 
michouot  du  asa  ca  uajay:  pret.  mini. 
^R.,  copot. 

Vid.  y/y/e/i/<e.—|(J.  de  genio:  Viá.  Di- 
ligente. 

Chirin. 

ó  grita r— Vid,  QritÑLr.r-^lá.  ó  llamar  á 
uno  en  voz  alta:  Vid.  Llamar. 

ó  publicar  un^  cpsas  á  voces.  --ilía/|<í- 
uatauqg:  pret.  /la;  pas.  itauatauag: 
pret.  iinauaiauag.—^.,  tauag. ~ld.  ó 
vopear:  Vid.  el  anterior. 

pez.  ~/)/Í>a/ifl!.|— Pescarlo  con  luz:  Vid. 
Pescar.  -  TjempfO  de  pescarlo:  pisuju 

Jen  Ri,  sq/<?.  -  Volador  ó  juguete  de 
los  mucbacbos:  cavadag. — Clases:  va - 
vaja,  pior,  volador  y  estrella. 

Sixmayap:  prelsuminayap.-R., sayap. 

oque  vueJa.— iVü  sumqyap  ~R.,  sa- 
yap.-^lá.  ú  mudable:  mabdibdis.  -  R., 
Qbdis 

Nabalhaf,  -r-  R„  bqlbal, , 

Vid.  Vaciar,  se.—Vplcjar  de  por  sí  la 


544 


Voltear. 


Voluble. 
Volumen. 

Voluminoso, 

a. 
Voluntad. 

Voluntario, 

Voluntario- 
so, a. 

Voluptuoso, 
a. 

Volver 


VOL. 

embarcación  con  la  quilla  para  arriba: 
madocub,  madopug  y  madobuc:  prel. 
na.  —  Hacerla  volcar,  mandocub  y 
mandopug:  prel.  nan:  pas.  docben  y 
dopuguen:  prel  nidoctib  y  nidopug. — 
Rs.,  docub  y  dopug.  It.  mandobuc: 
pret.  nan:  pas  dobuquen:  pret.  nido- 
buc.—  R.,  dobuc. 

como  las  campanas.  —  Mamajangsii: 
pret.  no:  pas.  uajangsujen:  pret.  uina- 

jangsu.—ñ.,  uajangsu.— Vid.   Vuelta. 

Vid.  Veleidoso. 

Caracuracuj  nu  tudangu.—Rs.,  racujy 
angu, 

Ugud  á  racuj. 

Inulag.—  B„    iilay.— Tener  mala   vo- 
luntad: marajet  ú  actiictu.  -R.,  rajet 
y  voluntariamente.-  iVzi  sumivug,  an- 
^  mana  yapa  du  actuctu.-B. ,  siuug. 
Vid.  Antojadizo. 

Maquequeyen.-'R.,  aquey. 

á  hacer  una  cosa.-Mirua:  pret.  mini: 
pas.  piruagen:  prel.  pininia.-B..,  dua. 
—id.  á,  ó  de  una  parle:  Vid.  Retornar. 
Id.  la  cosa  á  su  dueño:  mapavidi:  pret. 
na:  pas,  pavidien:  prel.  pinauidi.-R., 
vidi-  Id.  una  cosa  al  revés:  Vid.  Re- 
yés.-Id.  una  cosa  de  lado:  mamadi- 
ched:  pret.  na:  pas.  vaditden:  prel.  vi- 
nadiched.  -  R  ,  vadiched.- 1 1 .  mama- 
dial:  pret.  na:  pas.  vadiaten:  pret  y/- 
norf/aí.-R.,  yad/a/.-'Id.  la  cabeza  á  un 
lado  ó  hacia  alrás.-Vid.  Mirar  vol- 
viendo la  cabeza.'-VoWerse  de,  ó  á 
una  parle:  Vid.  Retornar.-ld.  de  un 
lado:  maivadiched:  prel.  na.-R.,  vadi- 


VUE. 


545 


Vomitar. 

Vomitivo 
Voraz. 

Voáptros,  as 

Votar 


Voto 
Voz. 


Vtteloo. 

Vuelo. 

Vuelta. 


ched.-li.  maiuadiat:  pret.  nai.-lá. 
ó  transforriíiarse  en  otra  cosa:  mai- 
vadiu:  pret.  /lai.-R.,  vadiu  -Id  el  co- 
razón á  Dios  arrepintiéndose:  maividi 
du  Dios:  prei.  nai  --R.,  vidi. 
Umuta:  pret.  mmt/to.-R  »  uto.-  Id.  san- 
gre: umuta  su  raya:,  etc.  -Vomitar  los 
niños  la  leche:  Vid.  Leche. 

¡pauta -R.,  uta. 

Ñu  mayit  á  cuman.  -Rs ,  ayit  y  can.- 
li.  maimot-B..,  imot 

Inio^  y  camu-'De  vosotros:  nio— A, 
con  ó  para  vosotros:  dinio. 

haciendo  promesa.— il/acayato  du  Dios: 
pret.  na:  pas.  uatagen:  pret.  uinata— 
R.,  vata  "Id.  ó  dar  el  voto  á  una  per- 
sona: maivoto:  pret.  nai:  pas.  votoan: 
pret.  uinotoan.-R.,  voto. 

ó  promesa.- -Id.  También:  cavata  du 
Dios.-R.,  vata. 

Liac.-lá.  gruesa:  magueteng.'-K.f  gue- 

Jeng.'-lá.  suave:  maliñao.-R^  liñao, 
levantar  la  voz*  mapaliac:  pret.  na. 
pas.  paliaquen:  pret  pinaliac  -R., 
liac.'-U.  caliaquen. 

Cabucbuc.     R.,  bucbuc. 

Casayap.    R ,  sayap. 

Vid.  Retorno.— Dar  vueltas  los  mucha 
chos  en  los  juegos:  maipaipadivun: 
pret.  nai.—^., divun. — Id.  id.  como  en 
procesión,  y  hacer  carro  al  fuego  para 
calentarse:  maidivun:  pret.  na/.— Id. 
id.  á  la  peonza,  huso,  etc.:  manuned  y 
mamaad:  pret.  na:  pas.  sunden  y  vaa 
den:  pret.  sinuned  y  uinaad.  ~Rs.,  su- 
ned  y  vaad. ~ld  id.  un  cuerpo  sobre 
su  eje,  como  las  piedras  de  los  moli- 
nos, etc.:  mavadisuged,  ó  mauesues: 
pret.  na.~  Rs.,  vadisuged  y  uesues.  — 


i  o 


546 


l^elto^  Ski 


Vulgarizar. 


ll^nlnéi^able 
VlilüBrar 


Hacer  dar  vueltas  á  sí  una  cosa:  ma- 
madisuged,  y  man§uesues:  prel.  na  y 
nan§:  pas.  vadisujden,  y  uesuesen:  pret. 
vinadisujed.y  niuesues.  -Dar  vueltas 
uti  cuerpo  de  por  sí,  como  volteando: 
maiúajan§sü:  pret.  nai.  EL»  ott- 
7Vi/i^«tí.— Hacer  dar  vueltas  á  sí  á  una 
óoaaí  ma/ncr/ang'Süc  pret.  na:  pas, 
vajangsujen:  pret*  vinajangstí' -t. Dá t- 
Vueltas  á  la  rueda  de  la  máquina  que 
sirve  para  hacer  cordel:  Vid.  Torcer. 
Id.,  id.  el  que  está  echado:  Vid. 
verse  de  un  lado. — Hacer  dar  vueltas 
al  que  está  echado,  ó  á  una  piedr«á 
grande,  ó  á  lo  que  se  tiene  en  la  boca, 
ó  á  Idí  lengua,  etc.;  Vid.  Volver  una 
cosarfeMdo.— Dar  vuelta  á  una  cosa, 
poniéndola  en  otra  dirección,  como 
áiimesa«  cama,  palo,  etc.:  mangusus: 
pret.  nañg:  pus.  us^usen.  pret.  inusus. 
^>^  R.i  usus.  -  Dar  vueltas  á  una  cosa 
que  se  tiene  agarrada  con  la  mano 
puesta  en  alto:  Vid  Yííí/'ar. 

de  un  lugBr^-^Naividifnaitadiurung  y 
miniruQi^^ñs.,  vidUfadiurung  y  dua. 
^^Id.  de  un  \ȇo  maivadiched.^R., 
vadkked. 

Dim  nió. 

Vid.  Trivial. 

Mapatalamqd:  pret.  na:  pas.  patalama 
ran:  preii  pinatalamad  —R  ,  talamad. 
—Valgmizar&e:  matalamad:  pret.  na.- 
Vulgarizar  ó  divulgar:  Vid.  Divulgar. 

Nu  caruan  nu  tao.     R ,  aru 

Nu  maparin  á  tag  ajen. — Rs.,  parin  y 
taga. 

óilasMiBar  la  opinión  de  uno.  ~  Mapa- 
eam  su  amé:  prel.  na.  etc.,  etc.  Rs., 
cai^u.^^ Id;  ó  herir:  Vi(l.  Herir. 


YEM. 


5t?.-- 


y: 


Ya 


Yacer 


Yantar 

Yedra. 
Yegua. 
Yiewa 


rsTt'.;  .•»:7 


Eñ  principio  «le  dicción.— As —Y  no 
ha  venido  Juan:  a«  nuyi  ava  si  Juan. 

—  Uniendo  dos  nombres  apelati- 
vos ó  Verbos:  can  ééanu  -  Arrot^'f 
agua:  pamy  can  6  canu  danum'  -  Co- 

i  reter  á  toeben  bii  maw  can  u  ummum.^ 
Comer  y  donn#:  Gnman  can  6  cana 
macaichej  -h  Uniendo^  nombres^^íprií*' 
píos:  can  ó  canL'^^Pkáro  y  Juan:  si 
Pedro  can!  6  caifvJúan.—VnimáU^ 
nombres  en  pl uralr  canira. — Ped r^¡ 
Juan  y  sus  éom pañeros:  si  Pedro  cani 
Juan  canira  úransty&y  ka. — ¿Y  almMif 
¿a&^ichkfnguriac^^i^  después?  ¿as 
dnuiaytíca?M-lt¿agmhíi  tíacar&Jmi?^ 
ll.  ¿<íííanW?¿¥  entonces?    ¿O^iáni? 

—  ¿Y  entonces  qué  Iharás?— ¿Oon  as, 
angu  ú  paríñen  mo?    ■     -  muiRixi" 

Dana.  -  Cuminaru  dona:  ya  se  marchó. 
— ^R.,  cara.  -  Ya  fUe:  du.  Du  cadi- 
cho  angayan  di  S.  Cadas,  mangayaco 
anti  di  lüaná:  ya  que  no  voy  á  San 
Ga  ríos,  i  ré  á  :  Iva  rt  á . 

ó  estar  echado.— Mk/iéfV  pret.  mini.— 
R.,  íc/i^\— ^Idíí  6  estar  una  persona  en 
un  lugar:  miañ  ó  a/fe?  pret.  mí/ií.— R., 
ian.  Id.  ió  estar  en  el\  sepulcro:  aquí 
yace  Pedro:  iaytoúéiaú  tiéhy'anifi:.M 
Pedro.  M 

ó  manjar.— iV«  maparin  á  cañen.  Rs., 
parin  y  can. 

Vid.  Hiedra. 

Mauinayi  ácabaym^l'üinayiviauiú 

del  Ihu&vo.'rCatmymtv  nu  otioy.-R., 
vaya.-úú^  delndeló:viu£;uan  nu  caca- 


548 


Terba. 
Yermo. 


Yerno. 

YertOi  a, 

Yesca 

Ye90. 
Yo 

Yugo. 

Yunque. 
Yunta. 

Yuxtaponer. 


Yuxtaposi- 
ción. 


ZAB. 

may.'-lá.  ó  botón  de   los  vegetales: 
umdisi.'-R ,  disi. 

Vid.  Hierba. 

lañan  á  dijacaua,  cana  abu  pa  su  tao. 
-Rs.,  ian  y  jacau -Id.  ó  sementera 
en  que  há  tiempo  no  se  trabaja: 
catuán. 

Manganaquen.'-B.,  anac.-U.  cacovot 
nu  manganac  á  mavaques. 

de  frío.-ÍÉÍa/en.-R..  ajen.-\á.  ó  rígido: 
Vid.  Tieso. 

ó  pelusa  que  usan  para  calafatear.-- 
Varoc. 

ídem. 

Yaquin,  ó  oco.-De  mi.  co.-A,  con  ó 
para  mí:  diaquin. 

Panabjayan.--h.,  sabjay.--lá.  ó  carga 
pesada;  marajmet  á  rara-  R.,  rajmet. 

Duducducan.'-H.,  ducduc. 

Asa  ca  maidubang  á  vaca^  cabayu,  ele 
-R.,  dubang. 

Mapatanqued:  prel  na:  pas  paianque 
ren:  pret.  pinatanqued.-R..  tanqued 
-Yuxtaponerse:  maitanqued:  pret 
«a/.- -Yuxtaponer  verticalmenle  una 
cosa  larga  junto  á  otra  ú  otras  igual 
mente  largas,  como  una  estaca  á  otra 
ú  otras,  etc.:  manalitalin:  pret.  na: 
pas.  talitaliñen:  pret.  tinalitalin.  R., 
talin.  —Estar  así  yuxtapuestas:  mai/a 
Un:  pret.  nai. 

Capatanqued.—R.,  tanqued. 


z. 


Zabullir.  Mapaned:  pret.  na:  pas.  paneren:  pret. 
p/nancd.— R.,  ancd.- Zabullirse  ma- 
iened:  pret.  nai. 


ZAM. 


549 


Zacatal. 
Zacate, 

Zafar,  se 


Zafiro. 
Zañ>a 

Zaga. 


Zagal 

Zagala 

Zagalón. 

Zaguán 

Zaherir 

Zahumar. 
Zahumerio. 
ZaJburda. 
Zalagarda 

Zalamería. 

Zalamero,  a. 

Zamacuco. 
Zamarra. 
Zambo,  a. 
Zambra 
Zambullir, 

86.  *í 

Zampar 


Cadibubutan. — R.,  dibubut 

que   pueden    comer  los    linimaies. — 

Cadibubut  ó  dibubut. 
una  cosa  de  su  lugar.— Vid/ Desenco- 

Jar,  se. -Id.  ó  libertar  Vid.   Largar. 
-Zafarse  ó  escaparse:  Vid.  Escaparse. 

— Zafarse    el   cordel  del  palo,  cuer- 
nos de  cabra,  etc.  sin  desatarse:  Vid. 

Cordel. 
Macaddaddao  á  batu.  —  R.,  addao. 
de  la  caña   dulce— Capang unas. — R., 

unas. 
Dichod.  -  Id.  ó  postrero:  mi  hnanaudi. 

— R.,  naudi. — Ir  á  la  zaga:  manaudi 

á  umayam.—Rs.,  naudi  y  ayam. 
ó  niuchacho.-  Canacan  á  majacay. — 

It.  canacan  á  pastor  á  majacay. 
ó  muchacha.— Canacan  á  mavaques. 

—  It.  canacan  á  pastor  á  mavaques. 
MaloüO  á  canacan.— Rs.,  lovo  y  anac. 
de  la  casa  de  los  batanes. -Vid.  Portal. 
ó  murmurar.- Vid.  Murmurar.— \d.  6 

mortificar:  Vid.  Acongq/ar 
Vid.  Ahumar. 
Vid.  Sahumerio. 
Vid    Pocilga. 
ó  riña. —Vid.  Reyerta. — Id.  ó  alboroto: 

Vid    Alboroto. 
Capasdesdep  y  capang janejaneng.  — Rs , 

asdepy  janeng. 
Nu  mapasdesdep,  y  nu  mang janejaneng. 

Rs.,  asdepy  janeng. 
Vid.  Tonto. 

Lay  lay  á  cudit  nu  uiñiay. — R  ,  viay. 
ser.— Mapapipiud:  pret.  na. — R.,  pipiud. 
ó  alboroto.  —Vid.  Alboroto. 
Vid.  Zabullir,  se. 

ó  meter  una  cosa  en  otra  de  prisa  v 


550 


Zampator- 
tas. 
Zampuzar 

Zanca. 


Zancada. 
Zancadilla. 

Zancajo 
Zanco. 
Zancudo,  a. 
Zanganear. 

Zángano 

Zangolotear 

Zangoloteo. 
Zai^a^ 


ZAN. 

como  ocultándola.— Mamusee;  prel. 
na:  pas.  pascan:  pret.  pinusec—K, 
pasee. — Id.  ó  comer  con  apresura- 
miento: Vid.  Engallir.-  Zamparse,  ó 
meterse  en  alguna  parte  sin  autoriza 
c\6n:  sumdep  á  aba  sa  capangajes: 
pret.  samindep.  Rs.,  asdepy  ajes. 
Maimot  á  tao.~R.,  imot. 

ó  zabullir. — Viá.  Zaballir. —  Id.  6  zam- 
par: Vid.  Za/njoor. 

Pauad  na  manamanuc,  viñiay  cana 
tao  á  mauritec  cana  madqcaay.—Rs., 
antee  y  dacauy. 

Jacuang. —  Dalla:  uinjacaang:  pret. 
minjacaang. 

Capanajavachid.—R.,  tajauachid.-  He- 
charla:  manajavachid:  pret.  na:  pas. 
tajavachirin:  pret  tinajavach id. 

Tüuen. 

Catacaren.—-^.,  tacad. 
Na  madacaay  sapaaad.—R.,  dacaay. 

Tad  á  maividividi  aba  sa  paríparíñen. 

—  Rs.,  vidi  y  parín. 
de  colmena.— 5a¿;«/ig'an  á  pac/iacan. — 
Id.  ú  holgazán:  na  tad  á  maividividi 

Manjadyijadyi  sa  masanib  na  asa  ca 
yungaranan:  prét.  nan,  etc.,  etc.  Rs., 
Jadyi  y  yungaran. —  Zangolotearse: 
maijadgijadyi:  prel.  nai. 

Capangjadyijadyi  .m  masanib,  etc.: 
Vid.  el  anterior. 

Cascasan.-^R.,  cascas. -~lá.  por  donde 
va  el  río:  ayasan.—B..,  ayas.  Id.  por 
donde  vá  el  agua:  ayagan.  -R.,uyag. 
— Hacerla:  mang aseas,  y  mangayus: 
prel.  nang:  pas  cascasan  y  ayasanan: 
pret. ehinascasany  inayasanan. — Rs., 
cascas  y  ayas.-^  Correr  el  agua  por 


Zanjar 
Zanquear. 


Zapa. 
Zapar. 

Zapata 

Zapatazo. 

Zapatear 


Zapatero. 
Zsapato. 


Zaragata. 

Zarandar 
Zaratán. 

Zarcillo. 
Zarpa. 


Zarpada. 
Zarpar 


ZAR.  551 

ella:  ümuyug:  pret.  minuyug.—R., 
uyug.—A  largar  una  ^anja  hasta 
donde  se  puede:  mapalisa y:  pret  na. 
pas.  palisayen:  pret:  pinalisay.  —  II., 
lisay.  ;, 

una  c\xesú6n.r^Mapacavm:..prei.  na: 
pas.  pacauusen:  pret  pinacavus.—B,., 
cavas. 

Vid.  Patituerto.— Id.  ó  andar  mucho: 
may  it  á  umayam:  pret.  na.  -R„ayit 
yayam. 

Pata. 

Maipala:  pret.  nai:  pas.  palagen:  pret. 
piñata. — R.,  pata, 

ó  calzo. -Vid.  Catzo. 

Capamajpaj  nu  tucap. — R.,  pajpaj. 

ó  golpear  con  el  zapaio.-^Mamajpaj 
nu  tucap:  pret.  na.,  etc ,  etc.— R.i;Jpl(aJ'r 
pq/.— rid.  ó  dar  golpes  en  el  suelo  eon 
los  pies:  Vid.  Pa/ea/-.— Zapatearse: 
maitatajó  nu  tucap:  pret.  /la/.— rR., 
tajo. 

Nu  maitutucap. -R.f  tucap. 

Tucap,— Ponerlo  áolro:  manucap:  pret. 
na:  pas.  tucapan:  pret.  tinucapan.~\i. 
así  mismo:  maitucap:  pret.  nai.    .  . 

Capaididiman  á  mangy ao.—Ks.,  diman 
yangyao. 

ó  zatandear,  se. -r Vid.  Mover,  se. 

Nuca  á  maraget  du  susu  da  nu  mava- 
vaques.  —Rs.,  ragety  vaques. 

Juvay. 

Cocod  nu  caduan  á  viñiay.— Coger 
algo  con  ellBi  managpun:  pret. /la; 
pas.  sagpunan:  pret.  sinagpunan. — 
B..,sagpun. 

Capanagpun  nu  caduan  á  viñiay. — R., 
sagpuh. 

el    barco.— Mamajas:     pret,   /la.-rrR., 


552 


ZUN. 

uajas.-^lt  umdinao:  pret.  mindinao. 

R.  dinao. 
Vká.  Zarpada.— D^v\o:  Vid.  Zarpa. 
Maruruditen  á  too.—R.,  rudit. 


2arpmB0. 
¿ftrrapas- 
trozo,  a. 
2arzi4>arlUa,  Vananay. — Ir  ó  cogerla:  manoavama 
nay:  pret.  nan. 

Tao  á  diyavayavan  canu  mangiitap. 
Rs.,  yaua  y  utap. 

Vid.  Zaragate. 

andar  haciendo,  como  al  subir  un 
monte  muy  empinado.  -  Mamatama- 
tas:  pret.  na:  pas.  vatavatasen:  prel. 
vinatauatas. — R.,  vatas. 

Vid.  Pedestal. 

ó  parte  de  tierra.  -  Dayay  nu  tana. 

Vid.  Tonto. 

Vid.  Tonto. 

Mavinayi  á  zorro.— lá.  ó  mala  mujer: 
maraget  á  mavaques. 

Matoco  á  zorro.  Id.  ó  astuto:  Vid.  As- 
tuto. 

de  una  embarcación.— Capa^e/ied  ó 
ca/2/ied.— R.,  aned.—iú.  ó  inquietud: 
cadimacasairan. — R.,  said. 

ó  irse  á  pique. —Maiened:  pret.  nai. — 
It.  umned:  pret.  m/nned.  -  R.,  aned.— 
El  que  hace  zozobrar:  Vid.  Zabullir. 

Tucap  á  cayu. — It.  baquia. 

Vid,  Burla. 

Rumayugurug:  pret.  ruminayugurug. 
— R.,  raí/ tíflfí/n/^. -^Zumbarse:  Vid. 
Chasquearse. 

Caray ugurug.—K.,  rayugurug.  • 


Zascandil. 

Zipizape. 
Ziszás 


Zócalo. 

Zona. 

Z^anoo, 

ZiCNtuote. 

Zorra. 

Zorro. 

Zozobra 


Zozobrar. 


Zueco. 

Zmiíúsa. 

Zumbar 


Zumbido. 

Zumbón,  na.  Vid.  Bufón. 

Zumo. 


Zumoso,  a. 
Zuncho. 


Vid.  Jugo.  —  \á.  de  la  caña  dulce  recién 
estrujada:  inavuyo. 
Vid.  Jugoso. 
Vid.  Aro. 


Zupia, 

Zurcido. 
Zurcir. 

Zurdo,  a 
Zurra. 

Zurrapa 

Zurrar,  se. 

Zurrlagozo. 

Zurriago. 

Zurribanda. 

Zurriburri 

Zurrón. 

Zurrona. 

Zurruscarse. 


Zurrusco. 
Zutano,  a. 


ZüT.  553 

ó  cosa  despreciable.— iVu  mayanung  á 

ichasquej.  —  Rs ,  anung  y  asquej. 
Capaisulsi.—K,  sul^i. 
Maisulsi:  pret.  nai:  pas.  sulsian:  pret. 

sinulsian.-  R.,  sulsi 
Majuli',—R.,Juli. 
Capañiplot~R.,   iplot      Darla:   Vid. 

Azotar 
Vid.   Hez.  -  Id.    ó   cosa    despreciable: 

Vid.  Zupia 
Vid.  Azotar,    .sp.  — Id.    ó    curtir:    Vid. 

Curtir. 
Vid.  Zurra. 
Ipañiplot.—K,  iplot. 
Racuf  su  capañiplot. — R.,  iplot. 
Vid.' Villano. 
Vid.  Bolsa. 
Maraget   á    mauaques.  ~ñs.,    raget   y 

vaques. 
Macatachi  du  salavini:  pret.  na. — R., 

tachi—il.  macapigui:  pret.  na.— R., 

pigui. 
Tinapá  y  á  pinoso  á  súmitnan  á  ma- 

íemtem.~^s.,  paso,  sitnan  y  temtem. 
Si  chua. 


LaDi!DeoBtB.M,etfi.J.etB.D.(i(O.S. 


71 


APÉNDICE, 


Relación  de  toda  clase  de  animales,  árboles,  arbustos, 
plantas  g  fiierbas  de  Batanes  más  conocidos. 


Sayay. 

Cangoang. 

Tayacuyab. 

Ñipas. 
Slbnit 

Didyin. 
Badtoloo. 
Navaoag. 
Tutujo. 

Paloma. 

Taloooo. 

Tagalit. 

Vulang. 

Laguao. 
Mutung. 
Pejan. 

Valiomt 

Talomeran. 


AVES. 

Águila. 

De  la  familia  de  las  águilas. 

Id  id.  id.  Ave  de  paso,  y  aparece  en 
Octubre. 

Id.  id.  id    Es  el  Gavilán. 

Id.  id.  id.  De  vuelo  muy  rápido  Es- 
pecie de  Gavilán. 

Id.  id.  id.  Especie  de  Gavilán. 

El  Mochuelo. 

De  la  misma  especie  que  el  anterior. 

Id  id.  id.  Entra  en  las  casas  por  la 
noche.  La  Lectiuza. 

Véanse  las  clases  de  paloma  en  el  Dic- 
cionario, palabra  "Paloma." 

Pájaro  regular,  que  se  oculta  al  ver 
gente   color  de  café. 

Azul,  de  cola  corta  y  pies  largos.  Apa- 
rece en  Abril. 

Gomo  palomas,  algo  encarnado  y 
blanco,  suele  estar  en  los  matorrales. 

Garza  blanca. 

Palo  silvestre. 

Regular;  de  rayas  blancas  y  negras. 
Está  en  los  cogonales. 

Poco  mayor  que  el  Gorrión,  y  del 
mismo  color.  Aparece  en  Agosto. 

Semejante  al  anterior  y  más  pequeño, 
coh  la  barba  y  vientre  encarnados. 


556 
Piec. 

Jaipa 
Tiuayuay. 


Juyjuy 

Datieu. 

Duad. 

Muchivttcbid 

Laganitan- 

Avayat 
Japnit. 
Lalaohiao 
Luludyi. 
Sldyoc 

Caddayay. 

Gbivel. 

Rlpdi 


Goignas 
Gasajuit. 


Más  grande  que  los  anteriores  y  del 
mismo  color.  Los  ha}'  en  todo  el 
tiempo. 

Semejante  al  anterior.  Aparecen  en 
Marzo  y  Abril. 

Pajaritos  de  color  oscuro  el  cuerpo,  y 
blanco  el  vientre.  Viven  en  los  mon- 
tes. Se  les  vé  en  Febrero,  y  cantan 
bien.  Tienen  en  la  cola  una  pluma 
muy  larga. 

Pajaritos  de  color  terroso.  Aparecen 
en  Enero. 

Id.  de  color  amarillo.  Los  hay  en  lodo 
tiempo. 

Id.  algo  amarillo.  Existe  en  lugares  hú- 
medos y  menea  mucho  lai  cola. 

Id  de  color  terroso.  Los  hay  en  todo 
tiempo  en  cogonales,  etc. 

Pajarito  algo  azul  que  aparece  en 
tiempo  de  Avayat. 

La  Golondrina. 

La  Maya 

El  Solitario. 

Pájaro  regular,  feo  y  negro.  Está  en. los 
matorrales,  y  no  se  come. 

Pajaritos  que  aparecen  en  tiempo  del 
"Tayacuyab,"  y  le  llaman  "vqjuii 
nu  Tayacuyab.** 

Id.  de  color  blanco  y  encarnado:  están 
en  los  zacatales,  ligeros  en  el  andar  y 
de  vuelo  corto.  No  tienen  cola. 

Pájaro  regular,  de  color  encarnado  y 
blanco,  y  patas  largas.  Está  en  ios 
cogonales  y  sementeras  de  palay,  co- 
miéndose éste. 

I^jarito  de  color  de  ceniza.  Aparece 

.  con  el  "Valichit,*'  y  le  llaman  *'im/un 
nu  Valichit" 

Una  especie  de  agachona. 


Tadang. 


Ang^alayu- 

quey. 
Tavanatoc 


Alopat. 

Alan. 
Adongongp. 

Annao. 


Savungan. 

Upa. 

Manuc 


Gabayu. 

Vaca. 

Gaddin. 

Carnero. 

Ghito. 

Pusac 

Garam. 

Valiftitntuet 

Panichi. 

Bagu. 

Royong. 

Oaganam. 

Navaca. 


557 

De  la  misma  especie  que  la  anterior 
aunque  más  pequeña;  el  vientre 
blanco,  y  está  en  las  orillas  del  mar. 

Más  grande  que  la  anterior,  y  seme- 
jante á    ella  en   todo. 

La  verdadera  agachona.  Dicen  que  no 
oye,  por  que  solo  se  levanta  cuando 
uno  está  cerca  de  ella.  Su  vuelo,  corto 
y  rápido. 

Como  Agachona,  que  está  en  las  orillas 
del  mar,  de  color  encarnado  el  vien- 
tre, y  verde  el  dorso. 

De  color  oscuro  y  del  grandor  de  las 
palomas.     Está  en  el  Irraya. 

Más  pequeña  que  una  paloma,  con 
patas  largas,  cuerpo  oscuro,  y  vien- 
tre  claro    encarnado. 

Suele  estar  junto  al  mar:  se  mantiene 
de  productos  de  éste:  pico  y  palas 
largas. 

El  Gallo.    Macho  en  toda  clase  de  aves. 

La  Gallina. 

El  macho  ó  la  hembra  en  la  familia 
gallinácea. 

Animales  maxniferos. 

El  Caballo. 

La  Vaca. 

La  Cabra. 

El  Carnero. 

El  Perro. 

El  Gato. 

El  Ratón. 

Un  ratoncito  que  huele  mal. 

El  Murciélago. 

El  Cerdo 

La  Ballena. 

El  Delfín. 

La  antigua  Sirena.    Vaca  Marina. 


558 


Irang. 

Seosecan. 

SlaJ. 

Gueguet. 

Daidang. 

Ammulay. 
Vuday. 


Reptiles. 

La  Tortuga. 

Llaman  á  la  Tortuga  de  carey. 

La  Iguana. 

La  Lagartija. 

Semejante  al  anterior,  más  grande,  y 
lomo  algo  oscuro. 

La  Sagita  volante. 

La  Culebra.  Véanse  en  el  Dicciona- 
rio las  clases  de  culebras  en  la  pala- 
bra "Culebra." 


Peces. 


Lapao. 


Aflid. 
Mayasang. 

Savung, 
Maidac. 

Naourang. 


A  rayo. 
Maiavunut 

Danutuc. 

Dibang. 
Teclao. 

Jajay. 
Anaid. 


Pescado  grande  de  unas  tres  varas.  Lo 

hay  oscuro  y  encarnado:  no  lo  comen 

las  mujeres 

Más  pequeño,  pero  de  la  misma  clase. 
Pescado   regular,  color   claro  oscuro, 

muy  estimado. 

Es  el  anterior,  pero  más  pequeño. 
Más  grande  que  los  dos  anteriores,  y 

muy  bueno  para  comer. 
Pescado  grande,  y   oscuro  de  color 

Tiene  pelo  como   el  cerdo.    No   se 

come. 
El  Dorado. 
Tan  grande  como    el   anterior,  color 

claro:  se  come. 
Semejante  á  Ips  dos  anteriores,  pero 

más  pequeño. 
El  Volador. 
Pez  grande,  oscuro  el  lomo,  y  claro  el 

vientre.    Se  come. 
La  Aguja. 
De  la  forma  del   anterior,  pero  más 

pequeño. 


Valangus 

Nacanay  ó 

Raadi 
Ghidat. 
All 

Gayen. 
Vated. 
Malacay.  . 
Vajocnong. 

Tinarey. 

Vajuyo. 
Idee. 

Vulung- 

Tutuneng. 

lyo. 

Gujaus. 

Acnasay. 

Tiody. 

Danet. 

Nasay. 
Ivaay- 
Viñas. 
Vayamong. 

Valentin. 

Tapel. 


Pujuc. 

Yuyuno. 

Guetguetan. 


559 

De  la  forma  de  los  dos  anteriores,  pero 

más  grande. 
El  Lenguado. 

Pez  pequeño,  ancho»  y  blanco. 

Pez  pequeño,  que  tira  á  encarnado. 

Id.  regular,  encarnado,  y  sabroso. 

El  Atún,  ó  muy  parecido  á  él. 

Pez  espada. 

Como  de  una  vara,  color  claro,  y  muy 
sabroso 

Id.  de  id.  de  id.  id.  Color  encarnado,  y 
sabroso. 

El  bonito. 

Pez  regular,  color  más  claro  que  os- 
curo: se  come. 

Semejante  al  anterior. 

Es  el  Idee,  cuando  es  pequeño. 

El  Tiburón. 

Pez  pequeño,  verde,  y  se  come. 

I<í.  id.,  y  se  come. 

Id.  id.,  y  algo  encarnado    Se  come. 

Id.  id.,  y  boca  grande.  Color  oscuro, 
y  se  come. 

Id.  regular.   Se  come. 

Id.  pequeño    Color  claro,  y  se  come. 

Id.  id.,  encarnado,  y  se  come. 

Id  ,  un  poco  más  grande  que  el  ante- 
rior, encarnado,  y  se  come. 

Como  de  una  vara,  encarnado  y  se 
come. 

Pequeño,  y  algo  redondo,  de  color 
algo  amarillo  con  rayas  negras.  Se 
come. 

Semejante  al  anterior,  con  rayas  blan- 
cas y  negras.    Se  come. 

Pez  pequeñito,  que  deben  ser  crías. 
Lo  cogen  en  Agosto,  y  se  come.     / 

Id.  pequeño,  color  oscuro,  y  se  come 


560 

Maiiayri. 
Imaan 

Mayajao 
Jangsa. 
Parayan. 
Araua. 

Marayna. 

Songo. 

Mayautln. 

Tlbuged. 

Chied. 

Tuna. 

Jurung. 

Haniin. 

Tanldyi. 

Maul. 

Vutiti 

Tavudec. 


Sirel. 
Tatajo. 


Es  el  mismo  anterior,  pero  ya  crecido. 

Pez  estrecho,  como  una  cuarta  de  largo, 

algo  azulado,  y  se  come. 
Id.  pequeño,  color  oscuro,  y  se  come. 
Pez  regular,  color  oscuro,  y  se  come. 
Semejanle  ai  anterior. 
De  cerca  de  una  vara,  color  verde,  y  se 
come. 
Pez  regular,  color  algo  oscuro,  y  se 
come. 
Pez  regular,   color  algo   oscuro,  piel 
dura,  y  se  come. 
Pez  de  una  cuarta,  color  claro  oscuro, 
y  se  come. 

De  gordo  como  el  dedo  pulgar,  de  ra- 
yas blancas  y  negras,  como  una 
cuarta  de  largo,  y  se  come. 

Pez  regular,  de  rayas  azules,  negras  y 
blancas.  Se  come. 

La  Anguila. 

La  Lisa. 

La  Corvina. 

El  Tanguingue. 

La  Raya. 

El  Bótete. 

Pez  pequeño,  redondo,  color  algo  os- 
curo, con  espinas  en  el  dorso.  Se 
come. 

Id.  regular,  color  azul,  y  se  come. 

Pez  pequeño.  Suele  estar  en  las  pie- 
dras, etc.  junto  al  mar,  salen  y  están 
fuera  del  agua  bastante  tiempo,  dan 
saltitos  meneando  la  cola:  se    come. 

Moluscos  -y  Crustáceos. 


Sisi. 


Conchita  que  está  pegada  á  las  piedras 
del  mar. 
Taomayo.       Concha  en   forma    de  oreja,  bivalva. 


A bong. 
Cuyad. 

Caneng. 
Tagulapang. 

Sachid. 
Vogot. 


Gudo. 


Sayiyang. 

Gunu   ó    Ga 

rung. 
Unut. 

Yayang. 


Vudiadung. 

Gadyivat. 

Agulung. 
Vuraged. 

Gavuyas. 

Gauvan. 
Dumay. 

Puluran 


561 

tiene  cinco  agujeritos  á  un  lado,  y  es 
anacarada 
Id.  peqneña,   bivalva,  y  no  tiene  nácar 

Concha,  univalva,  y  en  su  dorso  tiene 
unas  piezas  testáceas  y  movibles. 

Id.  en  forma  de  oreja,  biyalva. 

Id.  cuya  forma  se  asemeja  al  "Escor- 
pión," y  así  se  llama   en  castellano. 

Es  el  Sigay. 

Concha  grande,  de  la  especie  del  "Si- 
gay," de  varios  colores,  y  no  tiene 
nácar.  Sirve  de  pisapapeles. 

Id.  de  la  especie  "Sigay,"  de  torma  re- 
larmente  cónica,  cuyo  dorso  es  gene- 
ralmente con  manchas  de  varios  co- 
lores. 

Id.  pequeña,  especie  "Sigay,"  con  una 
mancha  encarnada  en  el  dorso. 

Id.  grande,  bivalva,   que   está   dentro 

del  mar. 

Crustáceo,  que  está  pegado  á  las  pie- 
dras del  mar.  . 

Caracol  grande  de  mar,  cou  mucho  ná- 
car, y  una  tapadera  que  llaman,  *'üu- 
jannu  yayang r 

Id.  id.  de  id.,  forma  espiral.  Lo  usan 
para  llamar  á  la  gente. 

Id.  de  mar,  forma  cónica,  pequeño,  y 
no  tiene  nácar. 

Id.  de  id.,  forma  cónica,  y  pequeño. 

Id.  de  id.,  forma  cónica,  y  tiene  mucho 
nácar. 

Más  pequeño  que  el  anterior.  Color 
•oscuro. 

Algo  semejante  al  anterior.  Color  claro. 

Caracolillo  pegado  á  las  piedras  del 
mar. 

Caracol  de  mar,  con  una  especie  de 
púas,  en  todo  su  exterior. 

72 


562 
Pusiñit. 

Gagara- 

may 
Talisin. 

Umang. 

Tavej. 
Marida. 
Anus 
Payl 


Id.  algo  parecido  al  anterior,  sin  las 

púas,  y  más  pequeño. 
Una    especie  de  caracol  pequeño,    de 

mar. 
Caracol  pequeño  de    mar,    semejante 

al  siguiente. 
Caracol  de  tierra.    Suele  estar  en 

agujeros   etc. 
Id.  de  id.  Se  coge  en  los  árboles. 
Id.  de  id.  Está  en  las  sementeras. 
El  Calamar. 
La  Langosta  de  mar. 


los 


Gaganituañ.    Semejante  al  anterior,  pero  mayor. 


Cuita. 

Chituj. 

Gamaay. 


Ipun. 

Catang. 

Tatos. 

Tatavia 

Aput. 


Duduati. 

Ipes. 

Difduy. 

Tamuneng 

Naned. 

GuyuDg. 


Especie  de  pulpo. 
Cangrejo  de  mar,  de  cuerpo  aplastado. 
Id.  venenoso  del  mar.    Tiene  vello  ó 

especie  de  pelusa  en  las  patas  cuerpo 

aplastado. 
Cangrejo  de  río,  de  cuerpo  cilindrico. 
Id.  de  agua  dulce,  de  cuerpo  aplastado. 
Id.  del  monte,  de  cuerpo  cilindrico. 
El  Erizo  de  mar. 
Id   de  id.,  más  pequeño. 

Otra  clase  de  animales. 

La  Lombriz  de  tierra. 
La  Cucaracha. 

Semejante  al  anterior,  no  tiene  alas,  y 
huele  mal. 
El  Mosquito. 
La  Mosca. 
Moscardón,  que  va  á  la  carne  y  pes- 


cado muertos. 

Cutu.  El  Piojo. 

Turna.  La  Pulga. 

Tatomoc.  El  Chinche. 

Llplip.  La  Garrapata. 

Pudupudun-  Gusano,  erizado  de  pelos  cuyo  con- 
gan.  tacto  produce  picazón. 


Barobaro- 
can 

Antaruta- 

ruati. 
A nvucuvu- 

out. 
Vavang. 


Gucuc. 

Gaduduay. 

Vivi. 

Vayagao. 

Bidipuan. 

Annupit. 

Tapipi. 

Dabungan. 

Dadapuyan. 

Gudibabang. 

Iiulun. 

Duotun. 

Cavaga. 

Laganitan. 

Tadintin. 


Gareret. 
Tagagang. 

Vajat. 


563 

Id.  Semejante  al  anterior,  con  pelos 
más  finos  y  que  produce  el  mismo 
efecto. 

Id.  que  come  la  hoja  del  sudi. 

Id.  áe  color  oscuro. 

Id.  que  echa  á  perder  el  techo  de  las 

casas,  y  se  halla  también  en  tierra  hú- 
meda y    abonada    de    vegetales  po- 
dridas* 
Gusanito  que  se  cría  en  las  tinajas  etc. 

de  agua. 

Id.  de  luz.     La  Luciérnaga. 
La  Cigarra. 
Especie  de  grillo  que  canta,  y  se  mete 

dentro  de  la  tierra. 
El  Cienpiés. 

El  Alacrán.  U 

La  Avispa. 
Abejorro  que  hace  casitas  de   tierra; 

hay  otro  que  escarba  en  la  tierra. 
Mariposa  qtie  vá  á  la  luz. 
Id.  que  está  en  las  plantas  etc. 
La  Langosta  de  tierra. 
La  cría  de  la  anterior. 
Especie  de  langosta  que  suele  haber 

en  todo  tiempo  y  es  algo  grande. 
Id.  de  id.  que  aparece  en  verano  y  en 

poca  cantidad  distinta  de  la  anterior. 
Más  grande  que  el  "Cavaga."     No  lo 

comen  porque  dicen  que  es  "Anito 

de  Cavaga." 
Más  pequeño  que  el  anterior,  y  suele 

estaren  elducay. 
Semejante  á  la  langosta,  pero  mucho 

más   larga,   de  color  verde  y  patas 

largas.     El  Mantis  religioso. 
El  Balate. 


1 


564 
Atidung. 

Ulungan. 

Gaddelan. 

Bujaü 


Val  acá  vac  • 
Ringao. 

Tipujo. 
Mulni. 

Chai. 

Nato. 

Arlau. 
Vasong. 


Especie  de  escarabajo  que  ataca  á  los 
cocos. 

El  mismo  que  el  anterior,  cuando  tiene 
los  cuernos  grandes. 

Otra  especie  de  escarabajo  que  eslá 
en  los  ^*Savidug". 

La  Hormiga  en  general  Especies:  Va- 
gatungan,  grandes  y  medio  encarna- 
das y  negras.  Valutuvut,  grandes  y 
negras.  Viña,  de  color  castaño-rojo, 
y  grandes,  que  tienen  sus  casas  en  las 
hojas  de  los  árboles.  Cotón,  peque- 
ñas y  encarnadas.  Mavajeng,  peque- 
ñas y  negras,  que  corren  mucho.  An- 
ca paca  pay,  regulares,  rojas,  de  palas 
largas,  corren  bastante,  y  son  inofen- 
sivas. 

Insecto  que  roe  y  taladra  la  madera,  y 
la  reduce  á  polvo. 

La  Madrépora,  especie  de  pólipo. 

Arboles. 

Árbol  de  madera  fuerte,  sirve  para  ta- 
blas, quilos  etc.:  hojas  grandes. 

Árbol  de  madera  fuerte,  sirve  para  ta 
bias,  quilos  etc.     hojas   pequeñas  y 
largas. 

Árbol  que  suele  usarse  para  embarca- 
ciones: hojas  pequeñas,  frutas  sabro 
sas  parecidas  á  los  "lanzones,"  pero 
con  pepita  grande  y  dura. 

Árbol  no  muy  fuerte.  Lo  usan  para 
embarcaciones:  hojas  regulares,  y  se 
come  su  fruta,  cilindrica  y  ligera- 
mente abultada  en  el  centro. 

Es  el  Saúco.  Lo  usan  para  arigues  de 
camarines. 

Sirve  para  tablas  y  embarcaciones: 
hojas  pequeñas. 


Valayvayan. 
Ajem 


Nala. 

Vutalao. 

Arios. 

Vojos. 

Rag^at. 

Taniod. 

Jangtac. 

Janut. 


Jagu. 

Nusó. 
Vaditi. 
Abutag. 
Savidug. 

Camaya. 
Valatinoo. 
IJvoy. 
Bayaobac. 


565 

Sirve  para  talayas  y  puertas.  Sus  ho- 
jas las  dan  cocidas  á  las  recienparidas. 

Solo  sirve  para  hacer  palitos  de  dien- 
tes. Sus  hojas  grandes  las  usan  para 
envolver  picadillo  de  perro. 

La  Narra. 

El  Palo  María. 

Muy  resistente  en  la  humedad.  Sirve 
para  rejas:  hojas  pequeñas. 

De  madera  fuerte.  Sirve  para  tablas  y 
catres. 

El  Ipil. 
.  El  Moral. 

De  su  corteza  hacen  cuerdas:  hojas  re- 
gulares. 

De  su  corteza  hacen  cuerdas. 

Arboles. 

De  su  madera  hacen   tablas  y  de  su 

fruta  quemada   hacen    untura    para 

ciertas  erupciones  cutáneas 
Su  madera  de  muy  paca  utilidad.  Los 

chiquillos  comen  su  fruta. 
De  su   madera  hacen   estacas:    hojas 

pequeñas. 
De  casi  ninguna  utilidad.    Hacen  de 

su  corteza  una  especie  de  chalecos. 
Raramente  hacen  tablas  de  su  madera. 

Su  fruta,  semejante  á  almendra,  se 

come.  . 

Su  madera  fuerte  para  quilos,  tablas 

etc.  Se  come  su  fruta.    El  Mabolo. 
Madera  de  ningún  provecho.  Su  fruta, 

semejante  al  cajél,  sirve  para  refresco. 
Su  madera  sirve  para  quilos  etc.:  hojas 

largas. 
Sil  madera  sirve  para  quilos  etc.:  su 

fruta  se  come. 


566 
Vaió. 

RlUAS. 

Aytap. 

Sajbang. 

Pain. 

Midamidan. 

Najabuc. 
Voton. 

Anam. 

Dinu. 

Cutay. 

Marapan. 

Anariong. 
VaAindao. 

Ayftas. 

Jateng. 

Nonoo. 

Urln. 

Atipla. 

Aiuí. 

BÜnay. 


Usan  su  madera  para  embarcaciones' 
hojas  casi  redondas. 
Lo  usan  en  Itbayat,  donde  abunda, 

J)ara  remos  de  embarcaciones,  etc. 
san  su  madera  para  casas,  embarca- 
ciones, trapiches,  etc.í  hojas  regulares. 

De  madera  fofa  que  tiene  espinas:  sir- 
ven sus  estacas  para  cerco  vivo. 

Arbolito  qué  lo  usan  vivo  para  límite 
de  senientera.   Su  fruta  se  come. 

Árbol  grande.  Puede  servir  para  edi 
fícios 

Arbolillo  de  ningún  uso. 

Su  madera  de  poco  uso,  hojas  grandes, 
y  flor  blanca. 

Su  madera  de  poco  provecho:  hojas 
regulares. 

Árbol  grande,  que  para  nada  sirve. 

El  Naranjo. 

De  poco  provecho:  sus  hojas  figuran 
los  dedos  abiertos  de  la  mano. 

De  poco  provecho:  hojas  regulares. 

Su  madera  sirve  para  fermentar  el 
palee. 

De  poca  ó  ninguna  utilidad.  Sus  hojas 
producen  escozor  y  llagas. 

De  poca  ó  ninguna  utilidad.  Sus  hojas 
causan  los  mismos  efectos  que  el  an- 
terior, aunque  menos  dañinas. 

De  poca  6  ninguna  utilidad:  hojas  pe 
quenas. 

De  su  madera  hacen    carbón:  hojas 

grandes. 
Árbol  grande  y  oloroso.   De  su  corazón 

suelen  hacer  tablas. 

Árbol  fuerte:  sirve  para  muchos  uros 

su  madera. 

Su  madera  de  ningún  uso,  se  come  su 

fruta,  hojas  pequeítas. 


587 

Vasd,ngo.         Su  madera  de  poco  ó  ningún  uso:  ho- 
jas regulares. 
Arbolillo  de  ningún  uso. 


Cáimansasa- 

ja. 
Papaya. 
Naungaj. 


Para  nada  sirve.  Su  fruta  secóme. 

Puede  servir  para  talayas.    Su  Corteza 
huele  como  á  canela. 

De  ningún  uso  su  madera:  hojas  re- 
gulares. 
cu-  Su  madera  es  fuerte  y  tiene  varios 
usos:  hojas  regulares. 

De  poco  uso  su  madera.   Puede  servir 
para  talayas. 

De  poco    uso    su   madera:  hojas  pe- 
queñas. 

Su  madera  no   muy  fuerte,  y  puede 
servir  para  algo. 

Arbolillo,  y  sirve  para  clavos  de  tati^a: 
bajas  pequeñas. 

Arbolillo,  puede  servir  para  remos  de 
tataya. 

No  tiene  uso  su  madera:  hojas  grandes. 

No  tiene  uso  su  madera:   hojas  per 
quenas. 

Arbolillo  sin  uso:  hojas  pequeñas. 

Id.  id.  id. 

Su  madera  puede  servir  para  casitas  de 
sementera. 

Sirve  para  hacer  ta tayas. 
Gayu  nu  ma-  Arbolillo  sin  uso,  sólo  para  el  fuego. 
Taques,    ó 
Idac  á  oa^ 


Gaasoy. 

Alui    nu 

rang. 
Dipasayo. 

Malacana- 

rem 
Malapdu. 

Gaapun. 

Muged. 

Caanyu. 
Jadas. 


Uyas. 

Anraranum. 

Anéblauen. 

Adivayaten. 


yu. 
Rajayin. 


No  tiene  gran  uso  su  madera:  hojas 
pequeñas. 
Gamandidya-  No  tiene  gran  uso  su  madera:  hojas 

ya.  pequeflas. 

Batlrayat       Sirve  para  tatayas:  hojas  pequeñas. 
Baftisa  Dé  poco  uso  su  madera:  hojas  pequeñas. 


568 
Navula. 

Ovuy. 

Valatinoo  nu 

caram. 
Anacacayan. 
Niad. 

Miinas. 
Junag. 

Usangu  pu- 

nay. 
Dindin. 

Malanato. 
Vutlo, 

Vujuan. 
Malapuluran. 

Camanta- 
tana  ó  Ca- 
tana. 

Gamalima- 
dongr. 

Manga. 

Vusensen. 

Padosapis. 

Atden. 
Yayasi. 

Aramay. 


Sirve  para  quilos  de  casas  de  semen- 
tera. 

Su  madera  no  muy  fuerte,  aunque 
pue(^e  tener  algún  uso. 

No  tiene  uso. 

Árbol  pequeño,  y  sin  uso. 

De  madera  algo  fuerte,  que  sirve  para 
dientes  del  trapiche. 

Sin  uso;  liojas  pequeñas. 

Hacen  algún  uso  su  madera:  hojas  re- 
gulares. 

Sirve  para  tatayas:  hojas  pequeñas. 

De  algún  uso  su  madera:  hojas  gran- 
des. 

Puede  servir  para  edificios. 

Su  madera  no  es  de  gran  uso:  hojas 
regulares. 

Arbolillo,  sin  uso. 

No  muy  fuerte,  ni  de  gran  uso:  hojas 
pequeñas. 

No  tiene  uso:  tiene  espinas  su  corteza. 


Sin  uso.  Sus  hojas  como  las  del  "Va- 
latinoc,"  y  se  comen. 

La  Manga. 

Sirve  para  tatayas. 

Tiene  algún  uso  su  madera:  hojas  pe- 
queñas. 

Tiene  algún  uso  su  madera: 

Arbolillo:  sus  hojas  ásperas  como  papel 
de  lija,  y  sirve  en  este  sentido. 

Árbol  pequeño:  con  su  corteza  macha- 
cada untan  las  tatayas  para  que  sean 
veloces  en  el  andar,  y  de  la  misma 
corteza  hacen  cuerdas. 


569 


Arbustos. 


Ates. 

ÍBayauas 

Palupu. 

Alonot. 

Gagadang. 

Gagad. 

Vanatnid. 


Tapa. 
Dadyi 
Vios. 
Tabnoy . 
Mavojo. 

Ajas. 
Gandaya. 
Tungpao. 
Gamalasay- 

rifien. 
Anoyoy. 
Viau. 
Tadaib. 
Adovos. 


Ulis. 

Dibas. 

Maleas. 


Árbol  cuya  fruta  se  come. 

El  Guayabo. 

Está  en  las  piedras  del  mar  etc:  se 
come  su  fruta. 

Está  en  los  corrales  y  orillas  del  mar: 
se  come  su  fruta. 

Sirve  para  cercos  vivos:  flor  blanca. 

Sirve  de  cercos  vivos  en  las  sementeras. 

Lo  siembran  en  las  sementeras  que 
dejan  descansar  varios  años  antes  de 
volver  á  talarlas.  Es  muy  buena  ma- 
dera para  leña. 

Suele  crecer  en  las  tapias. 

Produce  el  algodón. 

Una  vez  seco,  sirve  para  guias  del  uvi. 

Dicen  que  es  venenoso. 

Sus  hojas  las  devoran  las  cabras.  Nace 
en  sementeras  y  tapias. 

Es  el  mismo  anterior. 

La  Gumamela,  que  llaman  los  Batanes. 

Para  nada  sirve. 

Id.  id. 

Id.  id. 

El  Carrizo. 

Una  especie  del  anterior,  más  delgada. 

Arbusto  que  produce   unos   capullos 

dentro  de  los  que  hay  una  pelusa  que 

sirve  para  almoadas. 

Otras  Plantas. 

Enredadera  que  sirve  para  amarradu- 
ras.    Es  la  más  fuerte. 

Enredadera  que  sirve  para  amarradu- 
ras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

To 

i  i) 


570 
Uauaoay. 

Bidit. 

Gttrin. 

Ulaten. 

VadAton. 

Maboboe. 

cantandidl- 

peng. 
Rayl. 

Tuva. 

flfcdivatib. 

Samuj. 
Séba. 
Ngayoy. 
Vadino. 

Ujangu.. 

Tl^ditteb. 

C^Jasi 

Baruas  ó  Ga- 

rotong. 
Gabubuag. 

Valanoy. 
Vacung. 

Paoay. 


Enredadera  qae  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarra- 
duras. 

Enredadera  que  sirve  para  amarradu- 
ras.   Es  mediciiial. 

Enredadera  que  sirve  para  amarradu- 
ras.   Esí  medicinal. 

Enredadera  que  sirve  para  amarradu- 
ras. 

Enredadera  que  no  sirve  para  amarra- 
duras. 

Sus  hojas  sirven  para  el  buyo.  El  Betel. 

El  Extramonio. 

La  Verdolaga. 

Planta  cerca  del  mar,  que  extiende 
mucho  su  tallo. 

Planta  de  hojas  espinosas,  de  cuyas 
tiras  hacen  petates  y  sombreros. 

Planta  que  extiende  ramas:  está  cerca 
del  mar. 

Planta  que  extiende  su  tallo:  para 
nada  sirve. 

El  Cardo  silvestre. 

Planta  que  crece  en  las  sementeras: 

huele  mal. 
La  Albaca. 
Una  especie  de  lirio,  con  hojas  largas 

y  gruesas. 
Abundante  y  molesta  en  huertas  y  se- 


.  Va  josa. 

Tamiduc. 

Susunanen. 

Anrangaran- 

gan. 

Bayangbang 

Nateng. 

Yayud. 

Jumajum 

Reyirey. 

Tadyiam. 

SlmdD. 

Ayem. 

Cajujay. 

Vula. 

Gabatlti. 

Siempreviva. 

Hierba  de 

Sta  Maria 

Sebollas. 

Acus. 

Sili. 

Gamates. 

Naja. 

Jama. 

Agagay. 

Vuiü. 

Adiftaua- 

nirao. 

Captes. 

Anaray. 

571 

menteras;  se  cierran  sus  hojas  por  la 
noche.     Dicen  que  es  el  "Añil." 

La  Berengena. 

Especie  de  helécho:  comestible. 

Id.  de        id.  id. 

Especie  de  helécho,  que  crece  en  las 
tapias,  y  no  se  come. 

También  es  comestible. 


id. 
id. 
id.  HeriAoso  adorno 


Id.  id. 

Id.  id. 

Id.  id. 

de  casas. 
Es  comestible. 
La  Mostaza. 
La  Sandía. 
Planta  espinosa  que  abunda  en  todas 

partes.     Se  puede  comer. 
Semejante  al  anterior,  pero  sin  espinas: 

se  come. 
De  hojas  grandes  y  anchas,  con  que 

tapan  las  ollas  ai  cocer  el  uvL 
Especie  de  calabacín. 
Id. 
Id. 

Cebollas. 

Ajos 

Pimiento. 

Tomates. 

El  Jenjibre. 

Semejante  al  anterior.  Color  amarillo. 

Lo  usan  para  dar  color  á  la  comida. 
De  su  frutilla  hacen  cuentas  de  rosario. 
Plantitas  encima  de  piedras. 
Sus  hojas   machacadas,  buenas  para 

la  boca  del  estómago. 
De  sus  hojas  hacen  sombreros. 
Semejante  al  carrizo,  pero  más  4^1- 


572 

Uliung:. 
Abas. 


Dipaii. 

Agayap. 

Galirang^. 

TachinbacG^- 

Tachinpa- 

gad. 
Ganonora. 

Dodoy. 

Dapult. 

Manzanilla. 

Adit. 

Gavao. 
Malaranga. 

Lasa. 

Vunitan. 

Vunit. 

Topotppo. 

Minuged. 

Gajeja. 

Tadiña    nu 

oayu. 
Tajuminan- 

gan. 
Gauayan. 


gada,  pequeña  y  con  pelusa  que  causa 
escozor. 

Semejante  á  lá  anterior,  pero  no  en 
sus  efectos. 

Se  come  su  fruta.  Una  especie  dé  le- 
gumbre. Las  hay  grandes  y  pe- 
queñas. 

Especie  de  habas;  la  comen. 

Especie  de  habichuelas:  la  comen. 

Comen  su  remate  y  su  flor. 

Fuerte:  puede  servir  para  escobas. 

Id.  id.        id.  id. 

De  hojas  semejantes  á  las  del  sudi.   Su 

tallo  cuadrado,  y  de  filo. 
Extiende  sus  ramas,  y  machacadas  sir 

ven  para  limpiarse  la  cabeza. 
La  Malva. 
Id. 
Se  extiende  por  la  tierra.  Dicen  que  es 

medicinal. 
Sus  hojas  sirven  para  sinapismo. 
Cocida,  beben  el  caldo  los  que   han 

recaído  en  la  enfermedad. 
De  hojas  largas,  flor  amarilla,  y  de  su 

frutilla  hacen  rosarios. 
La  Azucena. 

Sus  hojas  sirven  para  pegar  papel. 
Especie   de  hongo:   lo   hay  bueno  y 

malo. 
Especie  de  hongo,  que  nace  en  árboles 

podridos. 
Especie  de  hongo,  que  nace  en  árboles 

podridos. 
A  semejanza  de  oreja  de  cerdo.   Están 

pegados  á  árboles  podridos. 
Planta  que  comen,  semejante  al  '*Ta- 

miduc" 
La  Caña  espino. 


Vayasuyas, 
ó    Gayasu- 
oas. 

Uvi. 


Sudi. 
Uacay. 


Unas. 
Vlñivej. 


Bay. 
Duoay. 
Mais. 
Gappía  ó  Pai 

flao. 
Vuchid. 
Tangjad. 


DIbubut. 
Morsico. 


573 

Parásita  que  está  en  los  árboles.  Sus 
raices  sirven  para  amarraduras. 

Id.  Clases  del  mismo:  galas,  uyud,  ma- 
vajeng  á  lacón,  maidac  á  lacón,  ta- 
lapoyo,  marianas,  naingles,  tocod, 
naipula,  cayi,tuvayan,seseng,  namay, 
numas,  lacundipac,  paranan,  maidac 
á  paranan,  maidac  á  galas,  talactad, 
naivisaya,  calapit  y  lagan. 

Id.  Clases  del  mismo:  uvan,  tavayan, 
ducton  hora,  y  quetquetan. 

El  camote.  Clases  del  mismo:  china, 
naingles,  tavan,  cielo,  vallada,  talnec, 
cauvung,  bada,  nipi,  deñis,  gatau,  la- 
gos, malitin,  di  pet,  lina,  tonia,  saloc, 
danato,  viau.  bayat.  naichajapauan, 
tairas,  dauay,  dedoc,  dospng,  for 
mosa,  curimao,  mavaya  y  culivanga. 

La  Caña  dulce.  Clases:  maidac,  vajeng, 
diato,  galeb  y  diavit. 

El  Plátano.    Clases:  apoy,  china,  ma 
pait,  latundan  ó  guyud.  gloria,  mada- 
cang,  ipusan,  insi,  dadauang,  suten, 
nailoco,  carang  á  guyud,   maidac  á 
gloria  y  lacatan. 

Id.  Clases:  uyud  á  bay,  y  bay  nu  china. 

Id. 

ElMaiz. 

La  Pifia. 

El  Co^on. 

Semejante  al  cogon,  diferenciándose 
de  éste  por  sus  hojas  más  gruesas, 
por  cierto  tallo  que  produce  padecido 
al  carrizo  y  por  formar  ponos.  La 
comen  las  vacas. 

El  Zacate,  en  general. 

El  Amor-se20. 


&74 

Vallsivis.        Hierba  larga«  qm  coinen  la»  vacas. 

Caoauayan.     i.a  Granui. 

Oayngayimg.  Hierba  del  mar»  y  la  coinen.  Véase  en 
el  **Diccionario"  varias  clases  de  bier- 
bas  de  mar  y  tierra  en^  la  palabra 
"Hierba"  i 


— *íK^P*  —